Scriptie. Wie stopt de informateur?

Transcriptie

1 Scriptie Wie stopt de informateur? Carlos van Ree Scriptie

2 Amsterdam, 21 april 2011 Deze scriptie draag ik op aan alle kinderen die verblijven in Instituto Oscar Scarpetta Orejuela in Calí, Colombia. In dit weeshuis heb ik zelf twee jaar gewoond, voordat ik op 2,5-jarige leeftijd naar Nederland kwam. Ik woonde er in een tijd waarin bruine jongetjes het minst populair waren onder adoptieouders. Mijn vooruitzichten waren dus niet rooskleurig. Dat ik in 2011 zou afstuderen als staatsrechtjurist heeft mijn tante, die mij toen ik nog maar zes maanden oud was na het overlijden van mijn biologische moeder naar het weeshuis bracht, vast nooit durven dromen. Deze scriptie is dan ook voor de kinderen die nu nog iedere dag wakker worden in Instituto Oscar Scarpetta Orejuela. Ik hoop dat zij, net als ik, op een goed moment het geluk zullen ervaren van het bereiken van een voor hen nu nog ogenschijnlijk onwaarschijnlijk verre droom. Yes we can! Carlos van Ree 2

3 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding 4 Hoofdstuk 2: Van Agt Politieke constellatie De formatie Den Uyl direct formateur Terug naar Koningin Juliana Abortuswetgeving leidt tot tweede crisis Het kabinet Den Uyl komt er toch niet 9 Hoofdstuk 3: Paars I Politieke constellatie De formatie Verkennende informateur Drie informateurs Tussentijds Kamerdebat Minister van Financiën informateur 14 Hoofdstuk 4: Paars II Politieke constellatie De formatie PvdA er de Vries als voorverkenner Tussentijds Kamerdebat 18 Hoofdstuk 5: Rutte/Verhagen I Politieke constellatie De formatie De adviezen Informateur Rosenthal Tjeenk Willink tusseninformateur Kamerdebat Mislukte poging Paars Plus Lubbers informateur Lubbers krijgt VVD, CDA en PVV aan tafel Ivo Opstelten informateur De Koningin krijgt drie verschillende signalen in vier dagen Tjeenk Willink weer als informateur 27 Hoofdstuk 6: Analyse & conclusie 29 Literatuurlijst 36 Bijlage I: Formateurs en informateurs, 1977, 1994, 1998 en

4 1 Inleiding Lid 1 van artikel 42 van de grondwet luidt: De regering wordt gevormd door de Koning en de ministers. Lid 2 luidt: De Koning is onschendbaar; de ministers zijn verantwoordelijk. De onschendbaarheid van de Koning betekent dat er geen enkel orgaan binnen onze staat is dat dwingend gezag over hem kan uitoefenen. 1 Dit is in strijd met het constitutionele uitgangspunt van de Nederlandse parlementaire democratie dat het parlement de hoogste macht heeft. Dankzij de constructie van ministeriële verantwoordelijkheid ( de ministers zijn verantwoordelijk ) past het onschendbare koningschap in onze parlementaire democratie. 2 Tijdens het formatieproces is de ministeriële verantwoordelijkheid echter zwak. De taak van de Koning bij de kabinetsformatie is om een interpretatie te geven aan de verkiezingsuitslag die recht doet aan de nieuwe samenstelling van het parlement en om deze interpretatie te vertalen naar een opdracht tot het formeren van een kabinet dat kan rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten Generaal. 3 Zoals bij al het publiekelijk handelen van de Koning, geldt de ministeriële verantwoordelijkheid in beginsel ook bij het uitvoeren van deze taak. Maar ministers kunnen hierop nauwelijks worden aangesproken. Op de dag van de verkiezingen biedt een zittend kabinet haar ontslag aan. 4 In afwachting van het aantreden van hun opvolgers, blijven ministers en staatssecretarissen op hun post om lopende zaken waar te nemen. Het kabinet is in deze periode demissionair. De ongeschreven regel is dat het kabinet in die hoedanigheid geen omstreden maatregelen neemt. 5 In de literatuur wordt benadrukt dat het ongewenst is dat het kabinet over zijn graf heen regeert. 6 Zij zou daarom geen onnodig structurele onomkeerbare zware besluiten mogen nemen. 7 Daarnaast richten de activiteiten van de Koning zich tijdens het formatieproces op de nieuwe politieke situatie en een nieuwe samenstelling van de Tweede Kamer. Het zittende kabinet vertegenwoordigt een verouderde politieke situatie. De geringe ministeriele verantwoordelijkheid van het zittende kabinet tijdens en voor het formatieproces, blijkt duidelijk uit de verantwoordelijkheid die een nieuwe minister-president met de regeringsverklaring achteraf neemt voor het formatieproces. 8 Deze regeringsverklaring wordt afgelegd tijdens de eerste ontmoeting tussen kabinet en parlement. De nieuwe premier legt niet alleen verantwoording af, het is ook het moment waarop het parlement haar vertrouwen laat blijken in het nieuwe kabinet door niet haar wantrouwen uit te spreken. Volgens de vicepresident van de Raad van State is dit moment geen fotoopname maar spreekt het parlement, met het achterwege laten van het naar huis sturen van het nieuwe kabinet, uit dat het de kans reëel acht dat dit nieuwe kabinet vier jaar blijft zitten. 9 In de regeringsverklaring neemt de nieuwe minister-president dus met terugwerkende kracht staatsrechtelijk verantwoordelijkheid voor het formatieproces en de uitkomsten hiervan. En een formatieproces dat uitkomsten oplevert die niet het vertrouwen hebben van de meerderheid van het nieuwe parlement, wordt achteraf afgestraft. Een nieuw kabinet zal er dan niet komen en de formatie moet worden overgedaan. De macht ligt op dat punt bij het parlement. Zoveel is duidelijk. De vraag blijft hoe het zit tijdens het formatieproces. Wie heeft dan de macht en de verantwoordelijkheid? Is de positie van de Koning tijdens het formatieproces wel verenigbaar met het constitutionele uitgangspunt van de Nederlandse parlementaire democratie dat het parlement de hoogste macht heeft? Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden, is het nodig inzicht te verkrijgen in de praktijk van de kabinetsformatie. Het gaat er hierbij om een beeld te vormen hoe de rol en invloed die de Koningin heeft tijdens de formatie zich verhouden tot de rol en invloed van het parlement. Hiertoe worden in deze scriptie vier kabinetsformaties besproken. Om ook de ontwikkeling in de tijd te schetsen, wordt een drietal recente 1 Bovend Eert 2002, p Bovend Eert 2002, p R.K. Visser 2008, p , Van der Pot, Donner / Prakke e.a. 2006, Openbaar Bestuur, Openbaar Bestuur, Openbaar Bestuur, Openbaar Bestuur, Dit verantwoorden betreft vooral de periode van informatie en formatie die heeft geleid tot het kabinet dat zich op dat moment presenteert. Mislukte (in)formatiepogingen plegen daarbij niet of nauwelijks inhoudelijk aan de orde te komen, hoewel ook zij formeel onder de verantwoording vallen. Het is politiek terecht dat ook daarover vragen kunnen worden gesteld. Evenzeer is het van belang daarbij de politieke realiteit in het oog te houden. Men moet niet een nieuw optredend kabinet vragen om te verantwoorden waarom een andersoortig kabinet, dat door de nieuw optredende coalitie niet werd gewild, niet tot stand is gekomen. Visser 2008, p Kamerstuk/2009/10, , nr. 7: (Voorstel van de leden Van der Ham en Van Gent tot wijziging van het Reglement van Orde.). 4

5 formaties besproken - Paars I (1994), Paars II (1998) en Rutte & Verhagen I (2010) - en een formatie die enkele decennia geleden plaatsvond; de formatie van Van Agt I in 77. Er is gekozen voor Van Agt I omdat dit de langste kabinetsformatie is in onze vaderlandse geschiedenis en de formatie een verrassende uitkomst kent. Paars I is interessant omdat dit kabinet resultaat was van een politieke aardverschuiving. Een aardverschuiving die als begin van de huidige politieke versnippering kan worden gezien. Om in deze scriptie ook twee elkaar opvolgende kabinetten te bespreken, wordt Paars II aansluitend belicht. Tot slot komt de formatie van Rutte & Verhagen I aan de orde. Dit is de meest recente formatie die daarnaast veel belangwekkende gebeurtenissen kende met een nog niet eerder voorgekomen uitkomst; de gedoogvariant. Na de bespreking van de formaties volgen in hoofdstuk 6 een analyse, conclusie en aanbevelingen. In de analyse worden de meest relevante gebeurtenissen van de besproken formaties samengebracht. Vervolgens wordt er in de conclusie een antwoord gegeven op de hoofdvraag in hoeverre de positie van de Koning tijdens het formatieproces verenigbaar is met het constitutionele uitgangspunt van de Nederlandse parlementaire democratie dat het parlement de hoogste macht heeft. Hierna wordt deze scriptie afgesloten met een aantal vernieuwende voorstellen ter verandering en verbetering van het formatieproces. 5

6 2. Van Agt I Welke fouten er ook gemaakt zijn, door wie dan ook, waar dan ook en wanneer dan ook, zij rechtvaardigen in geen geval dit resultaat, aldus PvdA-onderhandelaar Ed van Thijn in zijn Dagboek van een onderhandelaar. De totstandkoming van Van Agt I was in vele opzichten bijzonder. Zo was het formatieproces van dit kabinet met 208 dagen de langste uit onze vaderlandse geschiedenis. 10 Daarnaast was de uitkomst van dit proces voor vriend en vijand een verassing. Ondanks dat demissionair premier Den Uyl tien zetels winst boekte ten opzichte van de vorige verkiezingen en de PvdA daarmee 53 zetels behaalde, kwam het tweede Kabinet Den Uyl er niet. In dit hoofdstuk wordt het verloop van het formatieproces dat voorafging aan Van Agt I besproken en de rol van de Koningin hierbij. Eerst wordt kort de politieke constellatie voorafgaand aan Van Agt I geschetst; het uitgangspunt van het formatieproces. Vervolgens wordt, aan de hand van de belangrijkste gebeurtenissen, het formatieproces beschreven Politieke constellatie In de nacht van 21 op 22 maart 1977 trad het eerste kabinet Den Uyl af vanwege onenigheid binnen het kabinet dat bestond uit PvdA, PPR, D66, KVP en ARP over de grondpolitiek. 11 Omdat er in mei 77 toch al verkiezingen waren gepland, bleef het voltallige kabinet demissionair aan. Dit in tegenstelling tot wat bijvoorbeeld later bij het vallen van Balkenende IV gebeurde, toen een deel van de ministers direct na de val van het kabinet uit de coalitie stapte. 12 De verkiezingen in mei 77 werden voorafgegaan door een verbeten politieke en persoonlijke verkiezingsstrijd tussen demissionair vicepremier Van Agt (CDA 13 ) en demissionair premier Den Uyl (PvdA). Uiteindelijk leidde deze strijd tot een grote overwinning voor de PvdA. Met tien zetels winst kwam het zetelaantal van de sociaaldemocraten op 53. De PvdA boekte daarmee de grootste naoorlogse verkiezingsoverwinning tot nu toe. Ook het CDA won. De drie samenwerkende partijen (ARP, CHU en KVP) haalden bij de vorige verkiezingen los van elkaar 47 zetels en in 1977 samen 49 zetels. D66 won een beetje. De PPR was de enige regeringspartij die verloor (van 7 naar 2 zetels). Ondanks dit forse verlies van de PPR behaalde de regeringspartijen gezamenlijk een winst van 6 zetels. Zonder de PPR erbij zouden ze zelfs uitkomen op een winst van 11 zetels. Ed van Thijn, onderhandelaar namens de PvdA tijdens het formatieproces voorafgaand aan Van Agt I, noemde de verkiezingsuitslag een vertrouwensvotum voor het eerste kabinet Den Uyl. 14 Maar ook de oppositiepartij VVD won. Met 6 zetels winst kwam zij uit op 28 zetels. Deze uitslag maakte getalsmatig drie soorten kabinetten mogelijk; een kabinet CDA-PvdA (102 zetels), een kabinet CDA-VVD (77 zetels) of een kabinet VVD-PvdA (81 zetels). Partij Zetels Partij Zetels PvdA 53 CPN 2 CDA (ARP, CHU en KVP) 49 PPR DS' VVD 28 GPV 1 D66 8 PSP 1 SGP 3 BP 1 Tabel 1: Verkiezingsuitslagen Kabinetsformaties na de verkiezingen duren sinds 1946 gemiddeld 89,5 dagen. 11 Val van het kabinet den Uyl, zie.nl, ( 12 Dirks & Douwes Tijdens de verkiezingen van 77 vormden ARP, CHU en KVP voor het eerst een verbond onder de naam Christen-Democratisch Appèl (CDA). 14 Van Thijn 1978, p. 8. 6

7 2.2. De formatie Tijdens het formatieproces van Van Agt I werd door Koningin Juliana vier keer een formateur en zeven keer een informateur benoemd. 15 In deze paragraaf wordt het formatieproces besproken aan de hand van de meest bepalende momenten in het proces Den Uyl direct formateur Op 26 mei 1977 ontving Koningin Juliana haar drie vast adviseurs; de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer en de vicepresident van de Raad van State. Met een vertraging van vier dagen werden de voorzitters van de Tweede Kamerfracties geconsulteerd. Koningin Juliana nodigde alleen de fractievoorzitters van de vier grootste partijen uit. Op basis van deze consultatierondes benoemde Koningin Juliana PvdA-leider Den Uyl als formateur. 16 Dat Koningin Juliana direct koos voor Den Uyl als formateur was opvallend omdat sinds ialtijd eerst een informateur werd benoemd. 17 Maar de beslissing was wel in lijn met het advies van de PvdA. 18 Den Uyl kreeg de opdracht een kabinet te vormen, dat geacht mag worden het vertrouwen van het parlement te genieten. 19 Omdat het niet om een informatieopdracht ging, maar om een formatieopdracht, verzocht Den Uyl aan de Koningin de opdracht in beraad te houden in plaats van deze aan te nemen. Dit is gebruikelijk; een formateur aanvaardt een opdracht pas wanneer hij de zekerheid heeft dat een voordracht tot benoeming van de ministers mogelijk is. Een informateur daarentegen aanvaardt de opdracht onmiddellijk. 20 Den Uyl zei de dag voor zijn aanstelling als formateur over deze rol: In onze staatkundige verhoudingen is een formateur wel partijdig in de zin dat hij zich inzet voor de vorming van een progressief kabinet, maar hij is geen partijman. Hij komt niet in de fractie, noch in het partijbestuur en legt geen verantwoording af op de partijraad. 21 Nadat Den Uyl werd benoemd als formateur nodigde hij PvdA, CDA en D66 uit aan de onderhandelingstafel waar naar de zin van Den Uyl binnen zes weken een progressief kabinet moest worden gevormd. Van Agt tekende protest aan tegen de term progressief en tegen de deelname van D66 aan de onderhandelingen. 22 Verder wenste de CDA-leider te beginnen met de abortuswetgeving terwijl PvdA-formateur Den Uyl dit onderwerp pas aan het eind van de onderhandelingen wilde behandelen. Den Uyl gaf hieraan geen gehoor. Hij stelde dat de formateur de agenda bepaalt en dat de abortusproblematiek dus aan het eind van het proces zou worden behandeld. De voorkeur van Den Uyl ging uit naar deze volgorde, omdat zo duidelijk zou blijken hoe jammer het zou zijn als op het voor het CDA gevoelige punt van de abortuswetgeving de formatie zou stranden. 23 Ook bleef D66 aan de onderhandelingstafel zitten en hield Den Uyl vast aan het vormen van een progressief kabinet. Voordat de inhoudelijke onderhandelingen waren begonnen, maakte Van Agt op 15 juni 1977 nog een belangrijk voorbehoud. Per brief aan de formateur stelde hij dat deze formatie niet zou kunnen slagen wanneer de uitkomst ervan zal zijn dat minder zetels in het kabinet worden toegewezen aan personen uit de kringen van het CDA dan aan personen uit kring van de PvdA. Hij betoogde dit standpunt in geen fase van de formatie te verlaten en stelde daarom voor om eerst afspraken te maken over de zetelverdeling. Formateur Den Uyl besloot desondanks eerst een poging te doen om een programma-akkoord te bereiken en pas later de zetelverdeling te behandelen. 24 En zo werd ook dit punt van Van Agt niet opgepakt. Na 45 dagen formeren, strandde op 13 juli de eerste formatiepoging van Den Uyl op de vermogensaanwasdeling (hierna: VAD). 25 Er was toen al wel een akkoord bereikt over de grondpolitiek, het onderwerp waar het eerste kabinet Den Uyl over was gevallen Terug naar Koningin Juliana Toen duidelijk was dat de formatieopdracht van Den Uyl stuk zou lopen en hij terug moest naar Koningin Juliana om zijn opdracht terug te geven, vroeg PvdA-onderhandelaar Van Thijn hem of hij de pers te woord 15 Zie bijlage Koekkoek 1978, p Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Communiqué s met betrekking tot opdrachten aan formateurs en informateurs ( ), Kamerstukken hfdst. III, nr. 97a, p Kortman 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p Vermogensaanwasdeling (VAD) gaat om het geven van een aandeel in de overwinst van een onderneming aan de werknemers. 7

8 moest staan. 26 Den Uyl ontraadde hem dit ten zeerste. Dat kan helemaal niet. Ik moet eerst het staatshoofd inlichten. Daar kan niet op vooruitgelopen worden. Ik kan wel teruggestuurd worden. Dat is Biesheuvel ook een keer overkomen, aldus Den Uyl. 27 Toen bleek dat Van Agt wel een persconferentie zou geven, reageerde Den Uyl: Dat kan niet, dat is tegen elk staatsrechtelijk gebruik in. Ik bel direct met Dries. 28 Toen bleek dat Van Agt zijn persconferentie zou doorzetten, besloot Van Thijn die avond toch naar Brandpunt te gaan. 29 Na het mislukken van de formatiepoging van Den Uyl adviseerden zowel Van Thijn (PvdA) 30 als Wiegel (VVD) 31 aan Koningin Juliana om de leider van het CDA, Van Agt, aan te stellen als informateur. Van Agt adviseerde Koningin Juliana om een PvdA-informateur - of een CDA-informateur als Koningin Juliana deze grotere slagingskansen toedichtte - aan te stellen. 32 Nadat Koningin Juliana haar drie vaste adviseurs en de fractieleiders van de vier grootste partijen had geraadpleegd, verstrekte Koningin Juliana tegen alle adviezen van de fractieleiders in op 18 juli wederom een formatieopdracht. Dit maal aan Van Agt. De opdracht was om een kabinet te vormen dat geacht mag worden op een meerderheid in het parlement te zullen steunen. Van Agt weigerde deze opdracht: Ik hoef niet op elk verzoek van Koningin Juliana ja te zeggen. 33 Hij vond dat Den Uyl zijn formatieopdracht te vroeg had teruggegeven. Hij verzocht Koningin Juliana de opdracht niet te hoeven aanvaarden. Zowel Wiegel als Den Uyl legden de formatieopdracht van Koningin Juliana uit als een opdracht aan Van Agt om een CDA-VVD-kabinet te vormen. Zo zei Wiegel na de weigering van Van Agt: Blijkbaar neigt het CDA er vooralsnog toe Den Uyl aan de macht te brengen. 34 En reageerde Den Uyl op de weigering van Van Agt: Nu de fractievoorzitter van het CDA in dit beslissende stadium van de formatie geweigerd heeft de opdracht te aanvaarden om een CDA-VVD-kabinet te vormen ( ). 35 Nadat Van Agt zijn opdracht weigerde, hield de Koningin een ongebruikelijke consultatieronde. Zij ontving op 14 juli 77 tegelijkertijd de fractieleiders van CDA, PvdA en D66 voor een gezamenlijke raadpleging. 36 Volgens Van Thijn werden hij en zijn D66- en CDA-collega s op het paleis ontboden om een standje te krijgen van de Koningin. Ze moesten opschieten. Daarnaast werd er gesproken over hoe het formatieproces nu verder moest. 37 Dit resulteerde in een informateur van CDA-huize, dr. W. Albeda. Albeda krijgt de opdracht om de tijdens de formatie-den Uyl gerezen meningsverschillen uit de weg te ruimen, opdat deze formatie hervat kan worden Abortuswetgeving leidt tot tweede crisis Binnen zeven dagen bereikte Albeda een akkoord over de VAD, waarna Den Uyl opnieuw de opdracht kreeg een kabinet te formeren. Maar na de VAD kwam de abortuswetgeving als moeilijk onderwerp. Het CDA had principiële bezwaren tegen een verruiming van deze wetgeving en voor de PvdA en D66 was een verruiming ervan een beginselzaak. Na een stroeve onderhandelingsfase met weinig perspectief op een goede afloop, deed formateur Den Uyl een laatste voorstel uit de impasse te raken. Hij stelde voor om in het regeerakkoord op te nemen dat de ministers van PvdA en D66 in het geval dat het parlement met een initiatief wetsvoorstel zou komen, zouden meewerken aan het bekrachtigen van een nieuwe abortuswetgeving en de CDA-ministers niet. 39 Van Agt besloot niet aan een deze constructie mee te werken. 40 Hierdoor was formateur Den Uyl genoodzaakt op 25 augustus 77 zijn formatieopdracht weer terug te geven. Van Agt adviseerde de Koningin vervolgens om Veringa (CDA) of De Gaay Fortman (PPR) tot informateur te benoemen. 41 Van Thijn adviseerde de Koningin om nogmaals PvdA-leider Den Uyl de opdracht te geven een kabinet te vormen. Deze keer een kabinet dat zou mogen rekenen op een vruchtbare samenwerking 26 Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Van 1959 tot 1996 werd Brandpunt als actualiteitenrubriek uitgezonden. 30 Van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p.265. E. van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Zo vertelde Van Thijn mij in een persoonlijk gesprek op 16 maart 2011 bij hem thuis. 38 Kamerstukken/1986/87, , nr. 97a, p. 9. (Communiqué s met betrekking tot opdrachten aan formateurs en informateurs ( )). 39 Van Thijn 1978, p. 91-p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p

9 met de volksvertegenwoordiging 42, in plaats van een kabinet dat geacht mocht worden het vertrouwen van de meerderheid van het parlement te genieten zoals hij de eerste keer aan Koningin Juliana adviseerde. 43 Daarbij gaf Van Thijn aan dat de PvdA geen heil zag in een poging het gerezen geschil met het CDA te overbruggen. Van Thijn moet met dit advies een minderheidskabinet in gedachte hebben gehad. Politieke tegenpolen VVD en PvdA zagen elkaar immers niet als een mogelijke coalitiepartner. En de enige twee mogelijkheden voor een meerderheidskabinet met de PvdA erin waren PvdA-CDA (door Van Thijn heilloos genoemd) of PvdA-VVD (toen nog ondenkbaar). Van Agt leek de totstandkoming van een kabinet PvdA, D66 en CDA inmiddels ook onwaarschijnlijk. 44 Hij sprak in zijn fractie over het onderzoeken van minderheidskabinetten. Maar eerst zou volgens hem een kabinet CDA-VVD moeten worden onderzocht. 45 Al had ook dit kabinet volgens Van Agt weinig slagingskans omdat de voorkeur van de VVD uitging naar een nationaal kabinet. 46 Ondanks dat zowel het CDA als de PvdA niets voelden voor een lijmpoging, verzocht de Koningin aan CDA er Veringa gelet op de thans ontstane situatie, een onderzoek in te stellen naar de mogelijkheid om op zo kort mogelijke termijn te geraken tot de vorming van een kabinet dat mag vertrouwen in voldoende mate steun in de volksvertegenwoordiging te ondervinden. Tijdens zijn eerste persconferentie als informateur zei Veringa dat hij eerst zou gaan lijmen. En dat als dat niet lukt hij zou kijken naar een combinatie met de VVD. Pas daarna kwamen volgens hem de minderheidskabinetten aan bod. 47 Ondanks de scepsis lukt het Veringa om een procedureakkoord over de abortuswetgeving tot stand te brengen tussen de partijen D66, PvdA en CDA. Tegen de zin van CDA-leider Van Agt benoemde Koningin Juliana direct na dit akkoord Den Uyl als tweede informateur naast Veringa. 48 Op 21 september 1977 konden de informateurs Veringa en Den Uyl met succes de onderhandelingen over het programma-akkoord afronden. De dag daarvoor heeft Den Uyl opzien gebaard met de volgende passage uit de troonrede: Leden der Staten-Generaal, De lange duur van de kabinetsformatie, na een verkiezingsuitslag die toch door velen als duidelijk is ervaren, wekt onder de huidige omstandigheden begrijpelijke bezorgdheid Het kabinet Den Uyl komt er toch niet Ondanks het programma-akkoord is het tweede kabinet Den Uyl er toch niet gekomen. Er werd 25 dagen onderhandeld over de zetelverdeling en de personele bezetting. Het CDA hield, zoals Van Agt al voor de eerste onderhandelingen had aangekondigd, voet bij stuk wat betreft de eis van hetzelfde aantal zetels voor het CDA als voor de grote winnaar van de verkiezingen; PvdA. Toen daar overeenstemming over was bereikt (CDA 7, PvdA 7 en D66 2) liepen de onderhandelingen alsnog stuk op de personele invulling van de zetels. Den Uyl had tijdens de persconferentie naar aanleiding van zijn derde benoeming als formateur gezegd alleen kandidaat-ministers te zullen accepteren die passen in een progressief kabinet. 50 Van Agt kreeg het niet voor elkaar kandidaat-ministers te leveren die volgens Den Uyl pasten binnen het progressieve karakter van zijn kabinet. Een karakter waar Van Agt al voor de onderhandelingen bezwaar tegen had gemaakt. En een karakter waar Den Uyl, na het verliezen van de onderhandelingen over de zetelverdeling, geen concessie meer op kon doen. Zo kwam het dat Den Uyl op 4 november 1977, nadat zijn eindvoorstel voor de personele invulling van de zetels was afgewezen door het CDA, voor de derde keer een formatieopdracht moest teruggeven aan Koningin Juliana. Van Thijn bracht hierop het volgende advies uit aan de Koningin: De fractie van de PvdA heeft met grote teleurstelling moeten vaststellen dat, na meer dan vijf maanden onderhandelen om te komen tot een parlementair meerderheidskabinet van PvdA, CDA en D'66, de politieke wil daartoe uiteindelijk bij het CDA niet bleek te bestaan, getuige de verwerping van het eindvoorstel van de formateur. Voor de PvdA hebben verdere onderhandelingen op deze basis hun zin verloren. Het lijkt ons thans onvermijdelijk dat de resterende mogelijkheid om tot een parlementair meerderheidskabinet te geraken wordt beproefd. Het ware wenselijk dat de fractievoorzitter van het CDA met een formatieopdracht in deze zin wordt belast. Het spreekt vanzelf dat de PvdA ten volle bereid blijft regeringsverantwoordelijkheid te dragen, ook nu de mogelijkheid daartoe in het kader van een parlementair meerderheidskabinet is 42 Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p

10 afgesneden. 51 Van Agt adviseerde Koningin Juliana een CDA-informateur met een opdracht naar twee kanten: CDA-PvdA en de CDA-VVD. Koningin Juliana stelde hierop CDA-informateur Van Grinten aan. Na 180 dagen aan de zijlijn gestaan te hebben, mocht de VVD bij Van Grinten eindelijk aanschuiven om de mogelijkheden te bekijken om een kabinet van CDA en VVD te vormen. Eerder in het proces had de VVD haar ongenoegen al laten blijken over haar positie in het formatieproces. VVD er Van Riel 52 kwalificeerde de keuzes van Koningin Juliana als een vermoedelijk staatsrechtelijk minder wenselijk optreden van de Koningin. Hij suggereerde dat de Koningin eraan meewerkte de VVD als eventuele regeringspartner uit te schakelen. Mijn grief is vooral dat van een rode verkiezingsoverwinning geen sprake is, dat is eenvoudig een onwaar propagandaverhaaltje, bedacht door één of ander reclamebureau. 53 Informateur van Grinten deed de PvdA nog een aantal voorstellen om weer met het CDA aan tafel te gaan waarvan hij volgens Van Thijn kon weten dat ze daar niet mee akkoord konden gaan. 54 De PvdA wees ook resoluut een voorstel van informateur Van Grinten om de mogelijkheden van een VVD-PvdA kabinet te onderzoeken, van de hand. 55 Daarmee was voor Van Agt binnen zijn fractie de weg vrij gemaakt om te onderhandelen met de VVD. 56 Binnen een maand had Van Agt zijn eerste kabinet rond dat bestond uit VVD en CDA (samen 77 zetels). Een stabiel kabinet leek het niet. Er waren zes dissidenten, of loyalisten, zoals Van Agt hen noemden. Zij stemden in eerste instantie tegen het met de VVD gesloten akkoord. Op het moment dat ook een kabinet met de VVD hierdoor niet mogelijk zou worden, verklaarden zij echter dat zij de totstandkoming van een kabinet op basis van dit akkoord niet wilden bevorderen maar ook niet wilden beletten en dat zij het kabinet na zijn totstandkoming in loyaliteit zouden beoordelen op zijn daden Van Thijn 1978, p Harm van Riel (Hoofddorp, 18 februari Den Haag, 13 december 1980) was een Nederlandse politicus. Voor de VVD was hij jarenlang fractievoorzitter in de Eerste Kamer. In de jaren 60 en 70 was hij één van de voormannen van zijn partij. Hij wordt gezien als de ontdekker en politieke mentor van Hans Wiegel die in 1977 onderhandelaar was namens de VVD. 53 Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Van Thijn 1978, p Bootsma, Van Griensven & Van Merrienboer, 2008, p Van Thijn 1978, p

11 3. Paars I ( ), de politieke partijen moeten gewoon hun verantwoordelijkheid nemen en een meerderheidskabinet vormen, aldus Tjeenk Willink tijdens zijn persconferentie aan het einde van zijn informatieopdracht. Aan de samenstelling van Paars I vallen twee dingen op. Om te beginnen was Paars I sinds 1918 het eerste kabinet zonder een Christelijke partij. Daarnaast namen PvdA en VVD, de twee politieke tegenpolen op het sociaaleconomische terrein en erfvijanden in de klassenstrijd, zitting in één kabinet. 58 In dit hoofdstuk wordt het verloop van het formatieproces dat voorafging aan Paars I besproken en de rol van de Koningin hierbij. Eerst wordt kort de politieke constellatie voorafgaand aan Paars I geschetst; het uitgangspunt van het formatieproces. Vervolgens wordt, aan de hand van de belangrijkste gebeurtenissen, het formatieproces beschreven. 3.1 Politieke constellatie De verkiezingen van 3 mei 1994 betekenden een politieke aardverschuiving. Met Elco Brinkman als opvolger van partijleider Ruud Lubbers verloor het CDA - dat vanaf 1977 de premier had geleverd - 20 zetels. PvdA verloor 12 zetels. Daarmee kwamen de regeringspartners op een verlies van in totaal 32 zetels en verloren zij hun meerderheid in het parlement. De grote winnaar was D66 met 12 zetels. Ook de VVD won, met 8 zetels. Opvallend was ook de winst van de ouderenpartij AOV. Deze nieuwe partij kwam met 6 zetels in de kamer. De verkiezingsuitslag maakte cijfermatig verschillende kabinetten mogelijk. Een centrumlinks kabinet van CDA- PvdA-D66, een centrumrechts kabinet van VVD-CDA-D66, een nationaal kabinet PvdA-CDA-VVD of een paars kabinet D66-VVD-PvdA behoorden tot de mogelijkheden. De voorkeur van de partijleider van D66 ging uit naar de paarse coalitie, centrumlinks had de voorkeur van Wim Kok (partijleider PvdA) en Elco Brinkman (CDA). Frits Bolkensteijn (VVD) prefereerde een centrumrechtse combinatie. Partij zetels winst/verlies partij zetels winst/verlies PvdA CD 3 +2 CDA RPF 3 +2 VVD SGP 2-1 D GPV 2 AOV 6 +6 SP 2 +2 GroenLinks 5-1 Unie Tabel 2: Verkiezingsuitslagen De formatie In het formatieproces van Paars I benoemde Koningin Beatrix vier keer een informateur waarvan één keer drie informateurs tegelijkertijd en slechts één formateur die pas werd benoemd nadat de PvdA, VVD en D66 overeenstemming hadden bereikt over het regeerakkoord Verkennende informateur Op basis van de verkiezingsuitslag was niet direct duidelijk welke coalitiemogelijkheid als eerste onderzocht moest worden. De leider van de grootste partij Kok (PvdA) en leider van de grootste winnaar Van Mierlo (D66) adviseerden de Koningin dan ook een informateur een verkennend vooronderzoek te laten doen. Een informateur met een dergelijke opdracht wordt tegenwoordig ook wel pre-informateur genoemd. 60 Van Mierlo zei over zijn advies aan Koningin Beatrix in een toelichting: Ik geef toe, het is tactiek. Ik wil stap voor stap naar paars. 61 Pas na het vooronderzoek wilde Van Mierlo drie informateurs van PvdA, D66 en VVD, die echt aan de slag gingen met de partijprogramma's in de hand. Hij noemde hen 58 De formatie van Paars 1: een heidens karwei, Andere Tijden, VPRO/NPS, Zie bijlage Andeweg 1995, p Ruime opdracht voor Tjeenk Tjeenk Willink, Trouw, geraadpleegd op 7 februari 2011 via /Ruime_opdracht_voor_Tjeenk_Tjeenk Willink.html. 11

12 Een motor van mensen die het echt willen. 62 Kok adviseerde Koningin Beatrix om als start van het formatieproces niet één, maar twee verkennende informateurs tegelijkertijd te benoemen. Eén van D66- en één van PvdA-huize. Volgens Kok moest er met deze twee partijen een kabinet gevormd worden met een 'progressieve basis'. 63 Kok zag twee mogelijke combinaties: D66-PvdA-CDA of D66-PvdA-VVD. Net als Van Mierlo adviseerde VVD-leider Bolkestein Koningin Beatrix om één verkennende informateur te benoemen met 'enige afstand van de dagelijkse politiek'. 64 Hij raadde haar aan om, weer overeenkomstig het advies van Van Mierlo, Eerste Kamervoorzitter en PvdA'er Tjeenk Willink te benoemen. Volgens Bolkestein moesten VVD en D66 samen een kabinet vormen. Aangevuld met PvdA of CDA. CDA-fractievoorzitter Brinkman wilde net als Van Mierlo eerst een onderzoek naar een paars kabinet. Uiteindelijk besloot Koningin Beatrix exact conform het advies van D66 en VVD en in lijn met het advies van PvdA. Zij gaf Tjeenk Willink, toen nog Eerste Kamervoorzitter, de beperkte opdracht om op zeer korte termijn te onderzoeken welke mogelijkheden op basis van de verkiezingsuitslag aanwezig zijn voor de vorming van een kabinet dat mag rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal en welke volgorde en wijze van onderzoek van die mogelijkheden het meeste uitzicht bieden op een spoedige totstandkoming van een zodanig kabinet. 65 In 1989 had Koningin Beatrix al eerder, en daarmee een Koning voor het eerst, voor een pre-informateur gekozen. 66 Op basis van zijn vooronderzoek kwam Tjeenk Willink tot de conclusie dat een kabinet dat steunt op PvdA, VVD en D66 de enige mogelijkheid was die thans kon worden onderzocht. 67 De pre-informateur had de volstrekte overtuiging dat de drie partijen de bereidheid hebben dit onderzoek serieus te doen. 68 Uit zijn vooronderzoek kwam naar voren dat PvdA, VVD, D66 en CDA in konden stemmen met een eerste nadere verkenning van een paarse coalitie Drie informateurs Op advies van pre-informateur Tjeenk Willink benoemde Koningin Beatrix op 14 mei 1994 Van Aardenne (VVD), Vis (D66) en De Vries (PvdA) als informateurs. Zij kregen de opdracht om op zo kort mogelijke termijn een onderzoek in te stellen naar de mogelijkheid van de vorming van een paars kabinet. Dit was opvallend, omdat de Kamer een aantal maanden eerder had uitgesproken dat de kabinetsformatie in het vervolg weer een zaak zou moeten worden van één of meer formateurs en van zo min mogelijk informateurs. Alleen op die manier zou een goede inhoud gegeven kunnen worden aan een publieke verantwoording over de formatie bij het aantreden van een kabinet. 69 Toch benoemde Koningin Beatrix de drie informateurs die, zo bleek later, samen met de fractievoorzitters een compleet regeerakkoord maakten terwijl dit nu net ook een praktijk was die een brede Kamermeerderheid niet meer wilde. Tijdens het Kamerdebat dat gehouden werd nadat de drie informateurs hun opdracht hadden afgerond, vroeg de heer Schutte van de GPV in dit kader het volgende: Er zijn in december jongstleden uitspraken gedaan in de Kamer over onder andere de verhouding tussen informatie en formatie. U heeft met z'n drieën een informatieopdracht gekregen. Heeft u daarbij rekening gehouden met de desbetreffende Kameruitspraken of heeft u die beschouwd als een verantwoordelijkheid van de politici? De heer Vis antwoordde hierop: Wij hebben ons niet evident verdiept in wat zich hier in de Tweede Kamer aan het eind van het vorig jaar heeft afgespeeld. Vis gaf aan dat hij niet het gevoel had dat informateurs wat dat betreft veel verantwoordelijkheid op zich hebben te nemen. Vis voegde daar aan toe dat zij gedrieën de verantwoordelijkheid voor de opdracht hadden aanvaard. En dat daarmee meteen de vraag beantwoord was of misschien één informateur beter geweest zou zijn. Zij hadden volgens Vis de verantwoordelijkheid genomen om het met zijn drieën te doen Ruime opdracht voor Tjeenk Tjeenk Willink, Trouw, geraadpleegd op 7 februari 2011 via /Ruime_opdracht_voor_Tjeenk_Tjeenk Willink.html. 63 Ruime opdracht voor Tjeenk Tjeenk Willink, Trouw, geraadpleegd op 7 februari 2011 via /Ruime_opdracht_voor_Tjeenk_Tjeenk Willink.html. 64 Ruime opdracht voor Tjeenk Tjeenk Willink, Trouw, geraadpleegd op 7 februari 2011 via /Ruime_opdracht_voor_Tjeenk_Tjeenk Willink.html. 65 Visser, 2008, p Kortmann 2008, p Van Aardenne (VVD), Vis (D66) en De Vries (PvdA); drie informateurs voor 'paars' bekend, Volkskrant, 14 mei 1994, 68 Van Aardenne (VVD), Vis (D66) en De Vries (PvdA); drie informateurs voor 'paars' bekend, Volkskrant, 14 mei 1994, 69 De Commissie De Koning stelde in 1993 ter vereenvoudiging en grotere transparantie voor. Na verkiezingen zou direct worden overgegaan tot het aanwijzen van een formateur en er zou niet langer worden gewerkt met de tussenfiguur van informateurs. In het verlengde van het brede debat over staatkundige vernieuwing werd tijdens de kabinetsformatie 1994 de motie Schutte aangenomen. Daarin spreekt de Tweede Kamer uit dat met het oog op de formatie van een kabinet de aanstelling van een informateur alleen in zeer uitzonderlijke omstandigheden bevorderd dient te worden. (Visser, 2008) 70 Handelingen II 1994/94, 83, p

13 Het idee achter het beperken van het aantal informateurs is dat een formateur als beoogd ministerpresident meestal in het kabinet zitting neemt en zodoende in de Kamers verantwoording kan afleggen over de kabinetsformatie. Bij informateurs is het lang niet zeker dat zij tot het kabinet toetreden, waardoor de parlementaire verantwoording beperkt is. 71 Vraag is of deze redenering wel helemaal opgaat. Zo heeft de formatie van 1977 ons geleerd dat formateurs helemaal niet per definitie lid worden van het kabinet. Drievoudig formateur Den Uyl had toen het nakijken. Op 26 juni 1994 brachten de drie informateurs hun eindverslag uit waarin zij de conclusie optekenden dat thans de vorming van een kabinet van PvdA, VVD en D66 niet mogelijk is. 72 Voornaamste aanleiding hiertoe was het meningsverschil tussen de PvdA en VVD over het financieel en het sociaaleconomisch beleid Tussentijds Kamerdebat Op 29 juni 1994 deed zich in het paarse formatieproces een staatsrechtelijke primeur voor. Op 29 juni 1994 vond op initiatief van GroenLinks-leider Paul Rosenmöller een Kamerdebat plaats met drie burgers; de exinformateurs Van Aardenne, Vis en De Vries over hun mislukte informatieopdracht. De heer Schutte van de GPV stelde in de eerste termijn dat het onjuist is te spreken over een mislukte informatiepoging omdat de informatieopdracht een opdracht tot het instellen van een onderzoek naar de mogelijkheden van een paars kabinet inhield. Volgens Schutte verkeren informateurs in de riante positie dat zij nooit kunnen mislukken in deze opdracht. Hooguit kunnen zij een verkeerde invulling geven aan de hen gegeven opdracht, maar ook dan behoeven zij zich daarvoor niet tegenover de Kamer te verantwoorden. Een gesprek tussen Kamer en informateurs kan volgens Schutte niet veel meer inhouden dan een persconferentie ten overstaan van Kamerleden. De heer Van der Vlies van de SGP voegde hier nog aan toe dat de informateurs worden benoemd door ons staatshoofd en dat zij aan haar verantwoording schuldig zijn en niet aan de Kamer. Exinformateur Van Aardenne bevestigde dit in feite door zijn betoog te starten met te zeggen dat zij graag bereid waren om in de Tweede Kamer der Staten-Generaal te verschijnen om inlichtingen te geven over hun werk en over de procedure die zij gelet op hun opdracht gemeend hebben te moeten volgen. Alleen dat ze wat de inhoud betreft slechts naar hun eindverslag konden verwijzen. De relevante feiten stonden volgens hem daarin. Hij gaf toe dat er vele andere zaken de revue waren gepasseerd. Maar het was volgens hem niet aan de ex-informateurs om over de inhoud daarvan mededelingen te doen. 73 Een centrale vraag tijdens het debat was of de informateurs wel binnen hun opdracht waren gebleven. De opdracht hield in om op zo kort mogelijke termijn een onderzoek in te stellen naar de mogelijkheid van de vorming van een kabinet van PvdA, VVD en D66. GroenLinks-leider Paul Rosenmöller vroeg zich af of het niet zo was dat, op basis van de in ieder geval door de Kamer opgevangen optimistische signalen, na drie weken al de conclusie had kunnen worden getrokken dat de mogelijkheid van een zogenaamde paarse coalitie tot de mogelijkheden behoorde. En of de informateurs toen feitelijk niet al aan Koningin Beatrix hadden kunnen rapporteren dat zij in positieve zin zouden kunnen voldoen aan het verzoek dat in hun richting was gedaan. Omdat dit niet gebeurd is, stelde Rosenmöller de vraag of er misschien meer is gebeurd dan alleen informeren. Of er meer gebeurd was dan datgene wat Koningin Beatrix aan de informateurs gevraagd had. Rosenmöller vroeg zich af of er niet feitelijk een formatieproces op gang was gekomen, onder leiding van de informateurs. 74 Ex-informateur Vïs stelde ter beantwoording van deze vraag dat het informatieproces in de loop van de jaren heel wat meer is gaan omvatten dan alleen maar het stellen van vragen. Dat wie een onderzoek verricht, moet nagaan welke zaken er tussen de beoogde partners leven. Het informeren had volgens hem in de loop van de jaren een flink stuk van het ouderwetse formeren overgenomen. Hij erkende dat dit juist ook vaak onderwerp van kritiek is geweest. Maar dat wie voor de informatiefase kiest, tegelijkertijd kiest voor een zekere verschuiving van de aloude formerende activiteiten naar datgene wat tegenwoordig informatiefase heet. En dat men daar bezwaar tegen kan hebben maar dat de werkwijze van de drie exinformateurs niet uitzonderlijker was dan die van de heer Lubbers in 1989 of die van de heer Scholten in Naar de mening van Vis hadden de drie ex-informateurs gehandeld zoals men in een informatiefase in dit land pleegt te handelen. Ex-informateur Aardenne stelde daarnaast nog dat hun opdracht een grondig onderzoek vereiste omdat deze erop gericht was om op hoofdlijnen van beleid overeenstemming te bereiken. En omdat de fractievoorzitters van begin af aan gezegd hebben dat op alle punten pas van 71 Andeweg,1995, Andeweg,1995, Handelingen II 1994/94, 83, p Handelingen II 1993/94, 83, p

14 overeenstemming zou kunnen worden gesproken als er een totaalakkoord was. 75 Daarop reageerde Rosenmöller dat de heer Bolkestein in zijn bijdrage duidelijk had gemaakt dat er overeenstemming op hoofdlijnen was. Rosenmöller stelde de vraag of er op het moment van die overeenstemming, tegen de achtergrond van de woorden van de heer Van Aardenne dat een akkoord op hoofdlijnen werd nagestreefd en tegen de achtergrond van de opdracht die hij van Koningin Beatrix had tot het instellen van een onderzoek naar de mogelijkheid om te komen tot een paarse coalitie, feitelijk voor de informateurs geen reden was om te zeggen: die mogelijkheid is er, wij gaan naar de Koningin en wij adviseren haar om de formatiefase te laten aanvangen? Vis zei hierop dat er wel over die mogelijkheid gesproken was, maar dat zij niet het gevoel hadden op dat moment hun onderzoek naar de mogelijkheden met recht en reden te kunnen beëindigen. Van Aardenne zei verder nog dat de opdracht die zij hadden aanvaard niet was om te bezien of er een redelijke kans was. Maar dat hun opdracht was om te bezien of er een mogelijkheid was om tot een paarse coalitie te komen. En dat zij als informateurs te kort waren geschoten als er een formateur was benoemd die later niet zou zijn geslaagd in zijn opdracht en die derhalve ook niet in staat was geweest om verantwoording in deze Kamer af te leggen Minister van Financiën informateur Op 28 juni benoemde Koningin Beatrix Tjeenk Willink tot informateur. Hij kreeg de opdracht om op zeer korte termijn te onderzoeken welke mogelijkheden er thans reëel aanwezig zijn voor de vorming van een kabinet dat mag rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal. Omdat zowel Van Mierlo (D66), Kok (PvdA), Bolkestein (VVD) en de drie informateurs tot de conclusie waren gekomen dat een lijmpoging tussen de paarse onderhandelaars geen zin had en de oorzaak hiervan de onoverbrugbare meningsverschillen tussen VVD en PvdA over het sociaaleconomische beleid waren, leek de weg naar een kabinet met zowel PvdA als VVD erin geblokkeerd. Daardoor leken er nog maar twee mogelijkheden over om een meerderheidskabinet te vormen. Een centrumlinks kabinet (CDA-D66-PvdA) of een centrumrechts kabinet (CDA-D66-VVD). Maar tot ergernis van Tjeenk Willink leken ook deze coalities niet mogelijk. Werd een centrumrechtse coalitie door Van Mierlo die namens D66 een sleutelpositie innam eerst nog slechts ongewenst genoemd, inmiddels waren beide combinaties volgens Van Mierlo ongeloofwaardig. 77 Van Mierlo vond een voortzetting van een coalitie met CDA en PvdA, de grote verliezers van de verkiezingen, haaks staan op de politieke vernieuwing die de paarse coalitie zou moeten symboliseren. 78 Verder voorspelde van Mierlo dat een 'klassiek' meerderheidskabinet op centrumrechtse basis niet in staat zou zijn een even groot pakket aan ombuigingen (twintig miljard) te formuleren als de paarse onderhandelaars hadden gedaan. 79 De onmacht om deze paarse ombuigingen te herhalen maakte het alternatief van CDA-VVD-D66 voor hem ongeloofwaardig. 80 Van Mierlo hield daarmee eigenlijk vast aan zijn paarse droom. In de nieuwe adviesronde aan de Koningin adviseerde de VVD evenals het CDA om de mogelijkheid van een centrumrechtse coalitie te onderzoeken. 81 De PvdA adviseerde om de oude coalitie met het CDA aan te vullen met D66, maar deze optie werd zoals gezegd door het CDA geblokkeerd en door D66 ongeloofwaardig genoemd. 82 Informateur Tjeenk Willink vond dat de onderhandelaars van de vier grootste partijen van de onderhandelingen een onontwarbare knoop hadden gemaakt. En dat zij Koningin Beatrix daarmee voor een bijna scrupuleus probleem plaatsten, terwijl het niet aan haar was om politieke verantwoordelijkheid te nemen. Dat bleef volgens hem de taak van de fractievoorzitters. Maar ondanks dat hij geen mogelijkheid had gevonden voor het vormen van een kabinet dat kon rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal, zei Tjeenk Willink geen moment te hebben overwogen een advies voor nieuwe verkiezingen te geven. Dat was volgens hem alleen een mogelijkheid in een uitzonderlijke situatie: En daarvan is nu geen sprake, de politieke partijen moeten gewoon hun verantwoordelijkheid nemen en een meerderheidskabinet vormen. Ook in de brief waarin Tjeenk Willink de Koningin informeerde over het stuklopen van zijn opdracht om hetzij een centrumrechts hetzij een centrumlinks meerderheidskabinet te onderzoeken, schreef hij moeilijk te begrijpen waarom de fractievoorzitters niet tot elkaar wisten te komen: Programmatisch gezien staan deze partijen dichter bij elkaar dan in het verleden wel het geval is geweest. 75 Handelingen II 1993/94, 83, p Handelingen II 1993/94, 83, p Minderheidskabinet PvdA-D66 reëel perspectief, Trouw 28 juni 1994, 78 Minderheidskabinet PvdA-D66 reëel perspectief, Trouw 28 juni 1994, 79 Minderheidskabinet PvdA-D66 reëel perspectief, Trouw 28 juni 1994, 80 Minderheidskabinet PvdA-D66 reëel perspectief, Trouw 28 juni 1994, 81 Het hart van Paars ( ), 82 De formatie van de paarse coalitie, democratisch en politicologisch gehalte van een kabinetsformatie in Jaarboek 1994 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, R.B. Andeweg, Rijksuniversiteit Groningen. 14

15 Geen van de partijen sluit een van de andere op voorhand uit. Ook schreef hij in deze brief: Velen voelen de spanning tussen het beleid dat wordt bepleit en de electorale gevolgen die worden gevreesd. 83 Uiteindelijk adviseerde informateur Tjeenk Willink de Koningin om een informateur van VVD-huize een conceptregeerprogramma op hoofdlijnen te laten schrijven. 84 Dit programma moest zich met name richten op het financieel en sociaaleconomisch beleid. 85 Het zou vervolgens aan alle fractievoorzitters moeten worden voorgelegd. Tjeenk Willink hoopte dat ze op die manier misschien wel hun politieke verantwoordelijkheid durfden te nemen en erin zouden slagen over hun eigen schaduw heen te springen. 86 Tegen alle adviezen in besloot Koningin Beatrix om Wim Kok te benoemen als informateur. Zij gaf hem de opdracht om met het oog op de vorming van een kabinet op zo kort mogelijke termijn een regeringsprogramma op hoofdlijnen op te stellen, waarbij in het bijzonder aandacht wordt gegeven aan het financieel en sociaaleconomisch beleid en de begroting voor Daarna moest hij dit programma voorleggen aan de Tweede Kamerfracties van PvdA, CDA, VVD en D66, teneinde te kunnen vaststellen welk kabinet kan worden gevormd dat kan rekenen op een vruchtbare samenwerking met de volksvertegenwoordiging. 88 Opvallend was dat Koningin Beatrix Kok benoemde omdat hij op dat moment minister van Financiën was en niet omdat hij de leider van de PvdA was. 89 Professor Maas, hoogleraar Parlementaire Geschiedenis in Nijmegen, karakteriseerde de aanwijzing van informateur Kok in juli 1994 als 'de coup van Beatrix', omdat noch het advies van de vorige informateur Tjeenk Willink noch de meerderheid van de (overigens verdeelde) adviezen van de fractieleiders in de richting van een PvdA-informateur ging. 90 Daarna zijn van diverse kanten vermoedens geuit dat de Koningin haar keuze voor Kok mede baseerde op de adviezen van haar twee vaste adviseurs bij kabinetsformaties, de voorzitter van de Tweede Kamer en de vicepresident van de Raad van State. Met name aan het oordeel van Kamervoorzitter Deetman hechtte de Koningin volgens diverse ingewijden zeer. Van Deetman was bekend dat hij een voorkeur had voor een kabinet PvdA-CDA. 91 Andeweg duidde de eigenzinnige actie van Koningin Beatrix als volgt: Net als in en eerder bij de vorming van wat het tweede kabinet-den Uyl had moeten worden, ging het in 1994 vooral om ergernis over de voortgang in de formatie en veel minder om de politieke voorkeur van de Majesteit. De Koningin ziet het als haar taak ervoor te zorgen dat er zo snel mogelijk een kabinet komt. En als politici dan in haar ogen spelletjes spelen, terwijl de tijd gekomen is om de campagne achter ons te laten en ons te richten op het landsbelang, in termen van de Majesteit, wordt zij hooglijk geïrriteerd. Dat brengt haar tot ingrijpen. In 1994 was Kok de enige die nog geen veto over enigerlei combinatie had uitgesproken - iets wat én Brinkman én Van Mierlo én Bolkestein wel hadden gedaan Informateur Tjeenk Tjeenk Willink hekelt houding fractieleiders vier grote partijen, 7 juli 1994, Politicoloog prof. dr. R.B. Andeweg noemde deze gevreesde mogelijke electorale gevolgen relevant voor een begrip van de kabinetsformatie van Andeweg stelt dat een partij na de verkiezingen het beste kan samenwerken met haar grootste concurrent om te zorgen dat die ook verantwoordelijk is voor eventueel noodzakelijke impopulaire maatregelen. Deze noodzaak om de concurrent binnen de regering te houden, is door de Amerikaanse oud-president Johnson eens vergeleken met kamelen in een Arabisch tentenkamp: 'It is better to have them inside pissing out, than outside pissing in.' Andeweg verklaart zo ook het verlies van CDA en PvdA in Hij stelt dat de weeffout van het derde kabinet-lubbers was dat zowel PvdA als CDA hun grootste concurrent buiten de coalitie hadden gelaten. Het voorspelbare resultaat is volgens Andeweg door Tromp fraai verwoord: De minimaal winnende coalitie van 1989 is de maximaal verliezende van 1994 geworden. Met deze les van de verkiezingen van 3 mei 1994 nog vers in het geheugen, werden de blokkades van de verschillende partijen volgens Andeweg begrijpelijk. Brinkman blokkeerde centrumlinks, omdat de VVD dan nog verder kon profiteren van de verantwoordelijkheid van het CDA voor het regeringsbeleid. Van Mierlo blokkeerde een centrumrechtse coalitie omdat dan de PvdA zich in de oppositie kon herstellen, zoals dat D66 tijdens het derde kabinet-van Agt in 1982 al eens overkomen was. Bolkestein had de meeste moeite met een paars kabinet en liet dat aanvankelijk ook mislukken, omdat daarin de VVD zich kwetsbaar zou opstellen ten opzichte van het CDA in de oppositierol. (Andeweg 1995) 84 De Vries, Andeweg Informateur Tjeenk Tjeenk Willink hekelt houding fractieleiders van de vier grote partijen, Trouw 7 juli 1994, 87 Visser 2008, p Een partijproeve laten schrijven kan succesvol zijn, Trouw 4 september 2010, 89 Metze1995, p Beatrix 60, NRC, 29 januari 1998, 91 Zo vertelde Ed van Thijn mij in een persoonlijk gesprek op 16 maart 2011 bij hem thuis. 92 In 1981 benoemde Koningin Beatrix niet de door van Agt, die de formatie voor de zoveelste maal traineerde, voorgedragen Steenkamp tot informateur, maar De Gaay Fortman, die het gedrag van zijn partijleider vlak daarvoor publiekelijk had gegispt. (Andeweg 1995, p. 154.) 93 Casteren & Vermaas