HOOGSTE PUNT EERSTE NEREDA-INSTALLATIE BEREIKT JOHAN RAAP: OOK INDUSTRIE OPNEMEN IN DE WATERKETEN DUURZAME ZOETWATERVOORZIENING VOOR GLASTUINBOUW

Transcriptie

1 nº 23 / ste jaargang / 26 november 2010 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema Proceswater HOOGSTE PUNT EERSTE NEREDA-INSTALLATIE BEREIKT JOHAN RAAP: OOK INDUSTRIE OPNEMEN IN DE WATERKETEN DUURZAME ZOETWATERVOORZIENING VOOR GLASTUINBOUW

2

3 Leven Weer is iemand die bekend was in de watersector, heen gegaan. Een mooie uitdrukking die tegenwoordig niet zo vaak meer te horen is. Heen gegaan. Waarheen? Rinus Onland heeft de weg zelf gekozen, hoe hard dit ook is voor degenen die achterblijven. Je kunt denken dat je iemand goed kent en soms is dat ook wel zo, maar hoe vaak - zeker in dit soort kwesties - kom je er achter dat je helemaal niet zo goed weet wat er in de ander omgaat. En maak je je vervolgens het verwijt dat je had moeten zien dat het niet goed met hem (of haar) ging. Je zult er waarschijnlijk nooit achter komen wat er in zijn hoofd afspeelde. Je moet er ook vrede mee hebben dat dat enigszins een mysterie blijft. Hij is heengegaan. Wat voor ons overblijft, is de herinnering. In dit geval de herinnering aan zijn vlinderstrikje en zijn (korte) aanwezigheid bij allerlei congressen en andersoortige bijeenkomsten. Die herinnering moet mooi zijn. Waarschijnlijk wordt ze ook steeds mooier, omdat je het goede en opvallende nu eenmaal langer blijft herinneren. Na alle verdriet resteert de herinnering aan zijn leven. En zo blijft hij toch in leven. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Pieter de Vries Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactiecommissie Harry Tolkamp (voorzitter/waternetwerk) André Struker (Waternetwerk) Frits Vos (Vewin) Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice Pauline Roos (010) Tini van Schijndel (010) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 106,- per jaar excl. 6% BTW 140,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2010 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Hoogste punt eerste Nereda-installatie bereikt 6 / Grootste MBR in Nederland in gebruik genomen* 12 / Interview met Johan Raap* Maarten Gast 14 / Mogelijkheden voor winning van duurzame energie in de waterketen Bert Palsma, Johan Blom en Rada Sukkar 16 / Innoveren in deltatechnologie: omgaan met belemmeringen als essentie van vernieuwing Corné Nijburg, Johan van der Pol, Mike Duijn en Jan Groen 20 / Delft Blue Water: duurzame zoetwatervoorziening voor Delfland en de glastuinbouw* Arie Jansen, Oscar Helsen, Rogier van Kempen en Harry Brouwer 26 / UASB geen succesverhaal over rioolwater(voor)behandeling in ontwikkelingslanden voor adviesbureaus Gatze Lettinga 39 / Milieuwinst door koppeling van zuiveringsinstallaties* Piet de Boks, Hans Paardekooper en Rick Jansen 42 / Fosfor en het toepassen van baggerspecie in diepe plassen Wim Vermeule, Mario Maessen en Jos Reijerink 46 / Model voor de berekening van de watertemperatuur in het leidingnet Mirjam Blokker en Ilse Pieterse-Quirijns 50 / Waterkwaliteit van de meren langs de Diefdijk vanaf 1500 Holger Cremer, Emiliya Kirilova en Heleen Koolmees 54 / Groene golfremmende dijk als robuust natuurverschijnsel Reinout de Oude, Mindert de Vries en Erik-Jan Houwing 60 / Handel & Industrie* inhoud nº 23 / 2010 / *thema Bij de omslagfoto: Alle waterschappen in Zuidoost-Nederland zijn de afgelopen weken druk in de weer geweest om de vele neerslag die half november viel, zonder al te veel wateroverlast voor omwonenden van rivieren en beken weg te werken. Hier de Maas ter hoogte van Maren-Kessel op 17 november jl. (foto: Bart Verhoeven, Waterschap Aa en Maas).

4 Hoogste punt eerste Nereda-installatie bereikt Waterschap Veluwe en STOWA hebben op 12 november samen met DHV en een flink aantal geïnteresseerden uit de watersector de Nereda-bouwschouw gehouden op de rwzi in Epe. Nereda is een nieuwe rioolwaterzuiveringstechnologie die minder energie, minder grondoppervlak en minder exploitatiekosten vraagt dan gangbare zuiveringstechnieken. Tijdens het daaropvolgende mini-symposium in hotel Dennenheuvel in Epe overhandigde STOWA-directeur Jacques Leenen de resultaten van onderzoek aan deze nieuwe technologie in de periode aan rector magnificus professor Karel Luyben van de TU Delft en dijkgraaf Gert Verwolf van Waterschap Veluwe. Met de bouw van de eerste Nereda-rioolwaterzuiveringsinstallatie op praktijkschaal ter wereld in Epe is de cirkel van innovatieve universitaire uitvinding naar praktijktoepassing helemaal rond (zie de vorige H 2 O, pag ). Waterschap Veluwe en DHV tekenden afgelopen zomer een Design & Build-contract van circa 15 miljoen euro voor de vervanging van de bestaande rioolwaterzuivering Epe door een zuivering met Nereda-technologie. Het waterschap heeft hiermee de primeur en is de eerste waterbeheerder die de innovatieve en duurzame technologie op volledige schaal toepast. De vervanging zorgt voor een verdubbeling van de zuiveringscapaciteit bij gelijkblijvend ruimtebeslag. De installatie zal medio volgend jaar in bedrijf worden genomen. Topkwaliteit water met minder energie en chemicaliën De kracht van de Nereda-technologie zit in speciale organismen die niet zoals gebruikelijk in vlokvorm groeien, maar in geconcentreerde, compacte korrels. Hierdoor kan de zuivering van het afvalwater effectiever en efficiënter plaatsvinden, waardoor aanzienlijk minder energie, chemicaliën en ruimte nodig zijn, aldus Douwe-Jan Tilkema, sectorhoofd waterzuivering van Waterschap Veluwe en één van de aanjagers van de praktijkintroductie van de technologie. Verder was voor ons de kwaliteit van het gezuiverde water een belangrijke reden om voor deze nieuwe zuiveringstechnologie te kiezen. De fundamentele ontwikkeling van Nereda begon in de jaren negentig aan de TU Delft en is voortgezet in het Nationaal Nereda OnderzoeksProgramma (NNOP). Het NNOP is een samenwerkingsverband van STOWA, TU Delft, DHV en de waterschappen Veluwe, Hollandse Delta, Regge en Dinkel, Rijn en IJssel, het Hoogheemraadschap van Rijnland en Waterschapsbedrijf Limburg. Via het programma is de technologie de afgelopen jaren snel doorontwikkeld en is ervaring opgedaan met pilots en demonstratie-installaties in Zuid-Afrika en Portugal. De ontwikkeling is financieel ondersteund vanuit diverse nationale en Europese subsidieprogramma s. Doorbraak op het gebied van afwaterzuivering Met de bouw van de Nereda-rioolwaterzuiveringsinstallatie in Epe is een nieuwe mijlpaal bereikt. Internationaal groeit de belangstelling voor deze technologie, die inmiddels wordt gezien als een belangrijke doorbraak op het gebied van afvalwaterzuivering. Zo liepen de afgelopen week groepen mensen uit Polen en Indonesië rond op de bouwplaats in Epe. De technologie won al meerdere nationale en internationale prijzen. Nereda is geschikt voor zowel nieuw te bouwen als te renoveren huishoudelijke en industriële afvalwaterzuiveringen. De techniek is uitgevonden op de Technische Universiteit in Delft. Rector magnificus Karel Luyben van de TU Delft was in Epe en noemde de Neredatechniek een voorbeeld van het feit dat fundamenteel-wetenschappelijk onderzoek kan leiden tot nuttige toepassingen in de maatschappij. De Nereda-techniek komt in het kort op het volgende neer: via actiefslib met microorganismen wordt al jarenlang afvalwater gezuiverd. Normaal maken de microorganismen vlokken van de afvalstoffen die ze aan het water onttrekken. Die vlokken dwarrelen door het afvalwater. Het duurt lang voordat ze zijn bezonken en verwijderd kunnen worden. In de Nereda-techniek maken de micro-organismen korrels van het afval. Die korrels zakken snel naar de bodem van de tank met rioolwater en zijn er daarom makkelijk uit te halen. Zuivering met de Neredatechniek is goedkoper, vraagt minder ruimte en, zo is uit proefinstallaties gebleken, vereist minder chemicaliën om fosfaat- en stikstofresten uit het water te filteren. De Nereda-techniek is in demonstratie-installaties in Zuid-Afrika en Portugal uitgetest. Daar werkt ze goed. Maar omdat de temperaturen in die landen veel hoger liggen dan in Nederland, is het nog niet duidelijk of de techniek hier ook goed functioneert. In Aalsmeer, Ede, Hoensbroek en Epe hebben de afgelopen jaren proefinstallaties gedraaid met de Nereda-techniek. De zuivering van het Waterschap Veluwe in Epe is wereldwijd de eerste die op ware grootte gaat draaien. Douwe Jan Tilkema van Waterschap Veluwe: Onze zuiveringsinstallatie loosde op de Dorpsbeek. De installatie dateert uit We waren klaar om te investeren in nieuwbouw. Het geld dat we kunnen besparen, heeft een rol gespeeld. Met Nereda hopen we veel goedkoper uit te zijn in de toekomst. Eind 2011 zal de rioolzuiveringsinstallatie in Epe starten. De tanks zijn al voor 4 H 2 O /

5 actualiteit het grootste deel klaar, nu volgt de bouw van de apparatuur en de testfase. In het voorjaar van 2012 wordt de installatie officieel in gebruik genomen. Directeur Gert Verwolf van Waterschap Veluwe: We kunnen op jaarbasis 380 miljoen euro bezuinigen op de rioolwaterzuivering in Nederland. Nereda speelt daarin een belangrijke rol. Als Nereda bij ons goed functioneert, is het aan DHV om de techniek op wereldniveau te exporteren. Succesvolle Nederlandse innovatie De Nederlandse watersector heeft met Nereda een nieuw hoofdstuk toegevoegd aan de rijke historie van afvalwaterzuivering. Sinds meer dan een eeuw wordt voor de zuivering van afvalwater wereldwijd het biologisch actiefslibproces toegepast. Dit kenmerkt zich door goede zuiveringsprestaties en een grote mate van operationele flexibiliteit. Door de minder goede bezinkingseigenschappen van actiefslib kennen traditionele rioolwaterzuiveringsinstallaties echter een relatief groot ruimtebeslag. In de jaren zeventig ontwikkelde de Wageningse professor Gatze Lettinga de UASB-technologie (zie pagina 26 t/m 29). Deze technologie berust op het feit dat micro-organismen onder anaerobe omstandigheden korrels vormen. Deze korrels bezinken zo snel dat de scheiding met het gezuiverde afvalwater snel en in één biologische reactor kan plaatsvinden. De verwijdering van nutriënten vindt echter niet plaats. Daarom wordt sinds de ontdekking van anaeroob korrelslib wereldwijd gezocht naar de mogelijkheden van aeroob korrelslib. De TU Delft is hier in de jaren negentig met ondersteuning van technologiestichting STW mee begonnen. Sinds 1998 wordt in nauwe samenwerking met DHV en met ondersteuning van STOWA onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van deze technologie. Dit onderzoek mondde eind 2003 uit in een praktijkonderzoek met huishoudelijk afvalwater op de rwzi Ede. Met een pilotinstallatie is hier enkele jaren intensief onderzoek verricht en werd in 2005 een technologische doorbraak bereikt. In datzelfde jaar werd een eerste industriële demonstratie gerealiseerd en viel de Nereda-technologie haar eerste onderscheiding ten deel door de toekenning van de innovatieprijs de Vernufteling. Dat was het startsein om binnen de watersector een ontwikkelingstraject in gang te zetten om in enkele jaren deze technologie wereldwijd te laten doorbreken als alternatief voor het traditionele actiefslibproces. Besloten werd de ontwikkeling van de technologie tegelijkertijd te laten plaatsvinden met de realisatie van industriële en huishoudelijke praktijkreferenties, om op het risico van buitenlands kopieergedrag en de weerstand tegen de introductie van een nieuwe technologie te anticiperen. In de afgelopen jaren zijn vijf pilotonderzoeken verricht op de rwzi s van Ede, Aalsmeer, Epe, Hoensbroek en Dinxperlo. In die onderzoeken is onder meer gekeken naar het proces van korrelvorming, de stabiliteit van het slib en de prestaties van de zuivering, in het bijzonder voor de verwijdering van fosfaat en stikstof. Uit deze pilotstudie blijkt dat Nereda minimaal 20 procent minder energie vergt dan conventionele zuivering met actiefslib en zeer geschikt is om fosfaten en stikstof uit afvalwater te verwijderen (zie ook de vorige H 2 O). De slibkorrels blijken zeer stabiel en doen hun werk ook bij lage temperaturen. Strengere eisen De effluenteisen in Nederland voor rwzi s worden steeds strenger en gaan vaak tot minder dan 5 mg stikstof per liter en 0,5 mg fosfaat per liter. De Nereda-installaties blijken die vergaande zuivering goed aan te kunnen. Vooral in Dinxperlo en Epe is uitgebreid getest om de verwijdering van de nutriënten te optimaliseren. Dat kon onder meer omdat daar met online analyseapparatuur en geavanceerde software het zuiveringsproces heel nauwkeurig gestuurd kon worden. Ook tijdens de strenge winter van is de zuivering getest, waaruit bleek dat de stikstof- en fosfaatverwijdering nog op peil bleef bij temperaturen veel lager dan 10 C. Volgens Philip Schyns van Waterschap Rijn en IJssel gaven de gunstige resultaten met de Nereda-pilot op rwzi Dinxperlo de doorslag om ook daar een fullscale installatie te bouwen. Volgend jaar gaat de bouw van start en in 2012 moet de installatie draaien. De zuivering haalt alle wettelijke eisen voor lozing van het effluent op oppervlaktewater. Omdat de zuivering zoveel compacter is dan de bestaande actiefslibinstallatie, kan de vrijkomende grond worden gebruikt voor de aanleg van een watertuin met helofytenfilters en recreatieve voorzieningen. In Vroomshoop breidt Waterschap Regge en Dinkel de bestaande zuivering uit met een Nereda-installatie. Eén van de redenen om te kiezen voor een hybride uitvoering is de hoge RWA/DWA-verhouding, aldus Mathijs Oosterhuis van Regge en Dinkel. De RWA/ DWA-verhouding zou voor alleen een Nereda minder gunstig kunnen zijn. Bovendien zijn de lozingseisen van deze rwzi niet zo scherp als bijvoorbeeld voor Dinxperlo of Epe. Oosterhuis hoopt dat het korrelslib een positief effect heeft op het actiefslib in de gewone zuivering. Het surplusslib van de Nereda gaat straks naar de conventionele zuivering. We hopen dat het daar ook zorgt voor een betere bezinking en een betere biologische verwijdering van stikstof en fosfaat. H 2 O /

6 Grootste MBR in Nederland in gebruik genomen De membraanbioreactor bij rioolwaterzuiveringsinstallatie De Drie Ambachten in Terneuzen is op 5 november officieel in gebruik genomen. Binnen een jaar na het slaan van de eerste paal is de installatie verrezen. "Er zijn wat opstartproblemen, maar die zijn er altijd en zullen snel worden opgelost, aldus dijkgraaf Toine Poppelaars van het nieuwe Waterschap Scheldestromen. De conventionele zuiveringsinstallatie van het toenmalige Waterschap Zeeuws Vlaanderen moest uitbreiden en op hetzelfde moment was de DeCo-fabriek van Evides toe aan een grote opknapbeurt. Beide partijen wilden door een gezamenlijke aanpak wederzijds voordeel halen. Een studie gaf aan dat een membraanbioreactor de oplossing was. Markus Flick (Evides Industriewater) spreekt van een mijlpaal in een lange geschiedenis, die tien jaar geleden begon met het leveren van maatwerkwater aan Dow Chemical bij Terneuzen. Evides gebruikte sinds 2001 zeewater voor de productie van demiwater voor Dow Chemical, waarbij het microfiltratie, gevolgd door omgekeerde osmose, toepaste. Sinds 2007 is om operationele redenen en uit kostenoverwegingen overgeschakeld van zeewater op gezuiverd afvalwater, afkomstig van de rwzi van Waterschap Zeeuws-Vlaanderen. Door het gebruik van gezuiverd afvalwater is inmiddels een jaarlijkse besparing gerealiseerd van mwh aan energie en 500 ton aan chemicaliën. Flick: We gebruikten dus het effluent al, maar nog in de oude kwaliteit. Nu is de MBR er, maar het verhaal is nooit klaar. We hebben wel laten zien dat de waterketen in Zeeuws-Vlaanderen inhoud heeft gekregen, mede doordat we rekening houden met elkanders belangen. kilometers lange leidingen doorgepompt naar de DeCo-waterfabriek van Evides, naast het terrein van chemieconcern Dow. Daar wordt het verder gezuiverd tot het geschikt is voor gebruik als industriewater. Veel zuiverder dan drinkwater, maar je kunt het niet drinken, aldus een operator. Poppelaars: Door deze innovatieve techniek kan het waterschap meer water aan Evides leveren. Ons streven is op jaarbasis 4 tot 4,5 miljoen kubieke meter effluent aan Evides te gaan leveren van nóg betere kwaliteit. Evides hoeft dan niet langer te investeren in de DeCofabriek. Schaarste Volgens Toine Poppelaars is de membraanbioreactor juist voor Zeeland van groot belang omdat deze provincie over relatief weinig zoet water beschikt. Bovendien moeten de Zeeuwen opdraaien voor de kosten van een zuiveringsinstallatie die is afgestemd op het grote aantal toeristen dat in de zomer naar Zeeland komt. Daarom zijn we gaan nadenken over een goedkopere, duurzamere en effectievere methode van zuiveringsbeheer. In 2002 is een studie in gang gezet naar de mogelijkheden van hergebruik van huishoudelijk afvalwater. Moeilijk proces Het is een moeilijk proces geweest, zegt Poppelaars. Het was een uitdaging deskundigen op het gebied van civiele en elektrotechniek en werktuigbouwkunde bij elkaar te krijgen. Bovendien was het financiële en juridische traject lastig, omdat het waterschap niet gewend was contracten te sluiten met het bedrijfsleven. Nu moeten we het onderhoud en beheer in onze vingers zien te krijgen. Dat is een uitdaging. Het waterschap is verantwoordelijk voor het beheer en Evides Industriewater voor de technische inbreng. Mede daardoor wordt de MBR gezien als een voorbeeldproject voor de sector. Volgens Poppelaars is samenwerking ook in de toekomst onontbeerlijk om kosten te besparen en winst te blijven behalen op het gebied van innovatie, kennis en milieu. Door middel van samenwerking hebben wij het als relatief klein waterschap voor elkaar gekregen een innovatieve zuiveringsinstallatie van deze afmetingen te bouwen, te beheren en te onderhouden. Dat hadden we zonder hulp van Evides nooit voor elkaar gekregen. Wij hopen dat we met de bouw van de grootste MBR van Nederland ook andere waterschappen hebben geïnspireerd om samen te gaan werken. V.l.n.r. Wybe de Graaf (voormalig dijkgraaf van Waterschap Zeeuws-Vlaanderen), Toine Poppelaars (dijkgraaf Waterschap Scheldestromen i.o.), Peter Glas (voorzitter Unie van Waterschappen), Markus Flick (Evides) en Joop Dees (bestuurslid Waterschap Zeeuws-Vlaanderen) (foto: Piet de Wolf). Rondleiding door de MBR (foto: Piet de Wolf). Een groot deel van het afvalwater van de gezinnen in Terneuzen wordt via de nieuwe reactor gezuiverd en vervolgens via 6 H 2 O /

7 *thema verslag Het interieur van de membraanbioreactor (foto: Piet de Wolf). De membraanbioreactor (foto: Jacques Geluk). Lozen op de Westerschelde kost geld, het water opnieuw gebruiken levert wat op. In 2005 vonden de eerste gesprekken met Evides plaats. Het is goed dat een waterschap en een drinkwaterbedrijf dit initiatief hebben genomen, en het is ook goed dat er meteen een klant is voor dat schaarse goed, aldus Peter Glas, voorzitter van de Unie van Waterschappen. Met de groei van de bevolking neemt de druk op de watervoorraden toe. Het sluiten van kringlopen is dan noodzakelijk. Volgens Glas zal samenwerking in het algemeen maar zeker in de afvalwaterketen steeds meer gaan lonen. Het gevecht om de laatste waterdruppel is aan de orde. In Zeeland nog niet, maar de technologieën die hier worden gebruikt, zullen straks wellicht elders toepasbaar zijn. Riool ziekenhuis aangesloten op Pharmafilter Het riool van het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft is na afloop van een testfase afgelopen zomer nu aangesloten op de vergistings- en zuiveringsinstallatie van Pharmafilter. In de vergister vindt volledige afbraak plaats van keukenafval, biologisch afbreekbare bedpannen en urinalen, bestek en servies. Uitgegist restmateriaal en niet vergiste resten zoals conventionele plastics worden afgevoerd. Onderzoek moet uitwijzen wat de beste manier is om deze reststroom te verwerken. Het afvalwater is na de zuivering zeer schoon. Het hele systeem is na de hard- en softwareproef gevuld met water om de pompen, tanks en zuiveringsapparaten te testen op circulatie en waterdichtheid, zegt Nico Wortel van Pharmafilter. De komende weken worden vermalers stap voor stap beproefd in de praktijk, te beginnen bij de verpleegafdeling vrouw en kind. Ingenieurs Erwin Koetse en Harrie van Bergen monitoren de komende maanden de resultaten. Onze verwachting is dat de resultaten van deze full scale-testfase overeenkomen met die uit de pilot, aldus Van Bergen. De opdrachtgevers van Pharmafilter zijn, behalve het ziekenhuis, STOWA, het Hoogheemraadschap van Delfland en de subsidiegevers Life+ en het Innovatieprogramma Kaderrichtlijn Water. V.l.n.r. Herman Wijffels, Eduardo van den Berg en Maikel Batelaan. Eduardo van den Berg en Maikel Batelaan van Pharmafilter hebben donderdag 18 november uit handen van Herman Wijffels de derde prijs van de naar hem genoemde Innovatieprijs 2010 ontvangen. De jury moest een keuze maken uit 443 ingezonden innovaties en daarna uit tien genomineerden. Na de Aquatech Award en De Vernufteling is de Herman Wijffels Innovatieprijs de derde onderscheiding voor Pharmafilter. H 2 O /

8 *thema actualiteit Lange terugverdientijd hobbel voor industrie bij besparen op zuivering Waterschappen kunnen vooral door het optimaliseren van de procesregelingen van een rwzi energie en kosten besparen. Bij hun afweging kunnen ze ook verhoging van de systeemefficiëntie en wijziging van het totale zuiveringsconcept betrekken. André van Bentem van DHV heeft daarover, maar toen gericht op de waterschappen, uitgebreid geschreven in dit vaktijdschrift (nr. 11 van 4 juni, red.). Tijdens de door SKIW op 4 november in Bunnik verzorgde Op-weg-naar-huis-bijeenkomst Waterzuivering: energiebesparing door monitoring probeerde hij dat te vertalen naar de industriële waterzuivering. Met dezelfde technische aanpak kan ook de industrie besparingen realiseren, maar dan is het wel zaak de terugverdientijd van de investeringen te verkorten tot maximaal twee of drie jaar. Dat is het grote verschil met de waterschappen, zegt dagvoorzitter Antoine van Hoorn, senior consultant afvalwater bij Tata Steel en secretaris van SKIW, terugblikkend op die dag. Van Hoorn concludeert dat zeker nog energie valt te besparen door de industrie. Ik kan dat niet precies kwantificeren, maar weet wel dat de nu vaak nog te lange terugverdientijd de enige hobbel is die we nog moeten nemen. Oplossingen zijn sterk afhankelijk van de locatie en de staat waarin de installatie verkeert. Ik noem een voorbeeld. Wanneer de vervanging van een bepaald onderdeel van een installatie toch al moet gebeuren, verdient de extra investering die nodig is om te kiezen voor een onderdeel dat ook nog energie bespaart, zichzelf extra snel terug. Investeringen op de korte termijn kunnen zorgen voor besparing van energie en kosten op langere termijn. Wat mij de ogen opende tijdens de presentatie van Van Bentem, was het verhaal dat waterschappen met relatief eenvoudige middelen tot een behoorlijke energiebesparing konden komen. Ze hebben vrij eenvoudige modellen ontwikkeld, die door het gebruik van kleurvakjes bij de presentatie van bijvoorbeeld gemeten effluentconcentraties, processen heel duidelijk zichtbaar maken. Dat is een systeem dat ik graag overneem. Van Bentem heeft, evenals in zijn H 2 O-artikel, vooral aandacht besteed aan energiebesparing op operationeel (naast systeemen conceptueel) niveau: het regelen van zuiveringsprocessen, waarin aansturing van het beluchtingsproces het grootste aandeel heeft. Kenmerkend is dat de energiebesparing valt te realiseren binnen het bestaande zuiveringsconcept en infrastructuur. Investeringen blijven beperkt tot de inzet van monitoren en frequentieomvormers en het aanpassen van software en beeldplaatjes. Van Hoorn: Door energie en procesverbetering samen te brengen, creëerde Van Bentem een koppeling met de presentatie van Erwin Poutsma van Hach Lange ( Efficiënte monitoring en regeling voor optimale kosten en waterkwaliteit ), waarin hij inging op de mogelijkheden die online analyzers bieden om kosten bij de awzi te besparen. Zijn verhaal kwam er op neer dat veel verbeteringen in processen zijn te realiseren door gewoon beter te meten, controleren en registreren, waardoor het proces gemakkelijker onder controle te krijgen is. Zeker bij biologische zuiveringen is dat erg belangrijk. Ik denk dat de industrie wat dat betreft nog niet het optimale heeft gedaan. Dat komt bijvoorbeeld door twijfel aan de noodzaak in goede meetapparatuur te investeren, maar er is in de loop der tijd veel veranderd op dat gebied. De apparatuur is niet alleen goedkoper, maar ook veel nauwkeuriger en veelzijdiger geworden. Meetapparatuur in een beluchtingstank kan een besparing van kosten opleveren doordat de zuiveringsinstallatie efficiënter bediend wordt. Antoine van Hoorn Voedingsmiddelenindustrie Johan Raap van Royal Cosun hield tijdens de bijeenkomst een presentatie over duurzame waterbehandeling bij de suikerindustrie. De suikerfabrieken lozen de waterinhoud van suikerbieten na zuivering rechtstreeks op het oppervlaktewater, waarbij ze voldoen aan strenge voorwaarden (zie ook pagina 12 en 13). Van Hoorn: Raap had met de voedingsmiddelenindustrie een deel van het bedrijfsleven te pakken, dat afwijkt van de cluster waar ik het net over had, met bijvoorbeeld raffinaderijen en energiebedrijven. Het afvalwater van de voedingsmiddelenindustrie bevat veel organisch materiaal dat relatief gemakkelijk anaeroob valt te behandelen, wat de productie van biogas mogelijk maakt. Niet alleen bespaart dat energie, het levert ook energie op die je kunt verkopen. Voor veel biologische zuiveringen in de overige industriële sectoren is dat veel moeilijker. Bij één van de twee biologische zuiveringen van Tata Steel hebben we ook anaerobe behandeling geprobeerd, maar dat is niet gelukt. Er bleken componenten in het water te zitten die voorkomen dat denitrificerende bacteriën ontstaan, die nodig zijn om het materiaal af te breken. Zelf is Van Hoorn al sinds het begin betrokken bij de biologische afvalwaterzuivering bij Corus, het tegenwoordige Tata Steel. Dat is altijd al een beetje mijn kindje geweest. Tegenwoordig meten we dagelijks de hoeveelheden zuurstof die de biomassa verbruikt bij de reiniging van de verschillende soorten afvalwater die aan de zuivering worden toegevoerd. Door deze te vergelijken met eerder opgestelde normen, is vast te stellen of het afvalwater gereinigd kan worden in onze zuiveringsinstallatie. We voeren deze zogenaamde respiratiemetingen, nu de apparatuur betaalbaar is, sinds vier jaar dagelijks uit. Doordat we de biologische reiniging nu goed in de gaten houden, hebben we incidenten op tijd zien aankomen. Je kunt niet zeggen hoeveel geld ons dat heeft opgeleverd, maar er is wel schade voorkomen. De respiratiemetingen leveren geen energiebesparing op, maar maken het wel mogelijk het proces beter te controleren. 8 H 2 O /

9 actualiteit Proefonderzoek naar thermische slibhydrolyse STOWA, Waterschap de Dommel, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en Waterschap Vallei & Eem gaan een proefonderzoek naar thermische slibhydrolyse beginnen. De waterschappen zien mogelijkheden bij de rioolwaterzuiveringsinstallaties om beter om te gaan met de slibverwerking. De maatregelen moeten resulteren in een reductie van het energieverbruik en van de kosten. Op 8 november jl. vond de ondertekening plaats van een samenwerkingsovereenkomst tussen de genoemde partijen. In het onderzoek wordt de haalbaarheid van thermische drukhydrolyse van zuiveringsslib in combinatie met vergisting getest. De belangrijkste onderzoeksvragen zijn: wat is de meerwaarde? Wat is de extra biogasproductie? Wat is de extra reductie van slib? In hoeverre wordt de ontwaterbaarheid van het uitgegiste slib verbeterd? Wat is het effect op het polymeerverbruik voor de ontwatering en op de kwaliteit van het rejectiewater? Het proefonderzoek vindt plaats op de rwzi te Amersfoort en wordt uitgevoerd door Sustec. zie ook H 2 O nr. 21, pag. 8-9: Continue thermische slibhydrolyse: lagere kosten en meer energie op de rwzi Stijging rioolheffing vlakt af De uitgaven aan het riool zullen vanaf volgend jaar jaarlijks met 2,9 procent stijgen in plaats van met de sinds enkele jaren gebruikelijke 5,5 procent. Dat blijkt uit de Benchmark Rioleringszorg 2010 die Stichting RIONED vorige week aanbood aan de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie van Infrastructuur en Milieu. De VNG en de Unie van Waterschappen hebben aangekondigd nog eens 200 miljoen euro te zullen bezuinigen, waardoor de uitgaven aan riolering in 2020 (zonder inflatie) op 1,5 miljard euro uitkomen. De kleinere stijging van de riooluitgaven vanaf 2011 is het gevolg van kostenbesparingen, door een combinatie van maatregelen. Door technische innovaties zoals relining, waarbij in bestaande buizen een nieuwe buis wordt getrokken, hoeft de weg niet opengebroken te worden. Waar de weg wel open moet voor rioolonderhoud, worden werkzaam heden aan de weg en het riool zo veel mogelijk gecombineerd. Ook dit verlaagt de kosten, evenals frequentere samenwerking tussen gemeenten en waterschappen. Bovendien gaan riolen tegenwoordig langer mee omdat het materiaal van hogere kwaliteit is dan jaren geleden. De gemeenten in Nederland liggen intussen redelijk op schema met adaptatiemaatregelen in het kader van de verandering van het klimaat. De toenemende regenval maakt het noodzakelijk om het riool in goede staat te houden en bovengronds maatregelen te nemen. Wegen moeten bij korte, hevige regenval tussen de stoepen regenwater tijdelijk opvangen totdat het riool vrij is. Waar dit onvoldoende is, worden parken en groenstroken zo aangelegd dat regenwater daarnaar afstroomt en in de grond zakt. Een rioolstelsel met gezamenlijke afvoer van afvalwater en regenwater kan bij hevige regenval niet zonder overstorten, om te voorkomen dat regenwater huizen en gebouwen inloopt of wegen onbegaanbaar worden. Gemeenten hebben maatregelen getroffen ter vermindering van het effect van overstorten op de kwaliteit van oppervlaktewater. Zo worden extra bassins geplaatst waarin het vervuilende slib uit het riool kan bezinken, voordat het rioolwater in het oppervlaktewater terecht komt. Van groot belang voor het zo veel mogelijk voorkomen van wateroverlast is het afkoppelen van regenwater van het riool en het tegengaan van verdere verharding van Nederland. Leren van het verleden voor de toekomst Het thema voor de Waterbouwdag van dit jaar was ontleend aan professor Bischoff van Heemskerk, die altijd zei: Heren, begrepen ervaring!. Daarmee wilde hij bijbrengen dat alleen ervaring, die verklaard was met behulp van theorie, echte waarde voor de toekomst heeft. Hij illustreerde dat met voorbeelden waarin het simpel extrapoleren van ervaring tot grotere ellende leidde. De vraag is of men in de 21e eeuw leert van zijn of haar ervaring en goede lessen trekt voor de toekomst, aldus professor Han Vrijling, hoogleraar waterbouw aan de TU Delft op 9 november in een vol theater De Flint in Amersfoort. Wij maken grote plannen voor de toekomst. Dat deed koning Willem I begin 19e eeuw ook door integrale plannen te maken voor de havens van Harlingen en Vlissingen. Hij verbond beide ijsvrije zoutwaterhavens door middel van spoorlijnen met respectievelijk Hamburg en Keulen. Hij richtte een veerdienst Vlissingen-Londen op. Zo zou Duitsland via Nederland met Engeland verbonden zijn. Een schitterend concept, maar het werd niet uitgevoerd. In de droge waterbouw kennen we recenter technische tegenslagen in het Haagse tramtunnelproject en bij het station Vijzelgracht van de Noord/Zuidlijn in Amsterdam. De erop volgende vertragingen veroorzaken maatschappelijke schade en ondermijnen het vertrouwen in de civiele techniek. Wat zijn de symptomen, wat de echte oorzaken? Hebben we nu begrepen hoe we het in de toekomst moeten aanpakken om dit soort tegenslagen te vermijden? Volgens Han Vrijling wel. Er zijn grote plannen om de Nederlandse kust te versterken middels Bouwen met de natuur. Hebben we de lessen van Dubai en Maasvlakte 2 getrokken, zodat de planning en uitvoering nu een succes wordt? Volgens Anneke Hibma (EcoShape) is groene waterbouw de blauwdruk voor de toekomst. Zogeheten meegroeiende oevers en stranden langs de Delflandse kust en in de Zeeuwse getijdengebieden. Hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam Gerard van de Ven ergerde zich in Amersfoort aan de fouten die volgens hem gemaakt worden in het programma Ruimte voor de Rivier. Hij noemde als voorbeeld van verkeerde inschattingen de maatregelen rond Zwolle, die volgens hem nooit zullen functioneren zoals de bedoeling is. Wel tevreden was hij over het feit dat de aanvankelijk geplande overlaten in Noord-Brabant en Gelderland niet doorgaan. Ze zouden volgens Van de Ven zinloos geweest zijn. H 2 O /

10

11 90% van de pompmotoren kunnen efficiënter werken SWITCH NAAR BLUEFLUX Zeer efficiënte motortechnologie BlueFlux is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge NOW en bestel de BlueFlux brochure op:

12 JOHAN RAAP, MILIEUKUNDIGE BIJ ROYAL COSUN: Ook industrie opnemen in de waterketen Het najaar is de tijd van oogsten. Appels worden geplukt en aardappelen gerooid, vrachtwagens met suikerbieten rijden af en aan naar de suikerfabrieken. Ook daarbij speelt water verschillende rollen. Als het regent maant modder op de wegen ons in de auto tot voorzichtig rijden. Televisiebeelden geven duidelijk aan hoe zware buien het tijdig weghalen van uien en aardappelen moeilijk, zo niet onmogelijk maken. Aan de achterzijde van de verwerking ontstonden vroeger enorme afvalwaterstromen, die zoals bij de aardappelmeel- en strokartonbedrijven mede de aanzet zijn geweest tot het in werking treden van de Wet verontreiniging oppervlaktewateren. Maar dat is verleden tijd. Voor dit themanummer over proceswater het verslag van een gesprek met Johan Raap, milieukundige bij Royal Cosun. Het gesprek vond plaats op het onderzoekscentrum CFTC in Roosendaal. Waar ben ik nu terechtgekomen? Wij zijn hier bij Cosun Food Technology Centre (CFTC) : het onderzoekscentrum van Royal Cosun, een Nederlandse coöperatie van agrobedrijven, in ons geval van bedrijven die grondgebonden gewassen verwerken. Dat zijn bijvoorbeeld aardappelen, suikerbieten en cichoreiwortelen. Grondgebonden wil zeggen dat het product waar het om gaat, in de grond groeit. Onze bedrijven verwerken dus geen gewassen als maïs of tarwe. Het gaat om bijvoorbeeld Suiker Unie, Aviko, Sensus, Nedalco en SVZ groente- en fruitverwerking. CFTC staat op het terrein van een voormalige suikerfabriek, samen met Sensus, een bedrijf dat uit cichoreiwortelen inuline maakt, een polyfructose (voedingsvezel). Op het terrein staat ook een proeffabriek voor de productie van carboxymethylinuline (CMI), een natuurlijke Johan Raap anti-scalant die bij membraanfiltratie te gebruiken is. Je ziet achter op het terrein vrachtwagens de cichoreiwortelen brengen, ook voor het weekeinde. Want tijdens de campagnes werken de fabrieken volcontinu. Dat Cosun een coöperatie is, wil zeggen dat boeren aandeelhouder zijn, Nederlandse akkerbouwers dus. Welke rol heeft water in jullie bedrijven? We zijn eigenlijk ook waterproducent. De suikerbieten die binnenkomen, bestaan voor bijna 80 procent uit water, de suiker die eruit gaat, bevat geen water meer. Vroeger leidde dat tot grote afvalwaterstromen. Tegenwoordig kennen we in principe geen afvalwater meer. Water is een grondstof die we een nuttige bestemming geven. Dat begint al met het wassen van de bieten. Bij het bedrijf in Dinteloord wordt dagelijks uit ton bieten ton suiker gemaakt en ton water. Daar gaat voor het wassen van de bieten een stroom waswater van kubieke meter per uur rond. Bij alle volgende processtappen, zoals het versnijden, koken, indampen en kristalliseren, komt ook proceswater te pas. Al dit water bevat suiker. Van de helaas verloren suiker maken we uiteindelijk biogas, CH 4, gewoon volgens de principes van Lettinga: vier uur vergisten bij 35 C. Het water wordt aeroob nagezuiverd in een actiefslibinstallatie, redelijk hoog belast en geloosd op oppervlaktewater. Een klein deel van het water verdwijnt met de bijproducten van de suikerfabricage: melasse, schuimaarde en bietenpulp. Het idee is nu om in de toekomst het grotendeels gereinigde water op te slaan in grote bufferbekkens en het op te werken tot gietwater voor de tuinbouw. Wat voor eisen stelt de tuinbouw? "Je ziet hier een luchtfoto van de fabriek in Dinteloord. Daarnaast zie je de grond- en waterberging. Grondberging omdat alle aarde die van de bieten afspoelt, ook weer terug moet naar de akker. Die grond wordt ingedikt en moet rijpen voordat ze terug kan. Aangrenzend aan dit terrein komt een ontwikkeling van kastuinbouw, bijvoorbeeld voor bedrijven waarvoor in het Westland geen ruimte meer is. Die bedrijven kunnen ons water dan gebruiken. Algemene eis is dat het water vrij is van bacteriën en virussen. Met open bekkens wel een punt van aandacht. Het idee is nu dat wat er nu op grond van de lozingsvergunning naar oppervlaktewater uit gehaald wordt, zoals warmte, bicarbonaat en nutriënten, er straks deels in kan blijven. We leveren een basiskwaliteit en de tuinders voegen de stoffen toe die hun specifieke teelten vragen. Deze bekkens hebben een opslagcapaciteit van één miljoen kubieke meter. Ze hebben dankzij onze activiteit trouwens nu al een hoge natuurwaarde, voor vogels en andere dieren, vooral omdat ze daar ongestoord kunnen zitten. 12 H 2 O /

13 *thema interview Ons ultieme doel voor de nabije toekomst is dus dat we geen afvalstoffen meer hebben, alleen nog maar grondstoffen. Kun je wat vertellen over jouw levensloop? Ik ben in 1961 in Oss geboren. Mijn vader werkte bij AKZO. Na de middelbare school wilde ik dolgraag verder met muziek, maar dat is helaas mislukt. Van 1978 tot 1983 heb ik levensmiddelentechnologie gestudeerd aan de Hogere Agrarische School in Den Bosch. Aansluitend studeerde ik milieukunde in Groningen. Mijn eerste baan was bij Oranjewoud in Heerenveen. Van 1984 tot 1987 heb ik mij daar bezig gehouden met bodemverontreiniging. In 1984 speelde de grote bodemverontreiniging in Lekkerkerk. In de jaren daarna kwam het ene na het andere geval boven tafel. Bij deze bodemverontreinigingen kun je alleen curatief bezig zijn. Het kwaad is immers al geschied. Mijn belangstelling ging meer uit naar de fasen ervoor. In 1987 ben ik overgestapt naar de Gemeenschappelijke Technologische Dienst Oost- Brabant in Boxtel, waar ik als afvalwatertechnoloog onder regie van Anne Kiestra kwam te werken. Dat heb ik tot 1996 gedaan. Waar hield jij je mee bezig? Met de normale technologische zaken: het ontwerp van rwzi s, ondersteuning van het procesbeheer en het oplossen van praktische problemen. Toen de 3e Nota Waterhuishouding verscheen, werd integraal waterbeheer het algemeen aanvaarde beleidsuitgangspunt. Dat leidde tot aanpassingen. In Noord-Brabant was men voorstander van chemische fosfaatverwijdering en het verbranden van het zuiveringsslib. Zelf was ik dat niet. Ik vind dat de nutriënten terug moeten naar de akker, en dat de organische stoffen moeten worden omgezet naar biogas via vergisten. In 1996 ben ik overgestapt naar CSM, het concern dat twee suikerfabrieken in Nederland had, onder andere in Breda. Maar wij werkten ook voor diverse andere groepen zoals Purac, RedBand en Hak bijvoorbeeld. In 2007 is de suikerdivisie verkocht aan Cosun. Vind je het dankbaar werk? De tijd dat in de bedrijven weerstand bestond tegen milieumaatregelen, ligt ver achter ons. Ook de mensen die in fabrieken werken willen een schoon milieu voor henzelf, hun kinderen en kleinkinderen. Ik heb in het bedrijfsleven aan vele ontwikkelingen mogen meewerken en ik denk dat de watertechnologen bij ons zich kunnen meten met die bij de waterschappen. Ik zou ook graag meedoen met de benchmark. Onze waterzuiveringen zien er misschien esthetisch minder fraai uit, bijvoorbeeld vanwege de roestkleur, maar het lozingswater, waar het om gaat, is van prima kwaliteit. Het heeft een CZV van 20 mg/l, een totaal-stikstofgehalte van 2 à 3 mg/l en een totaal-fosfaatgehalte van 0,4 mg/l. Op energiegebied hebben we al vele jaren energiefabrieken in bedrijf. Als industrie horen we ook in de waterketen thuis. Die wordt nu beperkt tot de bekende trits drinkwatervoorziening, riolering en rioolwaterzuivering. Maar wij onttrekken ook grond- en oppervlaktewater en wij brengen ook water in de keten via de gewassen die we verwerken. Er wordt nu soms gewerkt met grote aerobe zuiveringsinstallaties, maar ik geloof veel meer in anaerobe voorzuivering waar dat kan, en een aerobe nazuivering. Volg de waterdruppel op zijn weg, kijk wat er inzit en wat je daar mee doen kunt. Ga niet koste wat het kost zuiveren met dure energie. Zuiveren aan de bron is toch al jaren beleidsuitgangspunt? Ja, dat is zo, maar ik heb een stuk van het (toenmalige) ministerie van VROM onder ogen gekregen waarin staat dat biologische voorzuivering bij een bedrijf niet gerekend moet worden tot de best beschikbare techniek. Daar ben ik het helemaal niet mee eens. Juist voorzuiveren aan de bron, met name anaeroob, maar ook aeroob als het slib naar de akkerbouw kan, is zowel energetisch als milieutechnisch beter. Het voorkomt dat je alles in de grote stroom eerst verdunt en het er dan weer uit moet zien te krijgen. Via de Vereniging voor Energie, Milieu en Water, waarin de industriële gebruikers zich verenigd hebben, maar ook via contacten met universiteiten en bijvoorbeeld Wetsus, doen we mee aan discussies over dit soort vragen. Zelf probeer ik dat ook via Waternetwerk te doen. Ik ben erg blij dat de Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) en Waternetwerk gaan samenwerken. SKIW is een verband waarin de watertechnologen uit bedrijven en bedrijfstakken zich verenigd hebben. Zo ontstaat ook een lijn naar de drinkwaterbedrijven. Maar de verschillen zijn vaak ook evident. Drinkwater is altijd koud en er mag niets inzitten. Ons water is soms juist warm en er mag best wat inzitten. In allerlei situaties is dus industrieel proceswater juist beter of slimmer te gebruiken dan drinkwater. We hebben in Nederland veel voedingsmiddelenbedrijven, omdat hier altijd veel en goed water beschikbaar was. Hetzelfde geldt voor de papierindustrie. Het is ook onze opgave het milieu niet te belasten en ervoor te zorgen dat deze gunstige situatie kan blijven voortbestaan. Hoe zie jij jouw toekomst? Ik vergat nog te vertellen dat ik van 1989 tot 2000 voor één dag per week docent ben geweest aan de HTS in Den Bosch. Gedelegeerd vanuit de waterschappen gaf ik les over waterzuivering en waterkwaliteit aan studenten weg- en waterbouw. Via de Stichting Wateropleidingen doe ik dat, op kleine schaal, nog steeds, maar ook het reguliere onderwijs blijft trekken. Het is de wens dat onder de vlag van Wetsus aan de hogescholen ook lectoren vanuit de industrie les gaan geven. Hoe dat precies ingevuld zal worden, is nog punt van overleg met diverse partijen. Het is niet uitgesloten dat ik hierin een rol kan vervullen. In ons vakgebied zijn er nu twee grote onderwerpen: energie en nutriënten. Op energiegebied gaat het zowel om het terugdringen van het gebruik van fossiele brandstoffen als om het maken van hernieuwbare energie. Doelstelling van de Nederlandse regering is om eenvijfde van onze energiebehoefte te laten voorzien door hernieuwbare energie. Hoe ligt dat bij jullie? Het energieverbruik in de suikerfabricage in Nederland is in 20 jaar tijd enorm gedaald. Het aandeel zelfgemaakte hernieuwbare energie zit nu op vijf procent. Suiker Unie wil dat verhogen, maar wil ook het gebruik van fossiele energie als zodanig verder terugdringen. Ook dan loopt dat percentage op. Volgend jaar gaan we biogas winnen door vergisting van biomassa. Eigen biomassa, die nu deels op het veld achter blijft, zoals blad en stukjes van suikerbieten, stoomschillen van aardappelen en afgekeurde patatten. Voor die biomassa gaan we de boer betalen. We gaan niet actief bij derden inzamelen. In 2011 gaat deze fabriek in Dinteloord draaien, Dankzij veel en goed water zoveel agroindustrie in Nederland in 2012 die in Groningen. Per fabriek willen we tien miljoen kubieke meter aardgasequivalent per jaar produceren. Hoe zit het met de nutriënten? We moeten heel anders omgaan met de nutriënten die in varkensgier, drijfmest, compost en afvalwater zitten. De boeren hebben die als meststof hard nodig. Fosfaat wordt een aandachtspunt in de toekomst. In de aardappelindustrie komt al struviet vrij, maar die kan dat in de regio niet kwijt omdat het nog beschouwd wordt als afvalstof, niet als grondstof. Voor de boer zijn stikstof, fosfor en kalium belangrijk. We kijken wat er uit onze eigen fabrieken komt en hoe we dat ergens in het proces efficiënt kunnen winnen en hergebruiken. Dat geeft de kortste cyclus. De wetgever staat dergelijke verstandige acties voorlopig nog in de weg. We kijken ook naar magnesium, ijzer en zwavel. Die ervaring zullen we inbrengen in het overleg met de waterschappen en anderen. Je hebt een zeer gevarieerde loopbaan. Omdat ik in meerdere sectoren heb gewerkt, zie ik hoe belangrijk contacten en kennisuitwisseling zijn, via Waternetwerk bijvoorbeeld. Ik heb soms de indruk dat in de waterwereld een Babylonische spraakverwarring heerst. Ieder praat vanuit zijn eigen wereldje en hoort niet wat de ander zegt. Terwijl we elkaar hard nodig hebben en eigenlijk alleen maar van elkaar kunnen leren. Van dat kolomdenken moeten we af. Maarten Gast H 2 O /

14 Mogelijkheden voor winning van duurzame energie in de waterketen Productie en distributie van drinkwater en inzameling en zuivering van afvalwater zijn onmogelijk zonder energie. Vanuit het streven naar meer duurzaamheid bestaat sinds kort veel aandacht voor het terugbrengen van het gebruik van energie in de waterketen. De waterketen is vooral een energiegebruiker. De waterketen kan echter ook een inzamelaar en producent van hernieuwbare energie zijn. Het inzamelen van warm afvalwater met organische stoffen biedt mogelijkheden voor winning van energie en vergroot de haalbaarheid van duurzaamheidsdoelstellingen, zoals het klimaatakkoord. De Nederlandse overheid streeft naar een duurzamere energiehuishouding. Dit streven is door waterschappen concreet gemaakt in afspraken over het verbeteren van de energie-efficiëntie (MJA3) en duurzaamheid (klimaatakkoord). Het is belangrijk om te weten waar en hoeveel energie wordt gebruikt, maar ook waar mogelijkheden liggen voor het beter benutten van de energie die met het afvalwater wordt geloosd. Bij discussie over het energiegebruik in de waterketen gaat de aandacht vooral uit naar de energie die wordt gebruikt voor het verpompen en beluchten van water: de zogenaamde operationele energie. Dit energiegebruik omvat maar een beperkt deel van de energiestromen in de waterketen. Door huishoudens en bedrijven worden verontreinigingen geloosd. In deze verontreinigingen is energie opgeslagen in de chemische bindingen. Deze chemische energie wordt voor een deel vrijgemaakt op de rwzi in de vorm van productie van biogas en de omzetting daarvan in elektrische energie. Het afvalwater dat door huishoudens en bedrijven wordt geloosd, is warm en bevat dus thermische energie. In het riool wordt het afvalwater kouder door verdunning met koude waterstromen, zoals regenwater en grondwater. Verder koelt het water verder af in het riool en op de rwzi. Om een beeld te krijgen van de omvang van de energiestromen is een aantal balansen gemaakt over de waterketen. Hieruit blijkt dat het directe verbruik van operationele energie in de Nederlandse waterketen ongeveer 7,5 PJ/jaar bedraagt (een PJ ofwel Joule komt overeen met 278 miljoen kilowattuur). Ongeveer de helft van deze energie wordt gebruikt op de rwzi voor het zuiveren van afvalwater en het verwerken van het zuiveringsslib. moment dus lastig kan worden geschat. Er is voor bedrijfsafvalwater uitgegaan van een gemiddelde lozingstemperatuur van 25 C. Het afvalwater van huishoudens kan op het moment van lozen iets warmer zijn. In het riool daalt de temperatuur van het afvalwater aanzienlijk, waarschijnlijk door het contact met de rioolwand en lucht en door menging met koudere waterstromen, zoals hemelwater en infiltrerend grondwater. Voordat het afvalwater op de rwzi aankomt is een groot deel van de thermische energie verloren gegaan. In het afgelopen jaar is in Zwolle een meetproject uitgevoerd waarbij de temperatuur van het afvalwater op verschillende plaatsen in het riool is gemeten. Hierbij is vastgesteld hoe warm het afvalwater is en hoe snel het afkoelt in het traject van lozing tot aan de rioolwaterzuivering. De resultaten van dit meetproject worden binnenkort gerapporteerd. Energiebesparing en -winning In de huidige situatie wordt nauwelijks energie gewonnen uit de waterketen. Een deel van de chemische energie wint men via slibgisting en productie van elektrische energie uit biogas. Verder wordt bij de slibeindverwerking door verbranding gebruik gemaakt van de chemische energie van het slib. Er zijn mogelijkheden om beter gebruik te maken van de chemische energie en de thermische energie te oogsten. Vanuit energieperspectief beschouwd is de huidige wijze van aerobe zuivering met het actiefslibproces niet optimaal. Het kost energie om te beluchten en bij het proces gaat een groot deel van de chemische energie die is opgeslagen in het afvalwater, verloren. Anaerobe zuivering is gunstiger door een lager energiegebruik en de productie van biogas. Een omschakeling naar anaerobe zuivering vereist een aanpassing in de wijze waarop afvalwater wordt ingezameld en behandeld. Vergisting van zwart water (toiletwater van vacuümtoiletten) en het initiatief De Energiefabriek zijn eerste stappen in deze richting. Het beperken van de lozing van thermische energie of het winnen ervan kan veel energie opleveren. In het riool daalt de temperatuur van het afvalwater snel. Een relatief eenvoudige manier om energie te besparen is het toepassen van een douchewarmtewisselaar. Bij grootschalige implementatie in huishoudens zou in theorie ruim 30 PJ/jaar bespaard kunnen worden. Vergeleken met veel andere maatregelen is dit een omvangrijke besparing die snel en met eenvoudige middelen gerealiseerd kan worden. Benedenstrooms in de waterketen kan thermische energie op verschillende plekken worden geoogst. Ook hiervoor geldt dat de opbrengst in potentie relatief groot is. In het buitenland zijn voorbeelden van grootschalige winning van thermische energie uit rioolstelsels voor het verwarmen van woningen. Er moet echter wel rekening mee worden gehouden dat vrijwel altijd een Afb. 1: Overzicht van de energiestromen, energiebesparing en energiewinning in de Nederlandse waterketen. De hoeveelheid chemische energie die is opgeslagen in koolstof en stikstofverbindingen en door huishoudens en bedrijven wordt geloosd, heeft een energieinhoud van naar schatting 16 PJ/jaar. Deze chemische energie wordt door actief slib voor de helft gebruikt bij het zuiveren van afvalwater. Het resterende deel wordt met het effluent en het zuiveringsslib afgevoerd. Thermische energie heeft de grootste energieinhoud. De omvang wordt geschat op 65 PJ/jaar, waarbij wordt opgemerkt dat de lozing van thermische energie door bedrijven niet wordt geregistreerd en op dit 14 H 2 O /

15 actualiteit zekere hoeveelheid elektrische energie nodig is om de warmte op een bruikbaar niveau te brengen. Bij het winnen van warmte uit ongezuiverd rioolwater is de temperatuur van het influent van de rioolwaterzuivering belangrijk. Als de temperatuur in de rioolwaterzuivering te veel daalt, komt de verwijdering van stikstof in gevaar. Ook de biologische verwijdering van fosfaat kan hierdoor verslechteren. Hierbij is het interessant wat er met de warmte in het afvalwater in het riool gebeurd. In Zwolle is dit jaar onderzoek uitgevoerd naar de afkoeling van het afvalwater in het riool. Hierover wordt binnenkort gepubliceerd. Klimaatakkoord Winning van energie in de waterketen is relevant voor het bereiken van doelstellingen op het gebied van duurzame energie. Energiebesparing en winning van energie in de waterketen zijn relevant voor de Meerjarenafspraken energie-efficiëntie en de klimaatdoelstelling van de waterschappen. Vanuit de doelstellingen van het Klimaatakkoord zijn de energiestromen in de waterketen relevant. Bijvoorbeeld bij het bereiken van de doelstelling 40 procent zelfvoorzienend door eigen duurzame energieproductie is het logisch om gebruik te maken van de chemische energie die door huishoudens en bedrijven met het afvalwater wordt geloosd. In de doelstellingen van het Klimaatakkoord is opgenomen dat waterschappen willen bijdragen aan de publieke bewustwording en educatie rond klimaatverandering. In dit kader zou aandacht gegeven kunnen worden aan de lozing van warmte door huishoudens en de mogelijkheden die dit biedt voor energiebesparing en het winnen van thermische energie. Regie Bij het benutten van mogelijkheden is samenwerking met de partijen in de waterketen nodig. Naast waterschappen zijn de lozers (huishoudens en bedrijven) en de gemeenten partijen om de doelen te bereiken. Ook andere partijen kunnen in beeld komen, zoals energiebedrijven en de Afb. 2: Het energiegebruik in de waterketen met een aantal mogelijke besparingen. woningbouwsector. Hier ligt een uitdaging voor alle belanghebbenden bij de waterketen. Een concreet aandachtspunt voor de komende jaren is dat niet duidelijk is wie verantwoordelijkheid draagt voor het oogsten van de grootste energiestroom in de waterketen, namelijk de thermische energie. Aan de maximale temperatuur van afvalwater worden eisen gesteld om het riool te beschermen, maar er worden geen eisen gesteld aan de minimale temperatuur van het afvalwater. Een voorbeeld: als een gemeente besluit om aan het eind van haar riool vlak voor de rwzi warmte te winnen voor het verwarmen van gebouwen, dan is dit energetisch een goed concept. Het is echter goed mogelijk dat de temperatuur op de rioolwaterzuivering hierdoor s winters te veel daalt, waardoor de effluentkwaliteit verslechtert. Het is nu niet duidelijk wat de mogelijkheden voor het waterschap zijn om dit te reguleren. De situatie wordt nog complexer als er in één waterketen meerdere gegadigden zijn voor de thermische energie. Is de partij die het meest bovenstrooms de warmte wint ook degene die het meeste recht heeft op het gebruik van de thermische energie? De komende jaren zal duidelijk worden of op dit vlak daadwerkelijk behoefte bestaat aan regie en zo ja, wie deze regierol zal gaan vervullen. Bert Palsma (STOWA) Johan Blom, Rada Sukkar (Tauw) Recent is het STOWA-rapport Energie in de waterketen verschenen. Dit rapport is opgesteld in opdracht van STOWA, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden, Waternet, Waterschap Rivierenland en Waterschap Zuiderzeeland. advertentie H 2 O /

16 Innoveren in deltatechnologie: omgaan met belemmeringen als essentie van vernieuwing Recentelijk bleek dat Nederland nog steeds daalt op de wereldranglijst van meest innovatieve landen. Een manier om deze trend om te buigen, is het delen van ervaringen met het slechten van belemmeringen bij innovaties. Op die manier kunnen toekomstige innovatieprojecten slimmer ingericht en uitgevoerd worden. Dit artikel presenteert een raamwerk voor het delen van ervaringen met belemmeringen die bij innovaties in deltatechnologie vaak een rol spelen. Deze generieke belemmeringen zijn verkend aan de hand van wetenschappelijke literatuur en getoetst aan innovaties in de praktijk. Dit raamwerk wordt ontwikkeld door de werkgroep Innovatieversnelling binnen het Netwerk Deltatechnologie, in het kader van de Maatschappelijke Innovatieagenda Water. Daarmee wordt een bijdrage geleverd om Nederland weer meer innovatief aanzien te geven. Wonen en werken in laaggelegen deltagebieden vraagt om technologie die het mogelijk maakt het land tegen overstromingen te beschermen en woningen, fabrieken en infrastructuur te bouwen op en in een slappe ondergrond. Deze technologie en de perspectieven voor een veilige, schone en duurzame toekomst in de delta noemen wij deltatechnologie. De afgelopen eeuwen hebben innovaties in de deltatechnologie een hoogontwikkelde Nederlandse samenleving mogelijk gemaakt. Ook in de toekomst zal Nederland moeten blijven innoveren om zich aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering. De traditie en wereldfaam van Nederland Waterland zouden de indruk kunnen wekken dat innovaties in deltatechnologie in ons land soepel tot stand komen. Niets is minder waar. Innoveren gaat niet vanzelf. Voordat nieuwe inzichten en technieken zich in de praktijk kunnen bewijzen, moeten belemmeringen worden overwonnen. Het aantal belemmeringen lijkt nu groter dan in het verleden. In ons dichtbevolkte land zijn veel actoren bij innovaties betrokken. Er is een verbreding gaande van technische naar ruimtelijke en interdisciplinaire oplossingen. Bovendien worden burgers steeds mondiger en wordt, mede daardoor, het verkrijgen van bestuurlijk draagvlak in toenemende mate een cruciaal onderdeel van het proces van innoveren. zij daar nu en in de toekomst hun voordeel mee kunnen doen. Een raamwerk voor ervaringen In het raamwerk worden leerervaringen uitgewerkt in relatie tot twee ruimtelijke schalen (landelijk en regionaal) en vijf (generieke) belemmeringen (te weinig urgentie, risicomijdend gedrag, te weinig experimenteerruimte, versnippering van kennis en het ontbreken van competenties). Hierbij ligt de nadruk op vier aspecten: de relevantie van de betreffende belemmering, de vorm waarin de belemmering zich uitte, de manier waarop met de belemmering is omgegaan én de generieke leerervaring die dit heeft opgeleverd. Als voorbeeld is dit raamwerk voor enkele belemmeringen binnen drie projecten (kort) uitgewerkt. Met de landelijke en regionale schaal wordt gedoeld op innovaties bij de toepassing van deltatechnologie binnen rijks- en regionale taken. Onderzocht wordt of schaalniveau of type innovatie onderscheidend zijn voor de generieke belemmeringen, die in het raamwerk zijn verkend aan de hand van wetenschappelijke literatuur over innovaties in de (Nederlandse) watersector. Het gebrek aan een gevoel van urgentie en risicomijdend gedrag zijn de twee belemmeringen die in deze literatuur het sterkst naar voren komen 1),2),3),4),5),6),7),8). Daarnaast worden gebrek aan experimenteerruimte 2),8), versnippering van kennis 8),10) en het ontbreken van competenties 9) als generieke belemmeringen genoemd. Te weinig urgentiegevoel Voor het realiseren van innovaties is het essentieel dat bij betrokkenen het gevoel leeft dat ze noodzakelijk zijn. Dat gevoel van urgentie zal worden versterkt door een ramp of crisis, of door bijvoorbeeld de noodzaak van duurzaam waterbeheer met het oog op klimaatverandering. Ook het beschikbaar komen van nieuwe technologie, de realisatie van innovaties bij concurrenten en een verbreding van het aantal partijen dat met nieuwe ideeën komt, zijn drijvende krachten achter de noodzaak tot innoveren. Risicomijdend gedrag Innoveren betekent buiten de gebaande paden durven treden en risico s durven nemen. Vooral binnen de publieke sector bestaat de angst om aansprakelijk gehouden te worden voor het maken van fouten. Innovatieprogramma s zijn vaak omgeven met restricties en randvoorwaarden om onzekerheden te reduceren. Het gevolg is dat risico s zoveel mogelijk worden vermeden en dat voor de routinematige, veilige weg wordt gekozen 1),5),7). Dit betekent voor waterveiligheid bijvoorbeeld, dat eerder voor gangbare technische oplossingen wordt gekozen dan voor innovaties die meer rekening houden met de ruimtelijke en Het Netwerk Deltatechnologie probeert kennis over het omgaan met belemmeringen bij innovaties in de deltatechnologie op een hoger plan te brengen. Het netwerk wil dat bereiken door een raamwerk te introduceren waarbinnen leerervaringen worden gedeeld. In dit artikel wordt dit raamwerk beschreven, met als doel een proces op gang te brengen waarbij overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen hun ervaringen met het omgaan met belemmeringen bij innovaties in deltatechnologie met elkaar delen, zodat Raamwerk voor het delen van ervaringen met het omgaan met generieke belemmeringen bij onnovaties op landelijke en regionale schaal. schaal innovaties generieke belemmering landelijk regionaal te weinig urgentie risicomijdend gedrag te weinig experimenteerruimte versnippering van kennis ontbreken van competenties 16 H 2 O /

17 opinie maatschappelijke context 1),6). Sociaalwetenschappelijke kennis speelt bij innovaties in de deltatechnologie vaak nog een te beperkte rol 4),8). Hierdoor komt de integratie van verschillende belangen in innovatieve oplossingen onvoldoende van de grond. Te weinig experimenteerruimte Er is ruimte nodig - fysiek, bestuurlijk, procesmatig en financieel - alsmede tijd waarbinnen met nieuwe oplossingen en toepassingen kan worden geëxperimenteerd. Zonder de druk dat het direct tot positieve resultaten leidt of - erger nog - dat de bestaande, formele beleidsdoelen en beheertaken door de beoogde innovaties moeten worden ondersteund. Meer experimenteerruimte stimuleert creativiteit zodat een grotere diversiteit aan plannen en ideeën ontstaat waaruit kan worden gekozen. Randvoorwaarde is om te komen tot lerende organisaties en het biedt overheden de flexibiliteit om innovaties mogelijk te maken binnen bestaande wet- en regelgeving. Versnippering van kennis In de waterwereld zijn veel organisaties verantwoordelijk voor een specifiek deel van het waterbeheer waardoor een integrale benadering moeilijk te realiseren is. Uit deze versnippering van beleid, beheer en uitvoering ontstaat logischerwijs ook een versnippering van kennis. Gebrek aan kennis lijkt geen probleem te zijn, een gebrek aan communicatie des te meer. Deze belemmering speelt met name ook tussen actoren van verschillende kennisdomeinen: innovaties ontstaan vaak op het grensvlak van deze domeinen. Ontbreken van competenties De ontwikkeling en implementatie van nieuwe deltatechnologie verschuift van het domein van technici en wetenschappers naar een steeds bredere arena van publieke belangenafweging. Dit heeft gevolgen voor de benodigde competenties van waterprofessionals bij innovaties. Zij moeten gelijktijdig kunnen werken vanuit de domeinen wetenschap, beleid, beheer en uitvoering. Zij moeten toekomstige uitdagingen kunnen vertalen in nieuwe beleidsdoelen met daarbij passende innovaties. Zij moeten gevoel hebben voor politiek-bestuurlijk draagvlak en verschillende belangen, disciplines en actoren in innovaties bij elkaar kunnen brengen. Kortom, innovatieprofessionals in de deltatechnologie moeten in de eerste plaats verbinders kunnen zijn 11) : van kennis, belangen, perspectieven, processen en tijdschalen. Voorbeelden van praktijkervaringen In onderstaande voorbeelden spelen alle onderscheiden, generieke belemmeringen een rol. Ter illustratie is de rol van enkele belemmeringen uitgewerkt. Experimenten met aangepast bouwen Dit is een initiatief waarbij gemeenten op een aantal locaties in het winterbed van de rivier onder voorwaarden mogen experimenteren met innovatieve bouwvormen. Dit moet de Impressie van de mogelijkheden voor aangepast bouwen in buitendijks gebied (bron: Dura Vermeer). ontwikkeling mogelijk maken van gebieden die deze mogelijkheid vanuit de beleidslijn Ruimte voor de Rivier niet hebben en daardoor dreigen te verrommelen. Hoewel gemeenten fysiek ruimte hebben gekregen om te experimenteren, bleek de ruimte op het gebied van wet- en regelgeving voor gemeenten te beperkt om met aangepast bouwen aan de slag te kunnen. Het Rijk hield vast aan de bestaande regelgeving; men initieerde ontwikkelingen in de regio zonder daar de juiste randvoorwaarden aan te verbinden. In de regio kon men niet goed met deze belemmering omgaan: men ondervond te weinig steun vanuit het Rijk, waar bestuurders te weinig betrokken waren bij de organisatie van die steun. De generieke leerervaring is dat het Rijk de grenzen van de regelgeving moet durven verkennen en verleggen, en ruimte voor een leeromgeving moet durven creëren door aan een project de status experimenteerruimte met de juiste randvoorwaarden toe te kennen. Daarom is bestuurlijk draagvlak bij innovaties essentieel. Uiterwaardvergravingen Neder-Rijn Dit project betreft maatregelen op vier locaties langs de Neder-Rijn in het kader van het programma Ruimte voor de Rivier. Het project is innovatief in de zin dat wordt onderzocht hoe de opdrachtnemer vroegtijdig bij het project kan worden betrokken (procesinnovatie). Deze vernieuwende vorm van samenwerking met de opdrachtgever biedt de opdrachtnemer meer ruimte om in het traject van voorkeursvariant (schetsontwerp) naar inrichtingsplan (detaillering) meerwaarde te bereiken op het gebied van doorlooptijden, de innovatieve aanpak van de uitvoering, de kosten en de kwaliteit. Het ontbreken van competenties als mogelijke belemmering bij innovaties is binnen dit project nadrukkelijk onderkend. Het gaat hier om een innovatie in het planvormingsproces door de opdrachtnemer een grotere rol te geven dan gebruikelijk is bij dergelijke projecten. Bij zowel marktpartijen als de overheid (Rijkswaterstaat) stond het inschakelen van mensen met de juiste competenties centraal; de opdrachtnemer moet kunnen meedenken, de opdrachtgever moet daarvoor de ruimte (kunnen en willen) bieden. Men is met de belemmering omgegaan door al in de tenderronde bij de keuze van de aanbestedingsvorm risicoprofielen af te wegen en de opdrachtnemer te selecteren die het project (inclusief risico s en kansen) het beste kan doorgronden. Uit het vervolg van het project zal moeten blijken of toepassing van deze leerervaringen uit andere projecten (droge infrastructuur) en het buitenland ook in de watersector succesvol is. Zandmotor Dit project betreft een grootschalige zandsuppletie voor de kust van Zuid-Holland waarbij wordt onderzocht hoe natuurlijke processen, die het zand langs de kust verspreiden, kunnen worden benut om de bescherming tegen overstromingen te handhaven. H 2 O /

18 Ook bij deze innovatie heeft te weinig urgentiegevoel een belemmering gevormd. Er is echter goed mee omgegaan door op het juiste moment kansen te benutten. Die kansen ontstonden onder meer doordat bestuurders leiderschap toonden en de wil om te innoveren. Ook leidde de aandacht voor de gevolgen van klimaatverandering tot het bewustzijn dat gehandeld moet worden om het land tegen overstromingen te kunnen blijven beschermen. Een leerervaring is dat omstandigheden een window of opportunity kunnen creëren, waardoor innovaties snel tot stand kunnen komen en ook andere belemmeringen makkelijker worden overwonnen. De naam van het innovatieproject blijkt eveneens belangrijk te zijn voor een aantrekkelijk verhaal rond de beoogde vernieuwing: zand is een schoon natuurproduct en motor duidt op vooruitgang en dynamiek. Daar kán niemand tegen zijn! Discussie en conclusies Zonder innovaties geen belemmeringen, en zonder belemmeringen geen innovaties. Veel belemmeringen zijn functioneel. Ze filteren toepassingen die nog niet rijp zijn, helpen ons om op een andere manier naar maatschappelijke vraagstukken te kijken, dwingen ons tot het maken van keuzes en het inschakelen van de juiste mensen en expertise. We moeten belemmeringen niet wegwensen maar ermee leren omgaan: met voorbeelden laten zien dat leerervaringen succesfactoren kunnen worden. Leren innoveren is leren omgaan met belemmeringen. Door innovatieve projecten te evalueren, komen ervaringen voor anderen beschikbaar. Het raamwerk met de vijf gedefinieerde belemmeringen is daarvoor een goed middel. Toepassing van dit raamwerk brengt de belangrijkste leerervaringen als succesfactoren voor andere projecten naar voren. Dit blijkt uit een eerste toets van een aantal innovaties aan deze belemmeringen. Wij zien in de in dit artikel beschreven resultaten een aansporing om door te gaan op de ingezette weg. In welke mate de schaal van innovaties (Rijk versus regio) de rol van belemmeringen mede bepaalt, zal in vervolgstudies blijken. Dankzij de Zandmotor kan de kust bij Delfland meegroeien met de stijging van de zeespiegel (bron: Provincie Zuid-Holland). De voorbeelden in dit artikel laten zien dat het raamwerk helpt structuur te brengen in de manieren waarop men in concrete innovatieprojecten is omgegaan met generieke belemmeringen voor het innovatieproces in deltatechnologie. Toepassing van het raamwerk op een grotere reeks praktijkgevallen levert (meer) leerervaringen op die kunnen worden gedeeld en vertaald in succesfactoren. De auteurs nodigen betrokkenen bij innovatieve deltatechnologieprojecten uit hun ervaringen met hen te delen Corné Nijburg (CURNET) Johan van der Pol (Dura Vermeer) Mike Duijn (TNO Bouw en Ondergrond) Jan Groen (Rijkswaterstaat) NOTEN 1) Geldof G. (2002). Omgaan met complexiteit bij integraal waterbeheer. Tauw. 2) Van Slobbe E. (2002). Waterbeheer tussen crisis en vernieuwing: een studie naar vernieuwingsprocessen in sturing van regionaal waterbeheer. Proefschrift Wageningen Universiteit. 3) Kuks S. (2004). Water governance and institutional change. Proefschrift Universiteit Twente. 4) Immink I. (2007). Voorbij de risiconorm. Proefschrift Wageningen Universiteit. 5) Vink W. (2004). Het monster dat angst heet - meer grip krijgen op je angsten. Uitgeverij Lanno, Antwerpen. 6) Van der Werf R. (2008). Waterbeleid en ruimtelijke ordeningsbeleid op elkaar afgestemd? Afstudeerverslag Open Universiteit Nederland. 7) Warner J. (2008). The politics of flood insecurity. Proefschrift Wageningen Universiteit. 8) Van der Brugge R. (2009). Transition dynamics in social ecological systems: the case of Dutch watermanagement. Proefschrift Erasmus Universiteit. 9) Gerrits M. (2008). The gentle art of coevolution. Proefschrift Erasmus Universiteit. 10) Wesselink A. (2007). Integraal waterbeheer - de verweving van expertise en belangen. Proefschrift Universiteit van Maastricht. 11) Duijn M. (2009). Embedded reflection on public policy innovation. A relativist/pragmatist inquiry into the practice of innovation and knowledge transfer in the WaterINNovation program. Proefschrift Universiteit van Tilburg. advertentie 18 H 2 O /

19 < Filcom, met twee moderne productie vestigingen in Nederland, is een van de grootste producenten van gekalibreerd zand in Europa. Op basis van streng geselecteerde grondstoffen wordt na een was-, droog- en zeefproces een grote verscheidenheid aan nauwkeurig begrensde zandfracties verkregen, die zowel in bulk als verpakt geleverd worden. > < Het filter- & entzand van Filcom voldoet aan de Kiwa normen en wordt veelal met behulp van bulkauto's op de bestemmingsplaats afgeleverd. De logistieke organisatie wordt volledig door Filcom verzorgd. Naast het filter- & entzand voor de waterzuivering en zwembaden levert Filcom instrooizand voor kunstgrassportvelden, omstortingsgrind in grondwaterputten, gekalibreerd zand voor wervelbed ovens en vulzanden in de betonreparatie mortels. > FILCOM BV Postbus / P.O. Box AA Papendrecht The Netherlands T +31 (0) F +31 (0) info@filcom.nl

20 Delft Blue Water: duurzame zoetwatervoorziening voor Delfland en de glastuinbouw Op de afvalwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder (gemeente Midden- Delfland) werkt een consortium van vijf organisaties aan een duurzaam alternatief voor de zoetwatervoorziening in Delfland. In het project Delft Blue Water wordt onderzoek verricht naar de mogelijkheden van levering van water voor de ruimtelijke inrichting (boezemwater en grondwatersuppletie) en de glastuinbouw (gietwater). Hiervoor worden op demonstratieschaal verschillende innovatieve technologieën onderzocht waarbij productkwaliteit, duurzaamheid en kosten de belangrijkste aandachtspunten vormen. Naast het demonstratieonderzoek zoekt het consortium ook actief samenwerking met de betrokken actoren en draagt het project bij aan een duurzame oplossing voor de zoetwatervoorziening, die in dit deel van de zuidwestelijke delta onder druk staat. In opdracht van het Hoogheemraadschap van Delfland beheert Delfluent Services de awzi Harnaschpolder, met als aandeelhouders Evides Industriewater en Veolia Water Nederland. De awzi verwerkt het afvalwater van ruim één miljoen mensen en bedrijven in de Haagse regio en is daarmee één van de grootste awzi s in Europa. Het effluent van het conventionele biologische zuiveringsproces bedraagt bijna kubieke meter per uur bij droog weer. Dit gezuiverde water stroomt via een persleiding naar de Noordzee, waar het op 2,5 kilometer uit de kust wordt geloosd. Waterkwantiteit en - kwaliteit De awzi Harnaschpolder ligt in een gebied waar verschillende ontwikkelingen gaande zijn op het gebied van (grond)waterbeheer en waterinfrastructuur 1). Een belangrijk aandachtspunt is de aanvoer van zoet water naar het beheergebied van het Hoogheemraadschap van Delfland. Op dit moment worden sloten en vaarten in Delfland tijdens droge periodes op peil gehouden met zoet water uit het Brielse meer. Bij langdurige droogte wordt dit aangevuld met oppervlaktewater uit het gebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Deze zoetwatervoorziening kan in de toekomst onder druk komen te staan door verschillende ontwikkelingen, zoals genoemd in het Deltaplan van de commissie-veerman. Maar ook de mogelijke periodiek lagere aanvoer via de Rijn en de Maas in de toekomst, het op dit moment opgeschorte Kierbesluit De afvalwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder. 20 H 2 O /