Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden"

Transcriptie

1 Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010

2 STERREWACHT LEIDEN

3 ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi (aio s)

4 STERVORMING IS COMPLEX Prof. Frank Shu (Univ. of California): Bij stervorming hebben we te maken met dichtheden van 10 5 tot cm -3, alle bekende natuurkrachten en signalen langs het gehele elektromagnetische spectrum, en het vereist een mate van kennis van primitieve materialen die zijn gelijke niet kent in andere takken van de astrofysica.

5 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Bouwmateriaal Instorting Straalstroom en schijf Planeetvorming Hoe weten we dit allemaal?

6 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Bouwmateriaal Instorting Straalstroom en schijf Planeetvorming Hoe weten we dit allemaal?

7 INTERSTELLAIRE WOLKEN Foto: Serge Brunier

8 B68 Foto: FORS1/ESO

9 PAARDENHOOFDNEVEL Foto: CFHT/Coelum

10 ORION MOLECULAR CLOUD COMPLEX Paardenhoofdnevel Orionnevel Vlamnevel Foto: Robert Gendler

11 MASSA S EN DIAMETERS Wolken: zonsmassa s, 50 lichtjaar Klompen: 100 zonsmassa s, 5 lichtjaar Kernen: enkele zonsmassa s, 0,5 lichtjaar Sterren ontstaan uit wolkenkernen

12 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Bouwmateriaal Instorting Straalstroom en schijf Planeetvorming Hoe weten we dit allemaal?

13 INSTORTING VAN DE KERN Instorting begint met instabilitieit, bijv. supernovaschokgolf of botsing van sterrenstelsels Instorting werkt van binnen naar buiten

14 STERFTE EN GEBOORTE Animatie: R. Hurt/NASA

15 VAN KERN NAAR STER Dichtheid Temperatuur Diameter Wolkenkern Protoster 10 5 cm -3 / 4 biljardste atm cm -3 / 4000 atm 10 K / -263 C 1 miljoen K / C AU / 2 biljoen km 0,01 AU / 2 miljoen km (afstand Aarde-Zon is 1 AU / 150 miljoen km) Dichtheid: hoger

16 WANNEER ONTSTAAT DE FEITELIJKE STER? Materiaal in eerste instantie in vrije val Hoge snelheden leiden tot opwarming Warm gas geeft hogere tegendruk Hydrostatisch evenwicht: gasdruk in balans met zwaartekracht ster Druk van boven Zwaartekracht Druk van onder

17 HET EERSTE LICHT Wat zorgt voor het eerste licht? a. Kernfusie van waterstof b. Kernfusie van deuterium c. Kernfusie van lithium d. Kinetische energie: botsingen bij hoge snelheden laten materiaal oplichten Deuterium vanaf 13 M Jup / 0,01 M zon Lithium " 65 M Jup / 0,06 M zon Waterstof " 75 M Jup / 0,07 M zon

18 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Bouwmateriaal Instorting Straalstroom en schijf Planeetvorming Hoe weten we dit allemaal?

19 DE STER IS GEVORMD... EN NU? Straalstroom Restant wolk Circumstellaire schijf Accretiestromen Afbeelding: R. Hurt/NASA

20 Animatie: G. Bacon/STScI

21 SCHIJVEN ZIJN NIET PLAT Schijven van opzij gezien door Hubble (l.) en VLT (r.) Ster nog onzichtbaar

22 CIRCUMSTELLAIRE SCHIJF Ontstaat door draaiing van de wolk Diameter: AU Massa: 1/10e van de ster, later (veel) minder Geboorteplaats voor planeten

23 ONZE EIGEN SCHIJF Wat is er in ons eigen zonnestelsel nog te vinden van de circumstellaire schijf? Afbeelding: Rursus/Wikipedia

24 ONZE EIGEN WOLK?

25 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Bouwmateriaal Instorting Straalstroom en schijf Planeetvorming Hoe weten we dit allemaal?

26 Animatie: R. Hurt/NASA

27 VAN STOF NAAR PLANETEN Interstellair stof Planeten Diameter 0,0001 millimeter kilometer hoger

28 N=2 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS?

29 N=4 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS?

30 N=8 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS?

31 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=16

32 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=32

33 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=64

34 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=128

35 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=256

36 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=512

37 STOFGROEI: COMPACT OF POREUS? N=1024

38 STOFGROEI IN HET LABORATORIUM

39 VAN STOF NAAR PLANETEN interstellair stof botsen en plakken 1000 millimeter elektrische lading? 1000 meter turbulentie? 1000 kilometer zwaartekracht 1000 planeten

40

41 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Hoe weten we dit allemaal? Infrarood licht en microgolfstraling Zwarte stralers Spectroscopie

42 WETENSCHAPPELIJKE METHODE Waarneming Simulatie Theorie Ṁ = m 0 a 3 / G ρ(r,t) = α / 4πGt 2

43 B68

44

45 ASTRONOMISCHE WAARNEMINGEN Röntgen Ultraviolet Zichtbaar Infrarood Microgolven Radio

46 B68

47 HERBIG-HARO 46/47 Animatie: R. Hurt/NASA

48 INFRAROOD EN MICROGOLVEN Voordelen: Wolken doorzichtig Protosterren en schijven zenden veel IR en MG uit Nadelen: Technisch complexer dan zichtbaar licht Atmosfeer slechts beperkt doorzichtig

49 DOORZICHTIGHEID ATMOSFEER Infrarood Micro Radio/ TV/ GSM UV Röntgen Gamma Afbeelding: NASA

50 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Hoe weten we dit allemaal? Infrarood licht en microgolfstraling Zwarte stralers Spectroscopie

51 IEDER OBJECT STRAALT LICHT UIT Zon Aarde Diagram: Sch/Wikipedia

52 WAT IS HIER WAARGENOMEN?

53 SAMENSTELLING SPECTRUM Ster: 6000 K Schijf (oppervlak): K Schijf (binnenste): K

54 FYSIEKE EIGENSCHAPPEN Temperatuur: spectrum (ruwe schatting) Dichtheid:? Intensiteit straling:? Snelheden:? Samenstelling gas en stof:? Voor al deze dingen: spectroscopie

55 INDELING Hoe ontstaan sterren en planeten? Hoe weten we dit allemaal? Infrarood licht en microgolfstraling Zwarte stralers Spectroscopie

56 SPITZER SPACE TELESCOPE

57 Gas Vormen en verhoudingen van de lijnen zeggen iets over de bron

58 Stof

59 HERSCHEL SPACE OBSERVATORY

60

61

62 methanol

63 PERSEUS Water in het stervormingsgebied Perseus Hoogte van de lijn: hoeveelheid water Vorm van de lijn: temperatuur en snelheid

64 SAMENVATTING

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming

Nadere informatie

Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)

Nadere informatie

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 19 november 2010 INDELING Introductie Kringloop van elementen Chemische processen Hoe zou leven ontstaan kunnen zijn? Hoe detecteren we moleculen? INDELING Introductie

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Introductie: stervorming De zon is slechts één onbeduidend exemplaar van de circa 200 miljard sterren die onze Melkweg rijk is en de Aarde is één van de acht planeten die hun baantjes rond de zon draaien.

Nadere informatie

Contents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6

Contents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6 Contents Nederlandse samenvatting 1 Bibliography 6 1 De terugkoppeling van protosterren op hun omgeving. Een onderzoek naar heet moleculair gas met Herschel Stervorming Het ontstaan van ons eigen zonnestelsel

Nadere informatie

Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen in Schijven rond Jonge Zon-type Sterren

Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen in Schijven rond Jonge Zon-type Sterren Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen in Schijven rond Jonge Zon-type Sterren STUDIE VAN STER- EN PLANEETVORMING Het onderzoek in dit proefschrift betreft de vorming van sterren en planeten. Binnen

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/69725 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bogelund, E.G. Title: A molecular journey : tales of sublimating ices from hot

Nadere informatie

Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden

Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden Zon= Ster Ons zonnestelsel Planeten Wikipedia.org Sinds 1995, >1000 exoplaneten ontdekt rond andere

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting: Chemische evolutie van kernen tot schijven Astrochemie: scheikunde in de ruimte

Nederlandse samenvatting: Chemische evolutie van kernen tot schijven Astrochemie: scheikunde in de ruimte Nederlandse samenvatting: Chemische evolutie van kernen tot schijven Astrochemie: scheikunde in de ruimte Chemie is overal. Auto s worden aangedreven door de chemische reactie tussen benzine en zuurstof.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43439 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Drozdovskaya, Maria Title: Inextricable ties between chemical complexity and dynamics

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Chemie overal is het boek dat op Nederlandse middelbare scholen voor het scheikunde onderwijs wordt gebruikt. Op een paar uitzonderingen na is deze titel inderdaadniet alleen op aarde maar ook ver daarbuiten

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Stervorming Zware sterren, reuzen, spelen een belangrijke rol, zowel bij de evolutie van ons Melkwegstelsel, alsook voor ons bestaan in de ruimste betekenis. Hoe zwaarder een ster, des te korter is zijn

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Stervorming Sterren worden gevormd in dichte gebieden in interstellaire moleculaire wolken. Deze wolken bestaan voornamelijk uit waterstof en helium, met sporen van koolstof, zuurstof

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26290 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Maaskant, Koen Maarten Title: Tracing the evolution of protoplanetary disks Issue

Nadere informatie

Chemische Processen in de Ruimte

Chemische Processen in de Ruimte Chemische Processen in de Ruimte van interstellaire stofwolken tot leven Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 16 februari 2010 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20396 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bast, Jeanette Elisabeth Title: Hot chemistry and physics in the planet-forming

Nadere informatie

Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting

Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting ABSTRACT. Onderzoek in de laatste decennia heeft uitgewezen dat de oorsprong en evolutie van het leven op aarde geworteld is

Nadere informatie

Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen

Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen 1 Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen De eerste chemie Veertien miljard jaar geleden ontstaat uit de Big Bang een heet en stralingsgedomineerd universum waarin zelfs atomen niet kunnen overleven. Het

Nadere informatie

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven : een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000

Nadere informatie

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018 2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting I N de afgelopen 15 jaar zijn door astronomen veel planeten ontdekt rond sterren. Het aantal groeit nog steeds, tot inmiddels circa 300 planeten. Dit zijn meestal grote planeten,

Nadere informatie

Clusters van sterrenstelsels

Clusters van sterrenstelsels Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels

Nederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels Nederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels Botsende sterrenstelsels Vlak na de Big Bang, zo n 13,7 miljard jaar geleden, vulde een hete, dichte oersoep het hele Universum (wat toen

Nadere informatie

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei

Nadere informatie

Spectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels

Spectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels Nederlandse samenvatting: Spectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels 1. Sterrenstels/melkwegstelsels(galaxies) Een sterrenstelsel is een enorme verzameling van sterren, zo n paar honderd

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de

Nadere informatie

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm 75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht

Nadere informatie

Gravitatie en kosmologie

Gravitatie en kosmologie Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam

Nadere informatie

Op zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood

Op zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood Op zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood Claude Doom WE ZIEN UIT WAARNEmingen dat de zwaarste sterren blijkbaar bij elkaar gaan zitten in bepaalde open sterrenhopen, terwijl andere open

Nadere informatie

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden: Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28745 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Harsono, Daniel Santoso Title: Unveiling protostellar disk formation around low-mass

Nadere informatie

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 vroedvrouwen in Nijmegen zwaartekracht vs. druk het viriaal theorema energie-transport kernfusie Overzicht (voorlopig) 4 mrt: Kijken naar de hemel 11 mrt:

Nadere informatie

RIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar

RIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar RIETVELD-LYCEUM les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU de compononenten V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar de Zon KERNFUSIE: waterstof >> helium. t.g.v. de ZWAARTEKRACHT >> temperatuur inwendig

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener 100 000 lichtjaar convectiezone stralingszone kern 15 miljoen graden fotosfeer 6000 graden Kernfusie protonprotoncyclus E=mc 2 Kernfusie CNO-cyclus Zichtbare

Nadere informatie

Big Bang ontstaan van het heelal

Big Bang ontstaan van het heelal Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide

Nadere informatie

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De

Nadere informatie

Zwart gat Simulatie KORTE BESCHRIJVING

Zwart gat Simulatie KORTE BESCHRIJVING Zwart gat Simulatie KORTE BESCHRIJVING Veel kinderen hebben ooit al gehoord van een zwart gat, en ze weten dat het een bodemloze put is. Als iets in een zwart gat valt, kan het er onmogelijk uit ontsnappen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting De spectroscopie en de chemie van interstellaire ijs analogen Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt beschreven richt zich op laboratorium experimenten die astrochemische processen nabootsen onder

Nadere informatie

Op zoek naar de bouwstenen voor leven in het heelal

Op zoek naar de bouwstenen voor leven in het heelal Op zoek naar de bouwstenen voor leven in het heelal Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden NASA/ESA/HST Carina nebula Studium Generale, Leiden, 3 november 2014 Oorsprong van sterren en planeten fascineert

Nadere informatie

Samenvatting. Sterrenstelsels

Samenvatting. Sterrenstelsels Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het

Nadere informatie

Stof en gas in de Melkweg

Stof en gas in de Melkweg Stof en gas in de Melkweg Stofwolken Galactische centrum Onzichtbaar door interstellair stof. Extinctie bij visuele golflengten: AV ~ 30 mag (factor 10 12!) http://home.arcor-online.de/axel.mellinger/

Nadere informatie

100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...

100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,

Nadere informatie

Chemie tussen de sterren. Ruud Visser Ewine van Dishoeck Sterrewacht Leiden

Chemie tussen de sterren. Ruud Visser Ewine van Dishoeck Sterrewacht Leiden Chemie tussen de sterren Ruud Visser Ewine van Dishoeck Sterrewacht Leiden Oorsprong van sterren en planeten fascineert de mensheid Stars Kandinsky Starry night Van Gogh Milky Way dreaming Australia aboriginal

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/58690 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ligterink, N.F.W. Title: The astrochemical factory: A solid base for interstellar

Nadere informatie

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22837 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Juan Ovelar, Maria de Title: Imaging polarimetry for the characterisation of exoplanets

Nadere informatie

Astrofotografie - Kunst voor aan uw muur?

Astrofotografie - Kunst voor aan uw muur? Astrofotografie - Kunst voor aan uw muur? Astrofotografie is de kunst van het fotograferen van alles wat er aan onze nachtelijke hemel zichtbaar is. De sterrenhemel, en alle objecten die zich daarin bevinden,

Nadere informatie

Rosetta: waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden

Rosetta: waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden Rosetta: waar komt het water in onze oceanen vandaan? Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden 24 februari 2016 Kernvraag: hoe zijn wij 4.5 miljard jaar geleden gevormd? Komeet Rosetta Meteorieten Meteorieten

Nadere informatie

Astrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren

Astrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren Astrofysica Ontstaan En Levensloop Van Sterren 1 Astrofysica 9 avonden Deeltjestheorie als rode draad Energie van sterren Helderheden Straling en spectrografie HR diagram Diameters en massa 2 Astrofysica

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35085 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Fumagalli, Mattia Title: Star formation and aging at cosmic noon : the spectral

Nadere informatie

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Stralingseigenschappen van water in het heelal In tegenstelling tot wat hun naam doet vermoeden, bestaan sterrenstelsels niet enkel uit sterren, maar ook uit uitgestrekte gas-

Nadere informatie

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen

Nadere informatie

Star formation and the ISM Loenen, Aede Folkert

Star formation and the ISM Loenen, Aede Folkert Star formation and the ISM Loenen, Aede Folkert IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan?

Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan? Water in de ruimte Waar komt het water in onze oceanen vandaan? www.strw.leidenuniv.nl/wish Ewine F. van Dishoeck Sterrewacht Leiden Zon= Ster Ons zonnestelsel Planeten Wikipedia.org Sinds 1995, >1000

Nadere informatie

Basiscursus Sterrenkunde

Basiscursus Sterrenkunde Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels

Nadere informatie

Early stages of clustered star formation -massive dark clouds throughout the Galaxy- Frieswijk, Willem Freerk

Early stages of clustered star formation -massive dark clouds throughout the Galaxy- Frieswijk, Willem Freerk Early stages of clustered star formation -massive dark clouds throughout the Galaxy- Frieswijk, Willem Freerk IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Werkstuk ANW Zwarte gaten

Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk door een scholier 2033 woorden 8 juni 2001 6,5 152 keer beoordeeld Vak ANW Wat is een zwart gat? Een object van een bepaalde massa, oefent aantrekkingskracht uit op een

Nadere informatie

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...

Nadere informatie

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Straling, energie en flux Astrofysica: licht, atomen en energie Zwartlichaamstralers (black body) Stralingswetten Een object dat

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20855 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Yildiz, Umut Title: Warm and cold gas in low-mass protostars : Herschel Space

Nadere informatie

Een bewoonbare planeet

Een bewoonbare planeet Een bewoonbare planeet Inga Kamp Inleiding van Ons zonnestelsel Geschiedenis Zonnenevel (Kant & Laplace 18de eeuw) 18de eeuw 1995 Geschiedenis 18de eeuw 1995 Geschiedenis 51 Pegasi 18de eeuw 1995 Geschiedenis

Nadere informatie

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

Water in het heelal. Water is een van de meest fundamentele moleculen

Water in het heelal. Water is een van de meest fundamentele moleculen Water in het heelal Deze foto, gemaakt met de infrarood-satelliet Spitzer, toont IC 348, een gebied in de moleculaire wolk in Perseus, waarin op dit moment lichte sterren ontstaan. De rode puntbronnen

Nadere informatie

Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde

Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Astronomisch Instituut Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl Overveen 15 october

Nadere informatie

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema Opgave Zonnestelsel 005/006: 7 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming 7. Het viriaal theorema Het viriaal theorema is van groot belang binnen de sterrenkunde: bij stervorming, planeetvorming

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang

Nadere informatie

Werkstuk ANW Melkwegstelsel

Werkstuk ANW Melkwegstelsel Werkstuk ANW Melkwegstelsel Werkstuk door een scholier 1987 woorden 13 januari 2003 6,2 185 keer beoordeeld Vak ANW INLEIDING Wij maken ons werkstuk over de melkweg omdat het ons interessant lijkt om er

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Het vraagstuk van onze oorspong fascineert mensen van jong tot oud. Binnen dit vraagstuk specialiseert de extragalactische sterrenkunde zich op het ontstaan van sterrenstelsels

Nadere informatie

Protoplanetaire schijven:

Protoplanetaire schijven: Protoplanetaire schijven: kraamkamers van planetenstelsels Herschel Open Time Key Program PI: B.Dent Kapteyn Instituut, University of Groningen Zonnenevel: Kant & Laplace 18de eeuw ineenstorten van een

Nadere informatie

O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1.

O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. Nederlandse Samenvatting De Oorsprong en Eigenschappen van Sterrenstelsels O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. VanafditmomentishetHeelalgaanuitdijenenafkoelen. Indebegintijdvan

Nadere informatie

Star Formation History Written in Spectra L.E. Ellerbroek

Star Formation History Written in Spectra L.E. Ellerbroek Star Formation History Written in Spectra L.E. Ellerbroek Geschiedenis van Stervorming Geschreven in Spectra Samenvatting Eén van de grote vraagstukken in de astronomie is: hoe ontstaan sterren? Het antwoord

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden

Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/200: antwoorden December 2, 2009. Begrippen, vergelijkingen, astronomische getallen a. Zie Kutner 0.3 b. Zie Kutner 23.5 c. Zie Kutner 4.2.6 d. Zie Kutner 6.5 e. Zie

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33101 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Kazandjian, Mher V. Title: Diagnostics for mechanical heating in star-forming galaxies

Nadere informatie

Variabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram

Variabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting T IJDENS het aanschouwen van de pracht van de sterrenhemel bekruipt menigeen een gevoel van verwondering en nietigheid, waarna al gauw vragen rijzen omtrent haar oorsprong, samenstelling

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Gebaseerd op Werelden in Wording Zenit, mei 2008 Sinds de jaren negentig worden met de regelmaat van de klok planeten buiten ons zonnestelsel gevonden. Deze zogeheten exoplaneten

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31602 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Cuylle, Steven Hendrik Title: Hydrocarbons in interstellar ice analogues : UV-vis

Nadere informatie

Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014

Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde

Nadere informatie

Het eetbare zonnestelsel groep 5-7

Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Hoe groot is de aarde? En hoe groot is de zon in vergelijking met de aarde? Welke planeet staat het dichtst bij de zon en welke het verst weg? Deze les leren de leerlingen

Nadere informatie

Zonnestraling. Samenvatting. Elektromagnetisme

Zonnestraling. Samenvatting. Elektromagnetisme Zonnestraling Samenvatting De Zon zendt elektromagnetische straling uit. Hierbij verplaatst energie zich via elektromagnetische golven. De golflengte van de straling hangt samen met de energie-inhoud.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes

Nadere informatie

Interstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes

Interstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk

Nadere informatie

Young intermediate-mass stars: from a HIFI spectral survey to the physics of the disk inner rim Kama, M.

Young intermediate-mass stars: from a HIFI spectral survey to the physics of the disk inner rim Kama, M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Young intermediate-mass stars: from a HIFI spectral survey to the physics of the disk inner rim Kama, M. Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

Astronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)

Astronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot

Nadere informatie

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35579 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Marel, Nienke van der Title: Mind the gap : gas and dust in planet-forming disks

Nadere informatie

DETECTIES van exoplaneten tonen aan dat er ten minste één planeet om elke ster draait.

DETECTIES van exoplaneten tonen aan dat er ten minste één planeet om elke ster draait. Nederlandse samenvatting DETECTIES van exoplaneten tonen aan dat er ten minste één planeet om elke ster draait. Planeten worden gevormd in de accretieschijf die de nieuw gevormde ster voedt. Het onderwerp

Nadere informatie

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als

Nadere informatie

Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y

Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ

Nadere informatie

Werkstuk ANW Supernova's

Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een

Nadere informatie

Cover Page. Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:

Cover Page. Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date: Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/56249 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication Citation for published version (APA): van der Plas, G. (2010). Warm gas in protoplanetary disks

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33272 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Meshkat, Tiffany Title: Extrasolar planet detection through spatially resolved

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW Sterren

Praktische opdracht ANW Sterren Praktische opdracht ANW Sterren Praktische-opdracht door een scholier 2121 woorden 25 maart 2003 6,7 54 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Hoe vaak zouden onze voorouders wel niet naar de sterren gekeken

Nadere informatie