IS ER BUITENAARDS LEVEN??

Transcriptie

1 In dit Vestanummer de 'evergreen' : de zoektocht naar buitenaards leven met daaraan gekoppeld Mars en bemande ruimtevaart en ook aandacht aan de laatste meteorietinslag in Rusland. IS ER BUITENAARDS LEVEN?? Dit is misschien wel de belangrijkste vraag die astronomen al jaren bezig houdt. Zal deze ooit (positief) beantwoord worden? Ik betwijfel of ik dat ik dat zelf nog mee zal maken! In veel voorafgaande Vesta s is hier al (uitgebreid) aandacht besteed.: Zie Vesta s 78 pg 4, 79 pg. 3-10, 83 pg.11, 89 pg.7. Binnen ons eigen zonnestelsel. In ons eigen zonnestelsel zijn er hoogstens heel misschien sporen van (vroeger) primitief leven (in de vorm van archaea of bacteriën). Mars en Saturnus-maan Titan zijn in feite de enige mogelijke kandidaten. Niet voor niets is veel onderzoek op Titan [zie Vesta's 74 en 75] en vooral Mars [zie Vesta's 78, 79, 80, 82, 83 en 90]. Mars: De Mars Global Surveyor (lancering 1996) heeft vele jaren dienst gedaan (pas in 2012 door gebrekkige software ging deze ten onder). De Mars Reconnaissance Orbiter (lancering 2005), de Marsrover Opportunity (lancering afstandsrecord met 36 km ) en de Marsexpress (lancering 2004) zijn allen nog steeds werkzaam. De (zeer geavanceerde) Curiosity [6 augustus 2012 geland, zie Vesta 90] met veel moderne apparatuur voor chemisch onderzoek is het nieuwste apparaat. Plannen: November 2013 staat de lancering gepland van MAVEN (Mars Atmosphere and Volatie Evolution). Mars Global Surveyor Vanuit een omloopbaan (dus geen landing) wordt onderzoek gedaan naar de dampkring. In 2016 volgt de Sight-missie, een niet mobiele lander die o.m. aardbevingsonderzoek gaat doen. Europa heeft voor 2016 en 2018 een tweedelige ExoMars-missie op het programma. Ook China wil ruimtesondes richting Mars sturen. Rond 2020 gaan de VS een nieuwe verkenner naar Mars sturen. Ook India wil een satelliet naar Mars sturen. Maar is een dergelijk kostbaar project wel verantwoord in een land waar zulke schrijnende armoede heerst? Hoe groot is nu de kans om sporen van (vroeger) leven op Mars te vinden? Dit is een zeer speculatieve vraag en in feite niet te beantwoorden. Volgens NASA zou het kunnen. 3 December 2012 was er een persconferentie: Uit onderzoek van Curiosity zou spectaculair nieuws blijken! Maar tegenover een volgepakte perskamer (ach ja, hoe naïef kunnen journalisten zijn!) moest men toegeven: loos alarm! Hoe zinvol is al dit Marsonderzoek? Kees de Jager zei ooit op een lezing over Mars: Het is geweldig maar je hebt er niets aan! Bemande ruimtevaart naar Mars?? Sorry, mijns inziens een heilloos plan. Heen en terugreis duren al gauw zo'n 4 jaar en is (in feite) onbetaalbaar. Daarbij komt nog het risico van kanker door straling onderweg. Groot deel van de kosten bestaat uit (peperdure) brandstof. Nu is er een plan kernfusie te gebruiken: veel minder ballast. Voordeel is dan ook dat het voertuig veel sneller zou kunnen gaan: een reis in 30 dagen. Als dat zou lukken is het plan om al in 2024 de lucht in te gaan. 4

2 Er zijn overigens vrijwilligers genoeg om naar Mars te gaan: In Utah (VS) wordt op een gesimuleerde basis al druk geoefend. Multimiljonair Tito wil een reis (gedeeltelijk) financieren voor twee astronauten voor een (in 2018) 500 dagen durende (retour)reis naar Mars (waarop niet geland wordt). Overigens, dat (m.i. idiote) plan van een enkele reis Mars [zie Vesta 90 pg 10] duikt nog steeds op in de media: Zowel NRC (toch geen sensatiekrant) bericht erover (mei 2013), evenals Natuur, Wetenschap en Techniek (een populair wetenschappelijk tijdschrift (februari 2013). Iets voor u? Er hebben zich al kandidaten gemeld! Buiten ons zonnestelsel. Hierbij moeten we onderscheid maken tussen primitieve vormen van leven en intelligent leven. De zoektocht naar eventueel leven buiten ons eigen zonnestelsel is uiteraard een (zeer) moeizame zaak t.g.v. van de enorme afstanden. De dichtstbijzijnde ster is altijd nog 5 lichtjaar van ons verwijderd. En..er is uiteraard alleen leven mogelijk op planeten (of hun manen) die zich in een zg 'leefbare' zone bevinden, waar vloeibaar water mogelijk is. De ontdekking van de eerste exoplaneet in 1995 [zie Vesta 79 pg 5] was dan ook een mijlpaal. Sindsdien zijn er al honderden ontdekt waarvan diversen in de zg 'leefbare zone'. Niet alleen de enorme afstand maakt onderzoek heel moeilijk, ook het feit dat licht, uitgestraald door de exoplaneet verre overstraald wordt de moederster zelf. Voor planeten die voor de ster langs draaien neemt men het (absorptie) spectrum op van alleen de ster en het spectrum als de exoplaneet ervoor langs draait. Uit het verschil, t.g.v. absorptie door de atmosfeer van de planeet, tracht men naar eventuele stoffen te zoeken die op (plantaardig) 'leven' zouden kunnen duiden. (Tot nu toe zonder resultaat.) In een lezing van prof. Heise (januari dit jaar), wees deze op de mogelijkheid dat leven op aarde misschien twee keer is ontstaan! (Ja, waarom eigenlijk niet?). Bestaan van 'eenvoudig' leven (eencelligen) is nog een ander verhaal dan 'intelligent' leven (zoals van de mens). Ook daar wordt naar gezocht in het z.g. SETI (Search Extra Terrestrial Intelligence) project. 'En hoe dan wel?' zult u zich misschien afvragen. Men zoekt naar uitzending van elektromagnetische straling van 'onnatuurlijke' oorsprong, zoals uitgezonden door bv radio, televisie, mobiel verkeer. De moderne opsporingstechniek is al zo gevoelig dat dit mogelijk is. Ook hier weer: geen resultaat. Ook speurt men naar bijzondere signalen vanuit het heelal, uitgezonden door intelligent leven. Vanaf de aarde stuurt men ook signalen het heelal in, richting mogelijk bewoonbare hemellichamen. Volgens de wet van de grote getallen (miljarden sterren en mogelijk even zovele bewoonbare hemellichamen) zou er toch leven moeten zijn, maar.. vind dat maar eens. Misschien is het leven op aarde een wel een z.g. 'schitterend ongeluk' geweest. Ja. je zou dan (bijna) in een schepping gaan geloven. Zie Vesta 83 pg 11 Exoplaneten -4- N.B.: De zoektocht naar exoplaneten gaat onverdroten door. Schokkende nieuws heeft dat (nog steeds niet!) opgeleverd. Hieronder toch enkele bijzonderheden: Enkele records: I. De meest nabije exoplaneet (tot nu toe) is gevonden bij onze meest nabije (3-voudige) ster Alfa Centauri B: Dezelfde massa als de aarde maar heel dichtbij de moederster: 6 miljoen km (afstand aarde zon -1 AE- 150 miljoen km), omloopstijd 3 dagen, temperatuur 1200 K. 5

3 II. Ook een record is de ontdekking van een exoplaneet, ongeveer zo groot als onze maan (dus nog veel kleiner dan onze kleinste planeet Mercurius). Het raadsel van opgezwollen exoplaneten (Jupiterachtige planeten, heel dicht bij de moederster) lijkt opgelost: Ze ontvangen veel (extra) energie t.g.v. het magnetisch veld van de moederster. III. Bij een ster (130 lichtjaar afstand) zijn 9 exo's ontdekt (nog meer dan ons eigen zonnestelsel) Voor het eerst: I. Voor het eerst is de glimp van de 'geboorte' van een exoplaneet opgevangen bij een zeer II. jonge ster van nog geen 2 miljoen jaar oud Voor het eerst is een exoplaneet ontdekt dankzij de theorie van Einstein. Dit is dus een derde methode. De twee anderen methoden om een exoplaneet te ontdekken zijn uit de 'wiebeling' van de moederster t.g.v. de draaiing van de exo rond de ster, en het 'lichtdipje' van de ster wanneer er een exo voor langs draait [zie Vesta 79 pg 5 t/m 8] De derde methode is (ook) een lichtvariatie die het gevolg is van het feit dat, als een lichtgevend voorwerp zich naar ons toe beweegt, deze iets meer licht uitzendt (dan wanneer deze zich van ons af beweegt). De derde methode wordt 'dopplerboosting' genoemd. III. IV. Voor het eerst is de gloed van een exoplaneet (Tau Boötis b) direct opgevangen die niet voor de ster langs schoof. Het is de al in indirect- ontdekte exoplaneet, 6x zo zwaar als Jupiter, 1400 K heet op 7 miljhoen km van de moederplaneet op 50 lichtjaar afstand. De waarneming vond plaats m.b.v. het spectrum van CO. De atmosfeer bevat 99% waterstof, maar waterstof zendt geen waarneembaar spectrum uit. Voor het eerst is een exoplaneet ontdekt in de bewoonbare zone, 2,4 x zo groot als de aarde op een afstand van 0,15 AE van de moederster, iets kleiner en koeler dan onze zon. Er zijn al wel 207 exo's met aard-achtige afmetingen (z.g. superaardes), ontdekt waarvan 10 in de bewoonbare zone maar dat is nog niet bevestigd. V. Voor het eerst is de kleur van een exoplaneet bepaald: Bij een ster op 63 lichtjaar afstand is een donkerblauwe exoplaneet ontdekt. NB: Bij de aarde is de hemel blauw doordat de dampkring vooral rood en groen licht absorberen. Deze exoplaneet is echter blauw doordat vaste deeltjes in zijn atmosfeer het zonlicht verstrooien VI. Voor het eerst is een planeet gevonden zonder moederster, een z.g. solitaire planeet. Het exoplaneet onderzoek heeft overigens wel pech: November 2012 stopte 'COROT' [lancering 2006, zie Vesta 82 pg 8] zijn onderzoek, dit jaar dreigt 'Kepler' (lancering 2009), wegens vastgelopen reactiewielen te moeten stoppen. NB: Kepler houdt voortdurend de lichtsterkte van sterren in de gaten, opzoek naar lichtdipjes (t.g.v. ervoor schuivende exo'planeten). 132 Zijn zo al opgespoord, kandidaten wachten nog op bevestiging. SETI onderzoek: De Allen Telescope Array (42 kleine schotels in Californië) blijft speuren in de richting van deze 'bewoonbare' planeten. Hoe zeker is ons aardse bestaan? Filosoferen over eventueel buitenaards leven is allemaal wel leuk en aardig maar, om dichter bij huis te blijven, hoe staat het met ons eigen aardse leven, hoe zeker zijn we daarvan? Uiteraard is bekend dat ons aardse leven niet oneindig is. Ooit dooft de zon uit om daarna op te zwellen als een rode reus. Daarna gaat deze exploderen als een nova om te eindigen in een witte dwerg [zie Vesta 69 pg 7]. Maar zover is het nog lang niet, dit kan nog wel 5 miljard jaar duren! Maar.. een inslag van een (reuze) meteoriet, zoals 65 miljoen jaar geleden (waarbij de dinosauriërs uitstierven) zou fataal zijn. En hoe groot is die kans? 6

4 Deze vraag werd weer enigszins actueel toen 15 februari dit jaar een meteoriet (naar schatting ±17 m, a ton waarvan 53 brokstukken zijn teruggevonden) boven de Russische stad Tseljabinsky, 5 tot 10 km boven de aarde explodeerde met een klap, dertig keer zo groot als de bom op Hiroshima met een flits, zo helder als de zon. Er vielen geen doden, wel waren er diversen lichtgewond. Oplichters hebben geprobeerd hun slag te slaan door nep-fragmenten (voor veel geld tot !) een groot gat in het ijs van het Tsjerbakoelte koop aan te bieden! meer Het was de grootste (actuele) inslag sinds 1908, toen een meteoriet van ± 60m in Siberië boven de Toengoeska rivier explodeerde [zie Vesta 80 pg 6]. Ondanks de (geringe) schade en de diversen lichtgewonden is men in het stadje verheugd over de grote belangstelling en is ook een zege voor wetenschappers op zoek naar asteroïden. Toevallig passeerde 16 uur voor de explosie een ± 30m grote planetoïde (DA 14) op km afstand van de aarde. Deze was al op 22 februari 2013 ontdekt. Het was een z.g. aardscheerder (NEO s, Near Earth Object). Verder nog wat nieuws over meteorieten en hun inslagen. Veruit de meeste meteorieten zijn zo klein dat ze verbranden in de atmosfeer voor ze op aarde terecht komen (en als vallende sterren worden waargenomen) Nu is het neerploffen van meteorieten op aarde geen zeldzaamheid, zo'n 500 per jaar komen (in de grootteorde van knikker tot basketbal) op aarde terecht. De kans hierdoor getroffen te worden is -uiteraard- heel klein maar toch niet nul: In 1992werd een jongen in Oeganda door een (gelukkig) klein steentje getroffen, maar het was wel een meteoriet! In het zelfde jaar had een scholiere in New York geluk: niet zijzelf maar haar auto werd getroffen door een meteoriet van wel 12 Kg. Haar verzekering weigerde te betalen maar ze kreeg een goede prijs (van verzamelaars) voor steen en auto! In 2008 is in Soedan een meteoriet ingeslagen waarvan uiteindelijk na uitvoerige zoektochten 600 brokstukken zijn teruggevonden. In 2011 is in Marokko een 7 Kg zwaar fragment van de Tissint-meteoriet neergestort, die lang geleden door een inslag op Mars de ruimte was in geslingerd. Op 17 oktober 2012 viel een meteoriet met een prachtige vuurbol Californië binnen. Heel bijzonder was de Sutter's Mill-meteoriet die op 22 april 2012 Californië binnen raasde omdat het een zeldzame koolstof-chondriet betrof (massa 4 k.ton waarvan 77 brokstukken (totaal 950 g) zijn teruggevonden, de Een ruim 1 kilo zwaar fragment vrijkomende energie was een kwart van de bom op van de Tissint meteoriet Hiroshima). In Science verscheen er een artikel over met 70(!) co-auteurs. 7

5 Waar een meteoriet al niet toe kan dienen: Een jaar oud Boeddhistisch beeld in 1939 door nazi's uit Tibet meegenomen, bleek uit een meteoriet gehouwen te zijn. NEO's (Near Ear Objects, aardscheerders). Er is zelfs een boek geschreven over Near Earth Objects. NASA (die een aardscheerder al een NEO noemt indien deze binnen 50 miljoen km de aarde passeert!) inventariseert alle NEO's om tijdig maatregelen te treffen om door een (te) grote NEO getroffen te worden. Is dus alles onder controle? Neen: Er is een mogelijkheid dat een eventuele komeet uit de Kuipergordel door Jupiter -met een snelheid van 50km/s- richting aarde gestuurd wordt. Deze ramp kan men slechts een Beeldje gemaakt uit paar maanden voor de klap zien aankomen met weinig hoop meer op meteoriet. koerscorrectie. De kans hierop is -gelukkig- slechts klein: eens in de 43 miljoen jaar! Meteorieten worden in groepen verdeeld, afhankelijk van hun samenstelling. De meesten meteorieten (86%) bestaan uit silicaten en worden chondrieten genoemd. Chondriet RUIMTEVAART Hier moeten we onderscheid maken tussen bemande- en onbemande ruimtevaart. Allereerst de Bemande ruimtevaart Het (geldverslindende) ISS draait onverdroten zijn rondjes rond de aarde. Over de kosten/batenverhouding van bemande ruimtevaart heb ik al eens eerder mijn bedenkingen gehad, Vincent Icke (toch niet de eerste de beste) verklaart in een artikel in de NRC (6/12/12) ronduit: In het ISS gebeurt vrijwel niets van wetenschappelijke betekenis. Laten we toch weg blijven uit de ruimte. De menselijke aanwezigheid is alleen maar storend, computers en robots doen hetzelfde werk veel beter (en vooral goedkoper!). China. Terwijl bemande ruimtevaart vanuit NASA en ESA op een 'laag pitje' staat (geen geld) zit de Chinese ruimtevaart (die niet participeert in het ISS maar waar het geld blijkbaar niet op kan) juist enorm in de lift. 2003: Eerste Chinees in de ruimte, 2008:eerste Chinese ruimtewandeling, 2012: eerste Chinese vrouw in de ruimte. China heeft al 5 bemande missies ondernomen en sinds 2011 draait een klein Chinees ruimtestation (Tsjangong-1, hemels paleis, 10 m) rond aarde. Plannen genoeg: rond 2012 moet een veel groter ruimtestation Tjsangong -3-) gereed zijn, ook staat een (onbemande) ruimtesonde naar de maan op het programma. De eerstvolgende mens op de maan zal vermoedelijk ook een Chinees zijn (plan: in 2020). Commerciële ruimtevaart organisaties. Virgin Galactic (in Vesta 90 -pg 9- al vermeld, eigenaar miljardair Branson ) werkt met twee gloednieuwe toestellen. SpaceShip Two start niet zelf maar hangt tussen twee rompen van een gigantisch draagvliegtuig dat naar een hoogte van 15 km vliegt waar het wordt losgelaten. Volgend jaar komen de eerste vluchten met (poenerige) passagiers -voor wie (zoals Bommel!) geld kennelijk geen rol speelt. (ticket tot dollar, al meer Spaceship Two dan 350 tickets verkocht!). 8

6 Een ander commercieel bedrijf SpaceX (eigenaar internetmiljonair Musk) had met Grasshopper (sprinkhaan) 19 april een succesvolle proefvlucht. In 2009 lanceerde SpaceX zijn eerste (aardobservatie)satelliet en kreeg daarmee klandizie van de NASA. Vorig jaar mei leverde SpaceX de eerste Dragon-vrachtcapsule af bij het ISS, vanaf 2015 beginnen bemande Dragonvluchten. Nederlands bedrijf SXC (Space Expedition Corporation) verkoopt ook commerciële ruimtereizen. In een gebouw van TNO te Soesterberg staat een simulator (Desdemona) waar alvast geoefend kan worden in snelle opstijging, zweven en daling. Er worden twee toestellen gebouwd (door het Amerikaans bedrijf XCOR) de Lynx Mark I, die tot 61 km klimt en de Lynx Mark II die tot 103 km hoogte gaat. In de Lynx zit de passagier naast de piloot. (Bij de Amerikaanse concurrent zit deze achter in het toestel. NB: Om officieel in de ruimte geweest te zijn moet je minstens tot 80 (VS) à 100 km (ESA) geklommen zijn. Andere commerciele ruimtevaartbedrijven zijn New Space, Blue Origin, Armadillo Aerospace, XCOR etc. Plannen ruimtevaart. In 2015 wordt de BepiColombo-sonde gelanceerd naar Mercurius, de hel van het zonnestelsel: Mercurius heeft (net als de maan naar de aarde) steeds dezelfde helft naar de zon gekeerd (temp 450K), op de andere helft (de nachtkant) is de temperatuur min 175K! Om er te komen is evenveel energie nodig als voor een reis naar Pluto, op 70 AE afstand van de aarde! Wat hebben we op Mercurius, een ietwat raadselachtige planeet, te zoeken? Voor het eerst zal het gehele oppervlak nauwkeurig in kaart worden gebracht. De satelliet gaat tot 400 km langs het oppervlak. In een hogere baan zal een tweede in Japan gebouwde satelliet draaien. Een ander, heel bijzonder plan is om een 7m grote planetoïde (500 ton) in te vangen met een vangnet om deze dan in een Astronauten pakken de planetoïde baan om de maan te brengen. De gehele operatie moet 2,6 uit miljard(!) dollar gaan kosten. Het is een bemande missie: Astronauten zullen het rotsblok beklimmen om een vangnet eromheen te plaatsen! Of het er van komt en wanneer is nog niet duidelijk. Risico s bij langere bemande ruimtevaart reizen. Het menselijk lichaam is niet berekend op verblijf in de ruimte, d.w.z. in gewichtloze toestand: Spieren verliezen zeer snel hun sterkte, de vochthuishouding en het immuunsysteem worden verstoord en bij langdurige verblijf richt kosmische straling schade aan in het genetisch materiaal met grotere kans op de ziekte van Alzheimer. Verveling ligt op de loer, kans op stress is zeker niet denkbeeldig. Berucht is het geval dat Tsibliev ooit uit pure stress een Progress-vrachtschip liet botsen met de Mir. Want hoe is het om langdurig elke dag steeds tegen diezelfde koppen aan te moeten kijken? Deze problemen zijn uiteraard evenredig met de lengte van de ruimtereis. Een bemande reis naar Mars gaat vele jaren duren, om maar te zwijgen van het toch blijkbare serieuze plan Mars One voor een enkele reis Ruimtemoe Mars! (zie Vesta 90 pg 10). NB: Voor lopende (onbemande) ruimtemissies: zie Vesta 88 (dec 2011) pg 11. 9

7 ASTROVARIA Een komeet, juni 2011 ontdekt, was maart dit jaar zichtbaar. Als u dit leest helaas niet meer. NB: De laatste (zeer) goed zichtbare komeet was (in 1997) Hale- Bopp (Vesta 59 pg 3-6). Het beeldmateriaal, door Hubble verzameld, is dermate veel dat beroepsastronomen niet voldoende tijd hebben dit alles te bestuderen. Daarom zijn amateurastronomen ingeschakeld. Aan de inzending waren prijzen verbonden. De Nederlander André van der Hoeven won hiermee de tweede prijs. De Hondsdagen zijn elk jaar tussen 23 juli en 23 augustus. Deze benaming is afkomstig van sterrenbeeld Grote Hond met Sirius (= flikkerende ster) als helderste ster aan de hemel. Het opvallende sterke flonkeren komt doordat Sirius dicht bij de horizon staat en het licht daarom een lange weg door de verschillende luchtlagen moet afleggen. Als Sirius van de nachthemel verdwijnt en des morgens weer opkomt begint het warme jaargetijde, vandaar. Zin en onzin bij astronomen. (en anderen). Steeds gebeurt het weer: voorbarige en/of onzinnige beweringen worden door astronomen de wereld in gestuurd: om interessant te doen of subsidie los te peuteren? Ze krijgen soms prestigieuse tijdschriften zoals Science vaak zo gek, deze te publiceren. Voorbeelden waren bv een oplossing van een stof die, ondanks eindeloze verdunning werkzaam bleef.. meteoriet zou resten van leven bevatte (Vesta 73 pg 6). Kortgeleden werd nog beweerd dat neutrino s sneller dan het licht zouden gaan (Vesta 88 [pg 7). Zoals u weet: allemaal niet waar. Januari 2013 werd beweerd dat er een temperatuur onder 0K was bereikt: uiteraard ook weer onzin. Soms wordt men bewust belazerd : Op een foto zien we twee mannen in witte jassen met een rode tomaat in de hand, zo van de plant geplukt (lijkt het). Kijk op de achtergrond: alleen kleine groene tomaten, de scherpe vouw in de mouw: jas komt direct uit de verpakking! En was u ook zo blij op 22 december vorig jaar? We bestonden nog, de wereld was niet vergaan! En waarom? Omdat 21 december 2012 de kalender van de oude Maya s eindigde. U kunt het geloven of niet: NASA heeft een website waar men vragen (over astrobiologie) kan stellen. Afgelopen 8 jaar ontving NASA vijfduizend vragen over het einde der tijden. Zombies: De laatste tijd is er veel aandacht besteed aan diverse films betreffende z.g. zombies. Science fiction zult u zeggen. Tja, wat betreft mensen wel maar in het dierenrijk bestaan ze echt, vooral bij eenvoudige dieren, zoals insecten (rupsen, mieren, spinnen) met een simpel zenuwstelsel. Zoogdieren, zoals ook de mens (Gode zij dank) hebben (veel) minder kans slachtoffer te worden, dankzij hun ingewikkeld zenuwstelsel. Een uitzondering is bv wel het hondsdolheidsvirus. De eencellige parasiet Toxoplasma gondii kan (via katten) wel mensen infecteren maar hierbij worden antistoffen geproduceerd.. Helemaal zonder gevolgen is de infectie echter niet en kan menselijk gedrag wel degelijk beïnvloeden zoals het verdwijnen van angst of (erger) oog klachten, schizofrenie. Mensen met een verzwakt immuunsysteem kunnen ernstig ziek worden, ongeboren baby s door moeder besmet, kunnen een geestelijke beperking krijgen, of leiden tot een miskraam. Voor eenvoudige dieren die besmet raken kunnen de gevolgen zeer ernstig zijn: Griezelige dingen kunnen uit hun lichaam groeien, ze raken volkomen willoos, de parasitaire schimmel neemt het gedrag volledig over, Ze zoeken hun natuurlijke vijanden juist op, de parasieten eten hun gastheer van binnen op maar laten de vitale organen intact, zodat ze als een willoze slaaf overleven. 10 Parasitaire schimmel Vesta (met Jan Voet voorop) is bijzonder geporteerd voor om kinderen al vroeg geïnteresseerd te maken voor de astronomie. Een goede zaak is dan ook dat ESA, NEMO en NSO (Nederlandse Ruimtevaart organisatie) de komende drie jaar, speciaal voor kinderen tot 14 jaar,

8 werken aan het onderwijsproject Ruimtevaart in de klas Thema s zijn o.m. Mens en Aarde, Alles wat leeft, Weer en Klimaat, Ruimteschip Aarde (Andre Kuipers!). NB: Aan al deze onderwerpen werd (en wordt) in Vesta ook veel aandacht besteed. Records: Met stip als nummer een is de: VOYAGER 1. Deze, op 5 september 1977 gelanceerde sonde is nog steeds werkzaam! Met een snelheid van 17 km/s verwijdert hij zich van de aarde en heeft inmiddels ruim 19 miljard km (124 AE) afgelegd. NB: Afstand zon-pluto is 40 AE.. Aan boord zijn elf camera s en andere meetinstrumenten, waarvan inmiddels twee defect en 4 uitgeschakeld. En wat is eigenlijk de grens van ons zonnestelsel? De zon verwekt een magnetisch veld en zendt een stroom van zonnedeeltjes de zg zonnewind- uit (die zich langs de veldlijnen hiervan bewegen). Vanuit de stellaire ruimte dringen extreem snelle kosmische deeltjes het zonnestelsel binnen. De heliosfeer is de ijle bel van zonnedeeltjes, de heliopauze noemt men de grens van ons zonnestelsel, Daarbuiten waaien geen zonnedeeltjes meer. Deze heliopauze blijkt echter nogal rafelig. Het overgangsgebied tussen ons zonnestelsel en de interstelaire ruimte noemen ze dan maar de transitzone, een gebied waar we eigenlijk niet zo veel van begrijpen. Het kan nog wel maanden, of misschien zelfs wel jaren duren voordat Voyager 1 echt het zonnestelsel definitief heeft verlaten. En daarna? De energie wordt geleverd door radioactief plutonium. Deze bron is Heliosfeer in 2025 uitgeput. Tot zover hopen we nog steeds signalen welke er inmiddels zo n 17 uur (!) over doen, te ontvangen. Aan boord bevinden zich een gouden langspeelplaat -naaldje bijgevoegd!- met aan de ene kant allerlei geluiden (55 talen, vogels ed) en aan de andere kant afbeeldingen van ons zonnestelsel. Of deze plaat ooit wordt opgepikt door eventuele buitenaardse intelligente wezens is maar zeer de vraag: Pas na jaar komt de Voyager in de buurt van een ster (altijd nog op 1,6 lichtjaar afstand). En de kans dat hij in de miljard jaar daarna in de buurt van een ster komt is kleiner dan 1%! Andere records: Wat betreft afstanden: Hubble ontdekte in 2011 een sterrenstelsel op 13,2 miljard lichtjaar afstand, in 2012 een cluster van 7 stelsels op 13,3 miljard jaar. Het heelal bestond toen pas jaar. NB: De eerste sterren werden al 200 miljoen jaar na de oerknal gevormd. Hubble verste protocluster ooit op 13,1 miljard lichtjaar afstand. Er zijn twee (superheldere) super-nova s ontdekt op ruim 12 miljard jaar afstand. NB 1): Dit type supernova is pas enkele jaren bekend. Het gaat vermoedelijk om explosies van extreem zware sterren met een massa tot 200 maal die van onze zon. NB 2): Hubble heeft een (normale) supernova (type 1a) op 10 miljard lichtjaar afstand waargenomen, op zich ook een mijlpaal. Betreffende NASA: Marswagentje Opportunity heeft inmiddels ruim 36 km afgelegd. Vorig NASA afstandsrecord van een buitenaards voermiddel was van de maanauto die in 1972 een afstand van 35,8 km aflegde maar dit wel in drie dagen. Opportunity deed er negen jaar over. NB: Internationaal is het record in Russische handen: Onbemand maanwagentje Loenochod 2 legde (in 1973) 37 km af. 11

9 Wat betreft helderheid: VLT ontdekte een ster die 3 miljoen maal zoveel licht uitstraalt als onze zon. Keck II ontdekte het donkerste sterrenstelsel (dwergstelsel Segue 1) ooit. Hubble heeft een opname gemaakt van het helderste gravitatielens object (tot nu toe). Wat betreft (leef)tijd: De belichtingstijd van Hubble s foto van het verste sterrenstelsel bedroeg 87 uur, ook een record. Keck heeft de jongste (exo)planeet waargenomen (tijdens zijn geboorte al). Op Groenland is de oudste inslagkrater ontdekt. Het jongste zonnestelsel-in-wording betreft een kleine ster op 450 lichtjaar afstand omgeven door een kolkende schijf van gas en stof. Wat betreft afmeting: De grootste inslagkrater is de Vredefort-krater in Zuid-Afrika. LOFAR is de grootste radiotelescoop ter wereld.en bestaat uit 192 kleine radioantennes, verspreid over Nederland, Duitsland, Frankrijk, Groot Britannie en Zweden.. Het centrum ligt in Drente. In het compactste planetenstelsel (KOI 500) draaien vijf planeten in een schijf die 1/12 van onze aardbaan bedraagt. De grootste Europese zonnetelescoop (op Tenerife) is mei 2012 in gebruik genomen. Januari 2011 is de grootste digitale kleurenfoto, samengesteld uit miljoenen afzonderlijke opnamen, gepresenteerd op de laatste SDSS gegevenscatalogus. Dank zij dit project zijn al bijna een half miljard nieuwe hemelobjecten ontdekt. Röntgensatelliet RXTE heeft mogelijk het kleinste zwarte gat (minder dan 3 zonsmassa s) waargenomen. In 2012 is de grootste stellaire kraamkamer (een z.g. H II gebied met veel gas en stof) in ons melkwegstelsel opgespoord m.b.v. de catalogus, samengesteld door de (inmiddels uitgeschakelde) IR satelliet WISE. Op negen miljard lichtjaar afstand is een kolossaal lint van quasars ontdekt over een afstand van 4 miljard lichtjaar dat hiermee de grootst bekende structuur binnen ons heelal is. Wat betreft temperatuur: De IR Spitzer Telescoop ontdekte het koudste object buiten ons zonnestelsel ooit: een exoplaneet met een temperatuur zoals onze aarde. Wat betreft snelheid: Bij een röntgen dubbelster, bestaande uit een zwart gat en een kleine rode dwergster, draaien de componenten in 2,4 uur om elkaar heen wat neerkomt op een snelheid van km/s Wat betreft massa: Sterrenkundigen van de UVA hebben mogelijk de zwaarst bekende dubbelster geïdentificeerd met een massa van 2 à 300 maal onze zon. NB: bij de geboorte was de massa zelfs zo n 50% meer. Wat betreft hevigheid: NASA nam de hevigste meteorietinslag op de maan waar. Deze veroorzaakte een flits met m=4 (dus met blote oog op aarde zichtbaar!) De meteoriet was ± 35 cm en trof de maan met een snelheid van 25km/s en veroorzaakte een vermoedelijk 20m grote inslagkrater. Misschien is er een verband met de vuurbollen die dezelfde nacht in de VS werden waargenomen. Jaap Kuyt Heiloo 22 juli