Europa als waardegemeenschap

Transcriptie

1 Europa als waardegemeenschap De Europese Unie wordt volgens voorzitter Juncker geconfronteerd net een existentiële crisis. Inderdaad dreigen de problemen op alle maatschappelijke terreinen onbeheersbaar te worden; fragmentatie van de Unie na de Brexit, het mislukken van de integratie van eerder geïmmigreerde bevolkingsgroepen en daaraan gerelateerd terrorisme, toenemende stromen vluchtelingen, de onbetaalde rekeningen van globalisering, van automatisering en van de financiële crisis van 2008, de langdurige economische stagnatie sindsdien en de zich voortslepende crisis met de euro. Tegelijkertijd ondervindt de Europese Unie van buitenaf de gevolgen van de afnemende bestaansmogelijkheden in het Midden Oosten en Noord-Afrika. Dat is het gevolg van de zich inmiddels voltrekkende klimaatverandering en de daardoor verder afnemende mogelijkheden voor landbouw en dus voedselproductie op de bestaansmogelijkheden, in een extreem ongunstige combinatie met een enorme toename van de bevolking. In de genoemde gebieden zal de bevolking de komende decennia met zo n 250 miljoen mensen toenemen. In Afrika als geheel komt er nog een miljard mensen bij. De dramatische ontwikkelingen waren voorspelbaar. De Engelse historicus Toynbee 1 beschrijft hoe in de loop van de tijd een creatieve minderheid, die oplossingen vindt voor de problemen waar de samenleving zich voor gesteld ziet, steeds weer het vertrouwen verliest van een volgende meerderheid. Die creatieve minderheid gaat berusten in, en profiteren van eerdere successen, wat uiteindelijk leidt tot het onvermogen of zelfs de onwil om maatschappelijke problemen aan te pakken en op te lossen. Algemeen wordt erkend dat de Europese bureaucratie onder druk van zo n lobbyisten niet meer de belangen van de bevolking, maar die van grote economische spelers is gaan behartigen. Deze economisering van de samenleving gaat gepaard met een bijna eindeloze reeks gevallen van fraude, corruptie en zelfverrijking van private en publieke leidinggevenden op Europese en nationale schaal. Het verlies aan creativiteit blijkt gepaard te gaan met een verlies van moraliteit. Eonomisering De toenemende onvrede blijkt veel te maken te hebben met onbetaalde rekeningen van de economisch gedreven globalisering, waarin de grenzen van het economisch systeem en die van de onderlinge solidariteit sterk van elkaar zijn gaan verschillen. Vanuit puur economisch standpunt kan dan selectief worden gewinkeld en worden de private winsten door lage lonen (elders) ontkoppeld van de (nationale) publieke kosten van werkloosheid. De economie die was bedoeld als een middel om een kwalitatief hoogwaardige samenleving te realiseren, is tot een doel op zich geworden en realiseert nog maar ten dele wat in de samenleving als waardevol wordt gezien. Het financiële bestel is veel te groot, bedient de reële economie nog maar gedeeltelijk en is voor de samenleving als geheel een enorme kostenpost en risicofactor geworden. De rekening van de crisis van 2008 is bij de belastingbetalers neergelegd. De verhoudingen tussen private en publieke belangen is zoek geraakt, mede door de neiging om nagenoeg alles wat van waarde is onder het marktmechanisme te brengen (te commodificeren ). Het bestaan van publieke goederen en voorzieningen, zoals natuur en openbare ruimte (zgn. commons ) wordt weggeredeneerd; alles is te koop. Daardoor wordt het gebruik van de wereld steeds meer voorbehouden aan een kleine kapitaalkrachtige groep. Het integratievraagstuk is eveneens terug te voeren op de eenzijdig dominerende economische drijfveer, namelijk de behoefte aan goedkope arbeid in de jaren 60 en 70. De integratie tussen de autochtone bevolking en de allochtone nieuwkomers wordt formeel als mislukt beschouwd. Het klimaatvraagstuk is met de Parijs-conferentie van 2015 weliswaar erkend, maar van toereikend beleid is nog nauwelijks sprake. Economische belangen hebben de invoering van een CO2-prijs, als meest geëigende maatregel in een marktgerichte economie, de afgelopen decennia gefrustreerd. De veertig jaar geleden reeds voorziene klimaatverandering zich nu aan het manifesteren. Die heeft onder meer geleid tot de genoemde periode van extreme droogte in het Midden-Oosten als oorzaak, dan wel als aanleiding tot de Syrische burgeroorlog. 1 A.F. Toynbee (1949). A Study of History. Oxford University Press

2 Verlies van moraliteit In alle maatschappelijke kringen wordt een verlies aan moraliteit gesignaleerd. In de publieke en de private sfeer nemen fraude en criminaliteit op alle niveaus toe. Deze ontwikkeling is versterkt doordat de steeds meer dominerende economie ten onrechte als een buiten de moraliteit staand, a-moreel, proces wordt gezien. Gesuggereerd wordt dat de economie alleen maar de individuele en maatschappelijke doelstellingen op een zo efficiënt mogelijke manier realiseert, daarbij voorbijgaande aan de genoemde massale beïnvloeding van die doelstellingen en van het achterliggende waardepatroon. Maar juist in de claim van een a-morele economie, die zich onttrekt aan een beoordeling van goed en kwaad, ligt het antwoord op de vraag hoe de economie van middel tot maatschappelijk doel kon worden. Tegen deze achtergrond moet de huidige situatie als ernstig worden gezien. Om het tij te keren zal alsnog en nieuwe of hernieuwde creatieve minderheid moeten worden gevormd die het publieke debat weer op gang kan brengen en de moed heeft om de vraag aan de orde te stellen welke waarden wel nastrevenswaardig zijn, welke niet en waarom. Die moed kan worden ontleend aan het vermoeden dat de oplossingen voor de huidige enorme uitdagingen juist te vinden zijn in de geschiedenis en de cultuur van Europa zelf. Ze worden ons al eeuwenlang toegeroepen vanuit mythen, legenden, sagen en sprookjes, vanuit de grote meesterwerken van muziek en literatuur en vanuit verschillende religies. Van daaruit zou opnieuw een min of meer gedeeld waardepatroon kunnen worden opgebouwd als noodzakelijke voorwaarde voor iedere vorm van samenleving. Op basis van een beter inzicht in de menselijke waardigheid zou aan begrippen als vrijheid, gelijkheid en broederschap opnieuw betekenis kunnen worden gegeven. Er zou een beredeneerbare moraal op gebaseerd kunnen worden en er zou een globale maatschappelijke doelstelling aan kunnen worden ontleend. Daarmee zou Europa zich bewust kunnen worden van haar werkelijke identiteit om van daaruit de dialoog met andere ideologieën zelfbewust aan te gaan. Het zou het doel van de voormalige president van de Europese Unie, Jacques Delors, om Europa hart en ziel te geven alsnog naderbij brengen. Een daarop gebaseerde concrete beleidsagenda zou Europa nieuw elan kunnen geven. Tegen deze achtergrond wordt steeds vaker voorgesteld de waarden van de Verlichting weer nieuw leven in te blazen. In die historische periode van ca heeft Europa zich bevrijd van de onmondigheid die ze aan zichzelf te danken had, wat vooral neerkwam op de bevrijding van het gezag en de moraal van de kerk en een lofzang op de menselijke rationaliteit. Het heeft ongetwijfeld veel goeds gebracht in de vorm van menselijke vrijheid en welvaart, maar het is niet gelukt is om de moraal van de kerk te vervangen door een moraal die gebaseerd was op de rationaliteit van het menselijk verstand. Mensen kunnen bij hun volle verstand de meest verschrikkelijke dingen doen; het beruchte voorbeeld is de Holocaust. Nu in onze tijd de ontkerkelijking vrijwel zijn volledige beslag heeft gekregen, zijn de laatste fragmenten van de kerkelijke moraal vervaagd en is een moreel vacuüm ontstaan. Op zoek naar een hernieuwde moraal Om uit dit ernstige probleem te komen raadt McIntyre 2 ons aan om terug te gaan naar de Griekse filosoof Aristoteles, die het goede, de deugd, opvat als het midden tussen twee kwaden, de ondeugden. Bijvoorbeeld is gezond leven de middenweg tussen te weinig en te veel eten. Het goede is dan het bereiken en handhaven van een weliswaar steeds veranderend (dynamisch) evenwicht tussen vele, meer fundamentele tegenstellingen. De deugden vormen onderling een samenhangend geheel dat Aristoteles ziet als de menselijke natuur ( human nature ). 3 Hij onderscheidt vervolgens twee van elkaar verschillende menselijke naturen. In de eerste plaats de menselijke natuur zoals die nu eenmaal is en in de twee plaats de menselijke natuur zoals die zou kunnen zijn, indien de mens zijn meest wezenlijke doelstelling zou realiseren. Moraal handelen is dan het naderbij brengen van de menselijke natuur zoals die zou kunnen zijn gegeven die meest wezenlijke doelstelling. Om tot een 2 3 MacIntyre, A (1981) After Virtue. Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana Aristoteles. Ethica Nicomachea.

3 ! moraal kunnen komen, moeten we het dus eens zien te worden over die menselijke natuur, en de daarbij na te streven meest wezenlijke doelstelling ( telos ), die in het huidige politieke debat doorklinkt in de vraag wat voor land willen we zijn. Het vergt een waardegemeenschap omdat deugden en ondeugden gebaseerd zijn op menselijke kwaliteiten en de vraag welke waarden we wel en welke we niet nastreven. Om tot een gedeelde opvatting over de menselijke natuur te komen, is het dus in de eerste plaats nodig om minimale overeenstemming te bereiken over het patroon van menselijke waarden. Menselijke waarden Dat is makkelijker dan het lijkt. Dat waardepatroon ligt namelijk al besloten in de Europese cultuur en geschiedenis. Het kan bij benadering ook worden gevonden door hedendaagse mensen in enquêtes naar hun waarden te vragen. Vanuit die verschillende bronnen doemt dan steeds hetzelfde beeld op en dat beeld zou kunnen dienen als een redelijke benadering van het (werkelijke) menselijke waardepatroon 4. Anders dan humanistische stromingen van na de Verlichting nemen spirituele en religieuze waarden in dit waardepatroon een volwaardige plaats in. Daarom zou verwacht mogen worden dat dit waardepatroon voor de meeste mensen een gemeenschappelijke noemer zou kunnen zijn. Figuur 1 Het menselijke waardepatroon De vele waarden die mensen er op na houden, kunnen worden samengevat door middel van de twee fundamentele tegenstellingen in de figuur. In de verticale richting gaat het om de tegenstelling tussen materiële waarden aan de onderkant en immateriële, meer geestelijke waarden aan de bovenkant. Mensen kunnen aan de onderkant gericht zijn op het hebben van spullen, terwijl mensen die accent leggen op de waarden aan de bovenkant meer geven om ideeën, om kunstzinnige uitingen, om spirituele en religieuze beleving; het gaat ze meer om zijn dan om hebben. Haaks daarop staat in de horizontale richting een tweede wezenlijke tegenstelling, namelijk die tussen Ik en de Ander, tussen individu en collectief en tussen individu en de natuur. Aan de rechterkant ligt het accent op het eigen Ik als een afgescheiden deel. Aan de linkerkant weegt de beleving van het collectief, van het wij veel zwaarder. Belangrijk is dat aan de rechter individuele kant iedereen zijn of haar eigen waarheid kan en mag hebben, terwijl aan de collectieve linkerkant al die diverse waarheden worden geüniformeerd tot één uniforme waarheid, of dat nu linksboven de ene waarheid is van de institutionele religie (de kerk) of linksonder de ene waarheid van de wetenschap. De menselijke natuur 4 Van Egmond, N.D. (2013) Een Vorm van Beschaving, Christofoor, Zeist

4 In dit min of meer gedeelde menselijke waardepatroon zijn krachten werkzaam die de menselijke natuur vormen. Zo worden door ons, individuele mensen sommige waarden wel nagestreefd en andere niet. De psycholoog Jung stelde dat wij als mensen zo onzeker zijn over onszelf, dat we ons vastklampen aan alles wat in de periferie van ons waardepatroon houvast biedt. 5Dat is de menselijke natuur, zoals die nu eenmaal is (Aristoteles). Daardoor identificeren we ons de ene keer met een kerkelijke religie of met het collectief van voetbalclub of massabetoging aan de linkerkant; de andere keer met ons eigen ego of met onze eigen auto of ik-phone aan de rechter en aan de onderkant. We hebben de neiging om die identificaties zo sterk te overdrijven dat het een psychose wordt; ik ben mijn auto. De individuele waardeoriëntatie wordt dan zo eenzijdig dat het verband met het waardepatroon als geheel verloren gaat. Voor het individu is dat een psychose; voor de samenleving als geheel een catastrofe. De Europese geschiedenis De geschiedenis is nu op te vatten als een redelijk voorspelbare zwerftocht door het menselijk waardepatroon. Door specifieke sociale mechanismen worden steeds weer bepaalde waarden eenzijdig belicht, overbelicht en uitvergroot, onder meer door de behoefte aan identiteit en autoriteit en, in onze tijd, door de media. Daardoor wordt de samenleving in de loop van de geschiedenis steeds weer een karikatuur van zichzelf en gaat steeds weer de menselijke waardigheid verloren. Zo heeft het eenzijdig domineren van geestelijke en collectief georiënteerde waarden in de middeleeuwen (linksboven) geleid tot dogmatische kerken die de waarheid in pacht hadden met rampzalige godsdienstoorlogen als gevolg. Na Renaissance en Verlichting, tijdens het Modernisme (linksonder) is de karikatuur van het staatscollectivisme op een ramp uitgelopen. Nog steeds in de veronderstelling dat er één waarheid is en met een toenemend materiële oriëntatie bracht de wetenschap de industriële revolutie voort en Darwin de evolutietheorie. Die theorie werd in het Nazisme tot karikatuur met de bekende catastrofale gevolgen. De recente ecologische crisis (aan de onderkant) is niets anders dan een geleidelijke verschuiving van eenzijdig geestelijke en immateriële waarden naar tegenovergestelde, even eenzijdig materiële waarden; van denkbeelden naar spullen. En nu, aan het eind van die ontwikkeling waarin materiële waarden nog steeds domineren, is de tijdgeest doorgedraaid naar het huidige waardepatroon waarin niet meer het collectief, maar het daartegenover gestelde egocentrische individu de boventoon voert (rechtsonder). De eenzijdig collectieve waarden aan de linker kant maken plaats voor de eenzijdig private waarden aan de rechter kant. Zoals eerder aangegeven is de ontwikkeling hier tot een economische karikatuur verworden, waarbij alles draait om materiële en individuele waarden. De samenleving is uiteindelijk uitgelopen op consumentisme en hedonisme, vulgarisering en commercialisering; greed is good. Buiten het cirkelvormige waardepatroon hangen menselijke waarden niet meer onderling samen en is de samenleving immoreel geworden. Daarmee is het voorlopige einde van de westerse geschiedenis en de vanouds christelijke beschaving bereikt. De Europese cultuur Van menselijke waardigheid is alleen sprake zolang het algemeen menselijke als geheel in tact blijft, wat er op neer komt dat tussen die tegengestelde waarden een zeker evenwicht blijft bestaan (binnen het cirkelvormige waardepatroon). Het zou de maatschappelijke doelstelling behoren te zijn om die wezenlijke, maar tegengestelde krachten bij elkaar te houden. Dat kan alleen maar wanneer tegenover de menselijke vrijheid om waarden naar eigen keuze na te streven, ook die van de uiteindelijk negatief uitwerkende periferie, voldoende middelpuntzoekende krachten staan in de vorm van broederschap en naastenliefde. Diezelfde boodschap klinkt van alle kanten door in de Europese cultuur, in mythen, legenden, sagen en sprookjes, in al dan niet institutionele religieuze oriëntaties en in de grote meesterwerken van literatuur en muziek 6. Zo stort aan het eind van Wagner s vierdelige operareeks Der Ring des Nibelungen, het Walhalla, dat wil zeggen de beschaving, met donderend geraas ineen. De immorele, 5 Jung, C.G. (1946) On the Nature of the Psyche. Bollingen series; Princeton University Press 6 Van Egmond, N.D. (2013) Een Vorm van Beschaving, Christofoor, Zeist

5 middelpuntvliedende krachten hebben de overhand gekregen. In Tolkien s Lord of the Rings gebeurt het omgekeerde: de onderlinge vriendschap van het reisgezelschap versterkt de middelpuntzoekende krachten, geheel in de geest van Aristoteles, dankzij die fellowship of the Ring blijft Midden-Aarde behouden. Hetzelfde thema staat centraal in het werk van Shakespeare. In zijn comedies winnen de middelpuntzoekende krachten, in de tragedies zijn het juist de middelpuntvliedende krachten die de overhand krijgen en op een tragedie uitlopen. In Shakespeare s laatste werk, the Tempest vat hij zijn overkoepelende boodschap samen. Later zal Mozart zijn Zauberflöte op het zelfde thema baseren. Moraal Bewegingen naar het midden toe zijn blijkbaar als goed, of als deugd op te vatten, bewegingen naar de periferie als kwaad of als ondeugd. In het midden(gebied) bevindt het goede zich tussen de beide kwaden van de periferie. Het patroon sluit aan bij de deugdethiek van Aristoteles, en kan blijkbaar dienen als een bruikbare benadering voor de menselijke natuur. De menselijke natuur zoals die zou kunnen zijn indien de mens zijn meest wezenlijke doelstelling zou realiseren -, is blijkbaar het patroon waarbij de middelpuntzoekende krachten domineren. Moreel handelen is blijkbaar gericht op de waarden en kwaliteiten van het midden(gebied). Een handeling is goed wanneer het de samenhang vergroot, slecht wanneer het tot fragmentatie leidt. De moraal is daarmee dus op de gehele menselijke natuur zoals die zou kunnen zijn, indien gebaseerd, en niet op allen maar een deel ervan, zoals rationaliteit ten tijde van de Verlichting. Concrete Beleidsagenda De beste garantie om eenzijdigheid en catastrofale karikaturen te voorkomen is blijkbaar het bewaren van het (dynamische) evenwicht tussen de fundamentele krachten in het menselijk waardepatroon. Daarmee worden normatieve eisen gesteld aan de menselijke natuur en die eisen zijn de bestanddelen van een nieuwe moraliteit. Omdat die moraliteit nu gebaseerd is op de menselijke natuur en het menselijk waardepatroon als geheel, de menselijke waardigheid, is die moraliteit kansrijker dan de moraliteit van de Verlichting, die slechts op het deel van de menselijke rationaliteit was gebaseerd. Praktisch gesproken wordt het dynamisch evenwicht hersteld door de eenzijdige karikaturen te verzwakken of weg te nemen, en/of door de middelpuntzoekende krachten te versterken. Dat leidt dan tot de volgende concrete handelingsperspectieven: Het na te streven (horizontale) evenwicht speelt zich af tussen publieke en private kwaliteiten en verantwoordelijkheden (uniformiteit en diversiteit) 7; het geeft aanleiding tot de volgende voorstellen: - Het respecteren van publieke commons, domeinen van de mens en wereld die niet privatiseerbaar zijn; net alles is te koop (commodificeerbaar). Hierbij gaat het om natuurgebieden, de zee, de lucht maar ook immateriële kwaliteiten zoals ideeën. De toeeigenbaarheid van ideeën in de vorm van octrooien en patenten valt niet te legitimeren. Nieuwe bevindingen bouwen daarvoor teveel door op eerdere maatschappelijke verworvenheden. Veel octrooien en patenten zijn voor een groot deel gebaseerd op gemeenschappelijke (overheids-)inspanningen. - Respect voor private kwaliteiten impliceert tevens en zekere mate van soevereiniteit. Dat betekent dat de lokale schaal en lokaal eigendom (bijvoorbeeld van land en infrastructuur) gerespecteerd dient te worden. Zo behoort landbouwgrond niet verkocht te worden aan partijen buiten de soevereine organisatie, d.w.z. buiten Nederland of Europa. - Subsidiariteit wordt consequent toegepast om recht te doen aan de natuurlijke diversiteit binnen de Europese gemeenschap. Dit betekent dat taken die op een lager niveau kunnen worden uitgevoerd, daar worden neergelegd. Op deze wijze kan de traditionele tegenstelling tussen Europa en de afzonderlijke naties worden opgeheven in een driedeling waarin ook een 7 Egmond, N D van (2017) Value based demarcation between the public and the private domain. In : Redefining the Res Publica, B. Unger, D. v d Linden and M. Getzner, eds. Edward Elgar (to be published)

6 regionale laag van besluitvorming ontstaat. Dit is in de Duitse Bondsrepubliek al het geval. Hiermee kan in landen die lijden onder een centralistisch bestuur (Italië, Spanje, Frankrijk) een regionale autonomie ontstaan die aan de al bestaande regionale identiteiten recht doet. Ook aan de Oost-West tegenstelling kan op die manier de vooralsnog nodige ruimte worden gegeven. - Infrastructuur is een publieke aangelegenheid. Dat geldt ook voor de financiële infrastructuur (betalingsverkeer). Europese burgers behoren hun geld op een Europese Bank te kunnen zetten waar het 100 % gegarandeerd wordt, maar geen rente wordt uitgekeerd (0 %). - Het scheppen van geld is geen private (banken) maar publieke verantwoordelijkheid. Geld is een sociaal construct. Via de (op prijsstabiliteit afgestemde) schepping van nieuw geld kan de Europese overheid de reële economie stimuleren door rechtstreeks te investeren in Europese infrastructuur, bijvoorbeeld een duurzame energievoorziening. Het zou bovendien de belastingbetalers honderden miljarden euro s besparen 8. Het hernemen van de geldschepping in publieke handen zou een enorme impuls kunnen geven aan de werkgelegenheid (vooral die voor de jeugd) en alleen al deze maatregel zou voldoende zijn om Europa uit de crisis te helpen en nieuw elan te geven. Het na te streven (verticale) evenwicht tussen materiële en im-materiële kwaliteiten leidt tot de volgende aanbevelingen: - Om de materiaalintensiteit van de economie te verlagen (en milieuproblemen te voorkomen) zullen in de marktgeoriënteerde Europese economie, marktgeoriënteerde prikkels nodig zijn. Dat vergt hogere belastingen voor het gebruik van milieubelastende stoffen, waaronder fossiele brandstoffen en nieuw gewonnen (virgin) materialen. Evenredig lagere belastingen zouden moeten worden geheven op arbeid (inclusief kunst en cultuur) en ge-recycelde materialen. - Kunst en cultuur zouden een veel hogere prioriteit moeten krijgen in het maatschappelijk bestel, met name in het onderwijs. Het ondersteunt het behouden van een evenwichtig waardepatroon en daarmee een deugdethiek. - Volledige gelijkwaardigheid van man- vrouw posities in de samenleving is een absolute en niet onderhandelbare voorwaarde voor menselijke waardigheid. - Een dialoog tussen de wereldbeschouwingen (Christendom, Islam, Humanisme) is een voorwaarde voor het bereiken van een min of meer gedeeld waardepatroon. In het bijzonder zullen daarbij de onhoudbare claims die vanuit de verschillende groeperingen op de ene waarheid worden gelegd, gerelativeerd moeten worden. - Oorlogsimmigranten zouden zich in beginsel en als regel tijdelijk in Europa kunnen vestigen. Van migranten mag worden geëist dat ze zich aanvankelijk conformeren aan het bestaande waardepatroon en later constructief bijdragen aan de maatschappelijke dialoog om dat patroon levend te houden. - Economische immigranten hoeven (uit soevereiniteits-overwegingen) niet geaccepteerd te worden. Wel heeft Europa de morele verplichting om landen met grote economische achterstanden te helpen. Daarbij zal, in tegenstelling met de huidige (WB en IMF) situatie, de lokale cultuur gerespecteerd moeten worden. Het primaire doel zal de economische ontwikkeling daar moeten zijn (mede gericht op de demografische transitie naar een afnemende bevolkingsdruk). De (directe) economische belangen van Europa mogen daarbij geen rol spelen. 8 Van Egmond, N D en B.J.M de Vries (2015) Economisch Statistische Berichten Jaargang 100 (4721) november 2015

7 Democratie en rechtstaat Deze concrete beleidsagenda is een tentatieve doorvertaling van het hernieuwde morele kader zoals dat werd afgeleid uit de Europese cultuur en de Europese geschiedenis. Naarmate het draagvlak voor dat morele kader groter is, kan het dienen voor een verdere concretisering van de (grondwettelijke) maatschappelijke uitgangspunten. Door (te) sterke eenzijdigheden te vermijden zou de Europese samenleving aan duurzaamheid winnen. In alle gevallen is het aan de democratie als waardegemeenschap om de maatschappelijke doelen te bepalen. De verschillende politieke partijen representeren immers de respectievelijke waarden (deelgebieden) van het totale, algemene maatschappelijk waardepatroon, zoals dat was afgebeeld in figuur 1. De gedeelde maatschappelijke waarden worden vervolgens doorvertaald en (tijdelijk) vastgelegd in normen en wetten en daarmee komt de rechtstaat tot stand. Daarmee wordt de gelijkheid van de burgers voor de wet vastgelegd en kunnen door middel van wetten en sancties ontwikkelingen in een te eenzijdige richting worden ontmoedigd. Zoals hierboven aangegeven wordt daarmee de meest optimale combinatie van vrijheid en broederschap bereikt. Om dat mogelijk te maken zal het Europese parlement een volwaardige rol moeten kunnen spelen en zullen de Europese instituties en besluitvorming volledig transparant moeten zijn. De Europa brede beweging DIEM25 heeft stappen in die richting uitgewerkt