UNCORRECTED PROOF. Bijlagen. Bijlage 1 Begrippenlijst 271. Bijlage 2 Lijst van afkortingen 275. Bijlage 3 Afkortingen van aminozuren 277

Transcriptie

1 269 Bijlagen Bijlage 1 Begrippenlijst 271 Bijlage 2 Lijst van afkortingen 275 Bijlage 3 Afkortingen van aminozuren 277 Bijlage 4 Eigenschappen en herkomst van speekseleiwitten 279 Bijlage 5 Verzamelen van speeksel 281 Register 283 UNCORRECTED PROOF

2 271 Bijlage 1 Begrippenlijst UNCORRECTED PROOF E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3 272 Bijlage 1 Begrippenlijst accessoire speekselklieren kleine zogenoemde minor speekselklieren die verspreid voorkomen in wang, tong, lip en verhemelte acinus klierbesje bestaande uit secretoire cellen; vormt het beginstuk van een afvoerkanaal acquired of adaptive immuunsysteem verworven immuunsysteem acquired pellicle film van speekseleiwitten die zeer sterk gehecht is aan tandglazuur en niet is te verwijderen door normale mondhygiëne vasthechting van een micro-organisme aan een weefselop- adherentie pervlak affiniteit agglutinatie aggregatie actief centrum angiogenese aantrekkingskracht samenklontering van bacteriën samenklontering van bacteriën of cellen plaats van een enzym waar de reactie plaatsvindt nieuwvorming van bloedvaten anorexia psychische aandoening die wordt gekenmerkt door angst voor gewichtstoename of dik worden antigeen antigene determinant antilichaam bindt; epitoop stof die lymfocyten aanzet tot het produceren van antilichamen onderdeel van het antigeen waaraan een een antilichaam eiwit gesynthetiseerd door een B-lymfocyt dat specifiek bindt aan een antigene determinant van een antigeen; zie ook immuunglobuline antiserum serum, vaak in een een dier opgewekt, dat antilichamen bevat gericht tegen een bepaald antigeen asialie het ontbreken van speekselsecretie autoantilichamen antilichamen die gericht zijn tegen al of niet veranderde lichaamseigen antigenen auto-immuunziekte ziektebeeld waarbij immuunglobulinen door het lichaam worden opgewekt tegen lichaamseigen weefsels en organen bètablokkers bactericide bacteriostatisch stoffen die de β-adrenerge receptor blokkeren bacteriedodend bacteriegroeiremmend biopolymeren polymeren van biologische oorsprong; deze bestaan uit herhaalde eenheden die chemisch sterk verwant zijn buccaal aan de wangzijde buffercapaciteit de hoeveelheid sterk zuur of sterke base die aan 1 liter buffer moet worden toegevoegd om de ph van het buffermengsel één eenheid te veranderen buffersysteem mengsel van zwak zuur en zwakke base; houdt ph van een oplossing relatief constant bij toevoegen of verwijderen van H+-ionen cariës demineralisatie van tandglazuur onder invloed van zuren gevormd door bacteriën in de tandplaque creviculaire vloeistof vloeistof in de sulcus gingivalis demilune cel secretoire sereuze cel; in histologische coupes zichtbaar als halvemaanvormige cel gelegen bovenop mukeuze acini detergens dysgeusie dysosmie oppervlaktespanning verlagende stof, bijvoorbeeld zeep smaakstoornis reukstoornis elasticiteit vermogen van een materiaal om terug te keren naar zijn oorspronkelijke staat na vervorming; weerstand tegen vormverandering epitoop onderdeel van het antigeen waaraan een antilichaam bindt; zie antigene determinant equivalentiepunt het punt waarop in een titratie zoveel zuur respectievelijk base is toegevoegd aan een vloeistof dat alle oorspronkelijk aanwezige base- resp. zuurionen zijn geneutraliseerd; het equivalentiepunt is in een titratiecurve zichtbaar als een buigpunt erosie demineralisatie van tandglazuur door zuren die niet afkomstig zijn van bacteriën exocriene uitscheiding uitscheiding of excretie door klieren van producten buiten de bloedsomloop exocytose uitscheiding uit de cel door middel van membraanomsloten blaasjes die met het celmembraan versmelten exsudaat foetor ex ore vloeistof die bij ontsteking uit bloed- en lymfevaten treedt slechte adem functionele groep onderdeel van een molecuul dat verantwoordelijk is voor zijn karakteristieke chemische eigenschappen. Voorbeelden zijn de amino- en carbonzuurgroep van een aminozuur glycolyse afbraak van glucose tot pyruvaat of lactaat granular convoluted tubule gedeelte van de afvoerbuis tussen de intercalated duct en de striated duct halitose slechte adem hapteen klein molecuul dat op zichzelf geen antilichaamrespons opwekt, maar wel wanneer het gekoppeld is aan een ander molecuul HLA-eiwit T-cellen. human leukocyte antigen, eiwit dat antigenen presenteert aan hypergammaglobulinemie ziektebeeld dat gepaard gaat met een verhoogde uitscheiding van immuunglobulinen hyperplasie volumevermeerdering van weefsels of organen als gevolg van verhoogde celdeling hypertrofie vergroting van weefsel en organen als gevolg van celvergroting of toename van de extracellulaire matrix hypogeusie hyposialie hyposmie verminderde smaakzin objectief gemeten verminderde speekselsecretie verminderde reukzin immuunglobuline eiwit gesynthetiseerd door een B-lymfocyt dat specifiek bindt aan een antigene determinant van een antigeen; antilichaam immuniteit innate immune system insomnia ongevoeligheid voor of weerstand tegen infecties slapeloosheid aangeboren immuunsysteem intercalated duct schakelstukje van cellen tussen een acinus en een granular convoluted tubule of striated duct iso-enzymen enzymmoleculen die dezelfde biologische werking bezitten, maar die in chemische structuur en/of samenstelling verschillen iso-elektrisch punt, de ph waarbij een molecuul netto ongeladen is isomerie het verschijnsel dat stoffen met dezelfde bruto molecuulformule verschillende structuur hebben door een andere rangschikking van de atomen keratoconjunctivitis sicca ontsteking van het bindvlies en hoornvlies van het oog, doordat te weinig traanvocht wordt aangemaakt kinase enzym dat de overdracht van een fosfaatgroep op een eiwit katalyseert klierspeeksel vloeistof die direct afkomstig is uit één type speekselklier, zonder bijmenging van speeksel uit andere klieren

4 Bijlage 1 Begrippenlijst 273 labiaal linguaal lubricatie lumen lysis (cel-) mastitis aan de lipzijde aand e tongzijde; in/op de tong smering mitogeen effect holte omgeven door cellen afsterven van een cel door lek worden van het celmembraan ontsteking van de melkklier stimulering van de celdeling mondvloeistof vloeistof in de mondholte, mengsel van secreten uit speekselklieren, serumexsudaat; bevat ook componenten afkomstig uit voedsel, bacteriën en epitheelcellen; totaalspeeksel monoklonaal antilichaam antilichaam, afkomstig uit één kloon van een enkele lymfocyt, gericht tegen een specifiek epitoop mucine mucosa mucus langgerekt glycoproteïne dat zeer rijk is aan koolhydraatketens slijmvlies slijmlaag mukeus speeksel mucinebevattend viskeus speeksel neurotransmitter chemische stof die zorgt voor de prikkeloverdracht van een zenuwcel naar zijn doelcel occlusaal oligosialie de naar het kauwvlak gerichte zijde van een tand of kies verminderde afgifte van speeksel palliatieve zorg verlichting van klachten zonder de oorzaak weg te nemen; voorbeeld is een speekselsubstituut ter verlichting van monddroogte palatinaal in het verhemelte parasympathicolytica medicijnen die parasympathische zenuwbanen blokkeren, onder andere cholinerge antagonisten parasympathicomimetica medicijnen die de effecten van de parasympathische zenuwbanen nabootsen, bijvoorbeeld cholinerge agonisten parasympathisch zenuwsysteem deel van het autonoom zenuwstelsel dat vooral betrokken is bij het functioneren van het lichaam in rust parodontium gl. parotis coating van speekseleiwitten die zeer sterk is gebonden aan tand- pellicle glazuur weefsels van de tandkaak die een gebitselement omgeven oorspeekselklier ph negatieve logaritme van de H + -concentratie, -log H + pk de negatieve logaritme van de evenwichtsconstante (K) van een reactievergelijking, -log K plaque tandaanslag voornamelijk bestaande uit bacteriën plaquevloeistof vloeibare fase van tandplaque, die overblijft nadat de micro-organismen verwijderd zijn plasmamembraan membraan dat een cel omgeeft polyklonale antilichamen antilichamen afkomstig uit verschillende lymfocyten meestal gericht tegen verschillende epitopen prepeptide N-terminaal fragment dat essentieel is voor het binnensluizen van een secretie-eiwit in het endoplasmatisch reticulum; na passage wordt dit peptide afgesplitst; zie signaalpeptide primaire eiwitstructuur primair speeksel aminozuurvolgorde van een eiwit secretievloeistof direct na uitscheiding uit de acinus pro-eiwit biologisch inactieve vorm van een eiwit; activering heeft plaats door afsplitsing van een deel van de eiwitketen proteolyse hydrolyse van peptidebinding tussen twee aminozuren van een eiwitketen DNA waarin nieuwe genen of DNA-sequenties zijn inge- recombinant voegd reologie stromingsleer reologische eigenschappen viscositeit en elasticiteit sedativum sereus speeksel sereuze acini kalmeringsmiddel stromingseigenschappen, onder andere speeksel met een waterige consistentie, afkomstig uit sialadenose een recidiverende, pijnloze zwelling, vooral van de beide gl. parotis, niet berustend op een ontsteking of neoplasma (gewoonlijk ligt hieraan een stofwisselingsgerelateerde aandoening ten grondslag) sialagoga stoffen die de speekselsecretie stimuleren sialorroe verhoogde speekselsecretie waaraan een absolute of relatieve overproductie van speeksel ten grondslag ligt; kwijlen kan het gevolg zijn signaalpeptide N-terminaal gedeelte van een eiwit dat essentieel is voor het binnensluizen van een secretie-eiwit in het endoplasmatisch reticulum; na passage wordt het afgesplitst signaaltransductie (intracellulair) doorgeven van signalen binnen de celoverdracht en vertaling van een extracellulaire prikkel in een intracellulair proces, resulterend in de vorming van second messengers steady state evenwichtstoestand waarbij de snelheid van de heengaande reactie gelijk is aan die van de teruggaande reactie striated duct gestreept afvoerkanaal, voornamelijk betrokken bij resorptieprocessen van de primaire speekselproducten gl. sublingualis gl. submandibularis ondertongspeekselklier onderkaakspeekselklier substraat 1) stof waarop een enzym inwerkt; 2) medium waarop een organisme kan groeien; 3) oppervlak supportive care ondersteunende zorg, bijvoorbeeld stimulatie van speekselklieren door te kauwen ter bestrijding van monddroogte sympathisch zenuwsysteem deel van het autonoom zenuwstelsel dat vooral betrokken is bij het functioneren van het lichaam in actieve toestand sympathicolytica medicijnen die de effecten van sympathische zenuwbanen blokkeren, onder andere adrenerge antagonisten sympathicomimetica medicijnen die de effecten van de sympathische zenuwbanen nabootsen, onder andere adrenerge agonisten tautomerie verschijnsel waarbij een molecuul in meerdere vormen kan voorkomen door migratie van een H-atoom titratiecurve grafische weergave van de ph van een oplossing als functie van de toegevoegde hoeveelheid base of zuur totaalspeeksel tranquillizer turn-over vasodilatatie viscositeit mondvloeistof kalmeringsmiddel omzetting bloedvatverwijding stroperigheid van een vloeistof xerostomie subjectief gevoel van een droge mond; de speekselsecretie kan, maar hoeft niet, niet verlaagd te zijn zuurgraad zie ph

5 275 Bijlage 2 Lijst van afkortingen UNCORRECTED PROOF E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

6 276 Bijlage 2 Lijst van afkortingen AC Ach aids camp AMP s ATP BEC BMS BSA BSM CF CFTR CMC DAG DMBT-1 DMS EDTA EGF EGFR EP-GP ER Fab-fragment FAP Fc-gebied FGF Fuc Gal GalNAc GCDFP-15 GCT Glc GlcNAc Gly GP-340 GTP GTF GVHD Gy HAP Hb HGF hiv HLA HSM HWSM ID IgA s-iga IgD IgE IgG IgM IGF IL IP3 IPr J-keten LPO Man MEC MGF MG-1 MG-2 MMP MPO adenylcyclase acetylcholine acquired immuno deficiency syndrome cyclisch (3,5 ) adenosinemonofosfaat antimicrobiële peptiden adenosinetrifosfaat buccale epitheelcel burning mouth syndrome bovine serum albumin bovine submandibular mucin, runder-sm-mucine cystische fibrose cystic fibrosis transmembrane conductance regulator carboxymethylcellulose diacylglycerol deleted in malignant brain tumor protein = speekselagglutinine = GP-340 dimethylsulfide ethyleen-diamino-tetra-azijnzuur epidermale groeifactor EGF-receptor extra-parotid glycoprotein = GCDFP-15 = PIP = SABP endoplasmatisch reticulum antigeenbindend, variabel deel van een immuunglobuline fluoroapatiet constant deel van de zware keten van een immuunglobuline fibroblast growth factor fucose galactose N-acetylgalactosamine gross cystic disease fluid protein (= EP-GP) granular convoluted tubule glucose N-acetylglucosamine glycine glycoprotein 340 (zie DMBT-1) guanosinetrifosfaat glycosyltransferase graft-versus-host disease Gray = 1 J/kg = 1 m 2 s 2 hydroxyapatiet hemoglobine hepatocyte growth factor human immunodeficiency virus human leukocyte antigen human submandibular mucin, menselijk SM-mucine human whole saliva mucins, mucinefractie van menselijk totaalspeeksel intercalated duct immuunglobuline A secretie-iga immuunglobuline D immuunglobuline E immuunglobuline G immuunglobuline M insulin-like growth factor interleukine 1,4,5-inositol-trifosfaat isoproterenol joining piece lactoperoxidase mannose myo-epitheelcel mesodermale groeifactor hoogmoleculair speekselmucine (= MUC5B) laagmoleculair speekselmucine (= MUC7) matrixmetalloproteïnase myeloperoxidase NA NeuAc NGF NGFR NO OSM PAL PAR PDE PGM Pi PI PIP PLC PKC PMN PPi PRG PRP PSM Rad SABP SC SD SDS SL SLPI SM S/P TGF-α TIMP VEGF noradrenaline siaalzuur of N-acetylneuraminezuur nerve growth factor, zenuwgroeifactor NGF-receptor stikstofmonoxide ovine submandibular mucin, schapen-sm-mucine palatum glandula parotis fosfodi-esterase porcine gastric mucin, varkensmaagmucine anorganisch fosfaat fosfatidylinositol prolactin inducible protein (= EPGP = GCDFP-15 = PIP) fosfolipase C fosfokinase C polymorfonucleaire leukocyten pyrofosfaat prolinerijk glycoproteïne prolinerijk eiwit porcine submandibular mucin, varkens-sm-mucine radiation absorbed dose secretory actin binding protein (= EP-GP) secretiecomponent striated duct sodium dodecylsulphate = natriumlaurylsulfaat glandula sublingualis, ondertongspeekselklier secretory leukocyte protease inhibitor glandula submandibularis, onderkaakspeekselklier speeksel-plasma ratio transforming growth factor-α tissue inhibitor of metalloproteinases vascular endothelial growth factor

7 277 Bijlage 3 Afkortingen van aminozuren UNCORRECTED PROOF E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

8 278 Bijlage 3 Afkortingen van aminozuren aminozuur drielettercode eenlettercode alanine Ala A arginine Arg R asparagine Asn N asparaginezuur Asp D Asx (Asn + Asp) B cysteïne Cys C fenylalanine Phe F glutamine Gln Q glutaminezuur Glu E Glx (Gln + Glu) Z glycine Gly G histidine His H hydroxylysine hydroxyproline Hyl Hyp isoleucine Ile I leucine Leu L lysine Lys K methionine Met M proline Pro P serine Ser S threonine Thr T tryptofaan Trp W tyrosine Tyr Y valine Val V onbekend aminozuur X

9 279 Bijlage 4 Speekseleiwitten en hun kenmerken UNCORRECTED PROOF E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

10 280 Bijlage 4 Speekseleiwitten en hun kenmerken naam molecuulgewicht (kda) herkomst eigenschap/functie chromosomale MUC5B, MG1 > 1000 SM, SL, PA, lip lubricatie; bevochtiging; viscositeit; gelvorming 11p15.5 SAG, gp340, agglutinine, DMBT PAR, SM, SL, lip binding aan bacteriën 10q MUC7, MG2 158 SM, SL, lip, PAL binding aan bacteriën 4q13 s IgA 385 B cel binding aan bacteriën 14q32.33 lactoferrine alle speekselkieren transport Fe-ionen; antimicrobieel 3.46 lactoperoxidase 77,5 PAR, SM katalyse H 2 O 2 + SCN - OSCN 17q23.1 secretory component 75 alle speekselklieren fragment van pigr (polymere immuunglobuline receptor) op acinaire cellen 1q31 VEGF (vascular endothelial growth factor) 67 PAR, SM/SL groeifactor voor endotheelcellen; angiogenese bij wondheling 6p21.3 albumine 67 plasma in plasma: carrier van lipofiele verbindingen; CA2 + - binding α amylase 62 PAR, PAL, SM, SL, lip hydrolyse van α1 4 glycosidische binding in zetmeel 4q13.3 1p21 tissue factor 46 exosomen van epitheelcellen activatie van stollingsfactor VII 1p21 carbonzuuranhydrase VI (gustine) PAR, SM katalyse H 2 O + CO 2 H 2 CO 3 1p36.33 basisch PRG 38,9 PAR, SM binding aan bacteriën (?) 12p13.2 VEGh vonebner-kliertjes endonuclease; remming van cysteïne proteïnasen 9q34 hcap18; LL-37 18; 5 (LL 37) epitheelcellen, SL, SM, niet in PAR LL 37: antimicrobieel; immunomodulatie 3p21.3 EP-GP, PIP, SB, GCDFP-15, GP SM, PAR aspartylproteïnase; afbraak fibronectine; binding aan bacteriën; binding aan HAP; binding aan CD4 7q32 J keten 15 B-cel koppeling IgA dimeer 4q21 cystatinen (S, SA, SN, C) 14 SM, PAR, lip cysteïneproteïnaseremming 20p11.2 basische PRP s 4,5 12 PAR? 12p13.2 zure PRP s 4 17 PAR, SM binding van calciumionen; remming calciumfosfaat precipitatie; binding van tanninen lokalisatie lysozym 14 PAR, SM, SL hydrolyse peptidoglycaan; antimicrobieel 12 trefoil factor 3; TFF3 9 SM, lip, PAR migratie epitheelcellen 21q22.3 EGF 6 PAR, SM groeifactor 4.q25 TGF-α 5,5 SM 2p11 statherine 5,3 PAR, SM binding van calciumionen; remming calciumfosfaat precipitatie 4q11.13 histatinen 1, 3, PAR, SM, lip antimicrobieel; migratie epitheelcellen 4q12.21 α defensinen 3 5 neutrofielen antimicrobieel; immunomodulatie 8p21 23 β defensinen 3 5 epitheelcellen, SM, lip antimicrobieel; immunomodulatie 8p21 23

11 281 Bijlage 5 Verzamelen van speeksel UNCORRECTED PROOF E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

12 282 Bijlage 5 Verzamelen van speeksel Vanwege de grote intra-individuele variatie in speeksel, is gestandaardiseerd opvangen van speeksel zowel voor klinisch toegepast als fundamenteel wetenschappelijk onderzoek van cruciaal belang. Hierna is een aantal methoden beschreven voor het gestandaardiseerd verzamelen van speeksel. Totaalspeeksel Materialen Afsluitbare plastic buis of vaatje, bij voorkeur met een wijde opening. Weegschaal (minimaal 0,1 g nauwkeurig). Voor verzamelen van kauwgestimuleerd speeksel: parafilm (5 5 cm). Voor verzamelen van zuurgestimuleerd speeksel: 1% citroenzuur. Stopwatch. Bakje met ijs. Geijkte ph-elektrode of ph-strips (range ph 5,0-8,0). Ongestimuleerd totaalspeeksel (rustspeeksel) De proefpersoon wordt gevraagd minimaal één uur voor het verzamelen niet te roken, te eten, te drinken, kauwgom te gebruiken, zich in te spannen of de tanden te poetsen. Tijdens het afnemen van speeksel zit de proefpersoon rechtop in een ontspannen houding. Vooraf wordt de procedure kort uitgelegd. Vijf minuten voor het verzamelen spoelt de proefpersoon de mond met (kraan)water. De verzameltijd (5 of 10 minuten) wordt ingesteld op de stopwatch. De proefpersoon wordt gevraagd speeksel niet door te slikken en elke 30 seconden uit te spugen ( spuugmethode ) of passief uit de mond te laten lopen ( kwijlmethode ) in een tevoren gewogen opvangvaatje dat tijdens het verzamelen op ijs is geplaatst. Na afloop wordt het vaatje opnieuw gewogen om de hoeveelheid gesecreteerd speeksel te bepalen (1 gram = 1 ml). Indien gewenst, wordt direct na verzamelen de ph gemeten. De visco-elasticiteit wordt ook bij voorkeur gemeten in vers speeksel waaruit bacteriën en cellen zijn verwijderd door centrifugeren. worden toegepast voor bepalingen van lipofiele verbindingen zoals steroïdhormonen, omdat deze aan parafilm adsorberen. Zuurgestimuleerd totaalspeeksel De procedure verloopt identiek aan de eerder beschreven methode voor het verzamelen van ongestimuleerd totaalspeeksel, behalve dat elke dertig seconden de linker en rechter tongrand worden bestreken met een wattenstaafje dat gedrenkt is in een citroenzuuroplossing. Verzamelen met vloeistof absorberende materialen In de mond worden vooraf gewogen absorberende materialen (bijvoorbeeld celluloserollen) geplaatst bij de uitgangen van de speekselklieren. Aan het einde van de verzamelperiode worden de absorberende rollen verwijderd en gewogen om de hoeveelheid geabsorbeerd speeksel te bepalen. De geabsorbeerde vloeistof kan worden verkregen door de rollen in een geschikte centrifugebuis te plaatsen en te centrifugeren. Er zijn speciaal voor dit doel vervaardigde producten op de markt gebracht, bestaande uit een rol absorberend materiaal en een daarbij passend centrifugebuisje. Er moet altijd vooraf getest worden in hoeverre adsorptie optreedt van speekselbestanddelen aan het absorberend materiaal. Bewerken en opslaan van totaalspeeksel Speeksel wordt gedurende één minuut op een vortexmixer gehomogeniseerd om de viscositeit te verlagen (NB: na deze bewerking is het monster niet meer geschikt voor het bepalen van visco-elastische eigenschappen). Centrifugeren: 10 minuten bij g, bij voorkeur bij 4 C. Het supernatant wordt opgeslagen bij 80 C. Indien geen 80 C vriezer beschikbaar is, wordt het speeksel bewaard bij 20 C. Om vorming van eiwitprecipitaten na ontdooien te voorkomen, kan het supernatant voor het invriezen worden verdund met 0,2 M NaCl. Kauwgestimuleerd totaalspeeksel De procedure verloopt identiek aan de methode beschreven voor het verzamelen van ongestimuleerd totaalspeeksel, behalve dat tijdens het verzamelen wordt gekauwd op een stukje paraffine of een velletje parafilm. Bij voorkeur wordt een vaste kauwfrequentie gebruikt, bijvoorbeeld 45 keer per minuut. Parafilm kan niet

13 283 Register E.C.I. Veerman, A. Vissink (Red.), Speeksel en speekselklieren, DOI / , 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

14 284 Register A acetylcholine 19 acetylcholinesterase 197 acini mukeuze 10 acquired (verworven) afweer 56 acquired pellicle 3, 74 Actinomyces naeslundi 63 Actinomyces viscosus 78 actinomyceten 102 adenylcyclase 19 aften 46, 180 Aggregatibacter actinomycetemcomitans 52 aggregatieactiviteit 208 aids 175 aidspatiënten, speekselveranderingen 177 alcoholische levercirrose 174 α(1-2)fucosyltransferase 71 α-amylase 4 α-defensine-1 61 amandelsteentjes 254 amfipathische eigenschappen 60 aminozuren, eenlettercode voor 58 amitriptyline 195 ammoniak 27, 207, 210 AMP s 56, 64 amylase 40, 128 amyloglucosidase 48 amyotrofe laterale sclerose 249 anorexia nervosa 87, 145, 224 antiadrenergica 195 antiaritmica 196 antibacteriële werking speeksel 4 anticholinergica 194 antidepressiva 180, 196 anti-epileptica 199 antihistaminica 196 anti-la/ss-b 160 antilichamen 82, 85 antimicrobiële activiteit 117 antimicrobiële peptiden 46 klinische toepassingen 63 antimicrobiële peptiden (AMP s) 56, 64 antioxidantia 34, 180 antiparkinsonmiddelen 196 antipsychotica 196 anti-ro/ss-a 160 antivirale werking speeksel 4 aprp s 94 rol in pellicle 95 aquaporine 14, 20 arginine 46 articulatie 76 asialie 228 asparaginezuur 48 aspartaam 139 Aspergillus fumigatus 50, 119 atropine 248 attritie 74 autoantilichamen 131 B baby s 83 bacteriecelwand 46 basisch prolinerijke eiwitten (bprp s) 108 beenmergtransplantatie 63 bengaals-roodkleuring 161 Bentasil 242 benzatropine 248 benzhexol 248 benzodiazepinen 194 Besnier-Boeck-Schaumann, ziekte van, 7 sarcoïdose 175 bètablokkers 196, 232 bètadefensine-1 61 bethanechol 197 bevochtiging 75, 228 bicarbonaat 4, 41 binair mengsel 137 bindweefsel 185 biofilm 238 biomaterialen 73 BioXtra 48, 238 bitter 138 bittere smaak 123 blastoconidia 58 bloedgroepreactiviteit 70 bloedstolling 116 bloedvaten 185 B-lymfocyten 31 BMS, 7 brandende-mondsyndroom 180 bof 156 bolus 126 bolusvorming 4 borsttumor 263 botox 248 botresorptie 120 boulimia nervosa 224 bovine submandibular mucin (BSM) 78, 79 bprp s 108 brandende-mondsyndroom 144, 180 broomhexine 236 bruxisme 201 buffercapaciteit 16, 41, 207, 219 bufferende werking speeksel 3 buffersysteem 39, 228 in lichaamsvloeistoffen 40 in speeksel 41 burning mouth syndrome, 7 brandende-mondsyndroom 180 C CA VI 146 calprotectine 47 Candida albicans 58 candida-infectie 175 Candida-infectie 172 Capnocytophaga 63 captopril 144 carbachol 197 carbamazepine 200 carbamylcholine 197 carbonzuuranhydrase 42 carboxymethylcellulose 238 cariës 71, 205, 216 immunisatie 208 rol van speeksel 206 cariësactieve personen 209 cariësresistentie 46 cariësvrije personen 86 Cariogram 206 caseïne 127 cathelicidinen 4, 62 cathepsine D 173 CD4+-T-cel 176 cellulose 130 celmetabolisme 56 cervicaal slijm 47 cervix 68 cevimeline 197 CFTR 172 CFTR-gen 172 chemokinen 63 chemotaxis 63 chemotherapie 164, 201 chitinase 47, 49, 151, 152 chloride 157 cholesterol 56, 165 cholinerge blokker 248 chorda tympani 143 chromogranine A 47 ciclosporine 200 cimetidine 223 citroenzuur 216 citrusvruchten 216 clonazepam 194 clonidine 197 Clostridium botulinum 248 coeliakie 82 combining site 82 consistentie van voedsel en speeksel 126 contacttijd 219 langdurige 222 cortisol 260, 264 creviculaire vloeistof 32 cystatine 4, 28, 120 cystatine C 120, 121, 152 cystatine S 120 cystatine SN 120 cysteïne 48 cysteïneproteïnasen 120 cystische fibrose 172, 262 cytokinen 63 cytomegalovirus 176 D D-aminozuren 60, 138 decalcificatiegrens 210 defensinen 4, 60 dehydratie 229 demineralisatie 3, 209 depressiviteit 161 detergentia 144 DHVARs 60 diabetes mellitus 172 diacylglycerol (DAG) 20 dialyse hemo- 174 peritoneale 175 diazepam 194 dieet lactovegetarisch 217 difantoïne 178 diffusie, passieve 260 diffusiebarrière 66 dihydroxyvitamine-d3 62 dikke darm 68 diltiazem 201 diuretica 232 DNA-profiel 266 DNAse 128 downsyndroom 180 droge mond 17 droge-mondklachten 229 ductuscellen 15 dysgeusie 143, 145 dysosmie 145 E Ebner, A.G.V. von, ( ) 31 EBV (epstein-barrvirus) 53, 176 ecologische shift 205 eenlettercode voor aminozuren 58 eetstoornissen 224 EGF 4, 117 EGFR 118 EGF-receptoren (EGFR) 118 Eikenella corrodens 62 eiwitbiosynthese 187 eiwitconcentratie 16 elastase 151 elasticiteit speeksel- 75 endoplasmatisch reticulum 12 energiedranken 217 EP-GP 28 epidermal growth factor (EGF) 117 epidermale groeifactor 4 epilepsie 178 epstein-barrvirus (EBV) 53, 176 evenwichtsconstante 38 evenwichtssituatie 211, 221 exosomen 263 F farmaca invloed op secretiesnelheid 194 overgroei gingiva 200 smaakstoornissen 200 speekselklierpijn 199 vergroting van speekselklieren 199 Fe3 + -ionen 52 FGF 119 fibroblast growth factor (FGF) 119 fluimucil 144, 200, 252 fluoxetine 201 forensische diagnostiek 266 fosfaat 4

15 Register 285 A N fosfaationen 42 fosfatidylcholine (PC) 56 fosfatidylethanolamine (PE) 56 fosfatidylglycerol (PG) 56 fosfatidylinositol (PI) 20 fosfatidylserine (PS) 56 fosfodi-esterase 198 fosfolipiden 165 fosforylering 12 Frey, syndroom van 249 FRPL-1-receptor (formylpeptide-like receptor-1) 63 fruit 216 Fusobacterium nucleatum 62 fysiologische zoutoplossing 238 fysostigmine 197 G galblaas 68 gastro-oesofageale refluxziekte (GORZ) 216, 223 GCF 150 gebitsprothese 246 gebitsprotheseklachten 184 geheugen-b-lymfocyten 83 G-eiwitten 20 gierst 94 gingivahyperplasie 178 gingivale creviculaire vloeistof (GCF) 150 gl. sublingualis 8 Glandosane 238 glijbaarheid, 7 lubricatie 4 glossitis 61 glucosamine 46 glucoseoxidase 48 glutaminezuur 48 glutathion 253 glycogeen 130 glycolipiden 165 glycoproteïnen 110 glycopyrrolaat 248 glycosylering 12 glycyrrhizine 140 golgiapparaat 12 GORD 216 gp-120-glycoproteïne 175 graft-versus-hostziekte (GVHD) 177, 178 grensdextrinen 130 groeifactoren 117 guanethidine 199 guanylaatcyclase 20 gustine 4, 27, 146 GVHD 177, 178 H halitofobie 252 halitometer 256 halitose 252 parodontitis 253, 254 halvemaancellen 10 haptoglobuline 150 hcap18 62 Heerfordt, syndroom van 232 hemodialyse 174 patiënten 175 hemoglobine 32 henderson-hasselbalchvergelijking 39 hepatitis 263 hepatitis B 176 hepatocyte growth factor (HGF) 119 herpessimplexvirus 176 HGF 119 hinge region 86 histatinen 4, 57, 120, 176 histatine-5 58 hiv 4, 108, 175 hiv-inactivering 176, 177 hiv-neutralisatie 176 hiv-seropositiviteit 263 hongertoestand, langdurige 126 hoofd-halsbestraling 164, 238 hormoonspiegel 17 humaan immunodeficiëntievirus (hiv) 108, 175 humaan lipocaline (LCN-1) 135 humoraal immuunsysteem 82 hydrodynamische lift 97 hyfen 58 hyperplasie 194 hypersalivatie 246, 247 hypertrofie 194 hypogeusie 145 hyposialie 172, 178, 229 hyposmie 143, 145 hypothiocyaniet 48 hypotoon 15 I IFN-γ 180 IgA1 86 IgA-deficiëntie 199 IGF 119 IL-1b 63 IL IL IL-6 63 IL immuunglobulinen 3, 82 klassen 82 immuunrespons 83 immuunsuppressieve eigenschap 49 immuunsuppressiva 200 immuunsysteem 56 humoraal 82 innate (aangeboren) afweer 56 inositoltrifosfaat1,4,5-inositoltrifosfaat (IP3) 20 insuline 172 insulin-like growth factor (IGF) 119 interdialytic weight gain (IWG) 175 ionen- en watertransport 12 IP3 20 isoproterenol 197 IWG 175 J J-keten 82 jodiumbehandeling 164 joining chain 82 K kaliumconcentratie 157 kallikreïne 15, 28 kauwgom 175, 207, 209 suikervrije 209 kauwkrachten 33 keratinocyten 63 kinasen 19 kinine 127 klieren van Von Ebner 31 koolzuuranhydrase 27 koolzuuranhydrase VI (CA VI) 146 kruidenthee 217 kwasjiorkor 87 kwijlen 246 kwispedoor 2 L lactobacillen 47 lactoferrampine 53 lactoferricine 53 lactoferrine 3, 50 lactoperoxidase 3, 47 lactovegetarisch dieet 217 L-aminozuren 60 lashleycup 24 lekkage 261 leukemie 62 acute 177 leukoplakie 61 levercirrose, alcoholische 174 LF-ampin 53 lichen planus 61, 86 linguaal lipase 127 lipase 4 lipocaline 123 tong- 31 lipspeeksel 31 lipspeekselklieren 31, 61 lithium 196 LL rol van 63 logopedie 247 longslijm 66 longvloeistof 172 lubricatie 4, 66, 75, 96 lysine 46 lysozym 3, 46 werking 46 M maag-darmkanaal 53 maagzuur 66 macrofagen 63 mastitis 51 mechanische reiniging 3 mechanische stimulatie 17, 32 medicamenten 232 medicijngebruik 186 melatonine 264 melkproducten 242 Mensendieck 247 menthol 236 mercaptanen 2 mestcellen 63 metastasering 120 methotrexaat 199 Micrococcus lysodeikticus 46 micro-organismen 102 Micro-RNA 263 mirna-profiel 263 mondbodemspeeksel 163 monddroogheid pijn 228 monddroogheidsklacht 228 monddroogte 4, 175 mondhygiëne 256 mondklachten 161 mondpijn 175 mondspoeldrank 238 mondvloeistof 2 mondvochtigheid 229 monocyten 63 mouse submandibular mucin (MSM) 79 MS (Multipel Sclerose) 178 MUC5 4, 66, 79 MUC5AC 66 MUC5B 66, 106 biochemische samenstelling 67 structuur en functie 72, 73, 75 suikerketens 70 MUC7 4, 76, 106 MUC7 = MG-2 79 MUC7-concentratie 77 MUC-genen 66 mucineconcentratie 15 mucinen 4, 24, 66 pathologische veranderingen 78 mucositis 201 mucus 66 mukeuze acini 10 Multi-Oral 238 multipele sclerose (MS) 178 muraminezuur 46 muraminidase 46 muscarineblokkers 196 muscarine-m 3 -receptor 196 myeloperoxidase 47 myo-epitheelcellen 10 N N-acetylcysteïne 200 natriumlaurylsulfaat 49 natriumretentiesyndroom 168 Neisseria gonorrhoeae 63 nerve growth factor (NGF) 119 neuropeptiden 265 neusslijm 46

16 286 Register NGF 119 N-glycosidische ketens 52, 76 nieraandoening 231 nierinsufficiëntie 174 nifedipine 201 nitraat 27 nitric oxide synthetase 20 non-secretors 71 noradrenaline 19 NO-synthetase 20 O O-glycosyleringsplaatsen 76 oligosialie 228 omeprazol 223 onderkaakspeekselklier (SM) 8 ondertongspeekselklier (SL) 8 ontstekingscellen 32 ontstekingsinfiltraat 185 oogklachten 161 oorspeekselklier (PAR) 8 opiorfinen 116 oplosbaarheidsproduct 211 oppervlaktespanning 228 Oral Balance 48, 238 orale infectieziekten 86 orale tolerantie 82 OSM (ovine submandibular mucin) 78 ovine submandibular mucin (OSM) 78, 79 P palatum 134 palatumspeeksel (PAL) 29 samenstelling 30 palliative care 234 pancreasamylase 131 papaïne 120 papillae circumvallatae 31 papillae foliatae 31 parasympathicolytica 194 parasympathicomimetica 196 parodontitis 262 parotitis community-acquired 154 hospital-acquired 154 parotisspeeksel (PAR) 16 eiwitsamenstelling 25 rol van 26 paroxetine 201 PAR-speeksel 16 pasgeborenen 83 pellicle 74 structuur 96 vorming 95 pellicleonderzoek 90 pemphigus vulgaris 262 pepsine 40 peptidoglycanen 46 peritoneale dialyse 175 ph, 7 zuurgraad 3 pigr 85 pijn- of drukprikkels 17 pilocarpine 178, 197, 225, 236 plaque 204 plaquebacteriën 205 plaque-ph 207 plaquevloeistof 205 zuurgraad 44 plaquevorming 104 plaveiselcelcarcinoom 61, 262 pleomorfe adenomen 86 polijsten 216 poliovirus 176 polyacrylzuur 238 poly-immuunglobulinereceptor 85 porcine submandibular mucin (PSM) 79 postmenopauzale vrouwen 180 Prevotella intermedia 53 PRG 108 primair speeksel 15 primair syndroom van Sjögren 160 proline 93 prolinerijk glycoproteïne (PRG) 4, 108 prolinerijke eiwitten (PRP s) 93 proteïnasen 4 werkingsspecificiteit 128 proteïnekinase G (PKG) 20 prothesedragers 58 Prozac 201 PRP s 93 zure (aprp s) 93 Pseudomonas aeruginosa 50, 119 psychische factoren speekselsecretie 17 pus 1 putrescine 254 R rat submandibular mucin (RSM) 79 regulatie 3 remineralisatie 3 RER 12 reserpine 196 reukstoornis 143 rituximab 236 rokers 48 rundermelk 47 S S. sanguinis 105 S/P-waarde 260, 266 salbutamol 198 Saliment 239 Salisynth 239 Saliva Orthana 238 Salivette 176 sarcoïdose 175 schildklieraandoening 164 schirmertest 160 scintigrafie 160 Scopoderm 194 scopolamine 194, 248 SDS 49 second messenger 19 secretie-eiwitten 12 secretiegranulemembraan 19 secretie-iga 84 secretie-iga (s-iga) 208 secretiesnelheid 24, 30 secretorstatus 70 secretory component (SC) 84 secretory leukocyte protease inhibitor (SLPI) 50, 119 secundair syndroom van Sjögren 160 septische shock 63 SER 12 Seroxat 201 sfingomyeline 56 shear-thinning 98 siaalzuur 70 sialadenitis 154 chronische (recidiverende) 156 sialagoga 236 sialoadenose 168, 174, 225 sialografie 160 sialolithiasis 154, 156 sialorroe 246 chirurgische behandeling 249 fysiotherapie 247 logopedie 247 radiotherapie 249 s-iga 83, 208 concentratie 87 subklassen 86 signaaloverdracht, elektrische 18 signaaltransductieproces 140 Sjögren, syndroom van 4, 157, 229, 262 primair (pss) 160 secundair (sss) 160 slaapstoornissen 161 slijmlaag 66 slijtage, mechanische 216 slikbewegingen 247 slikreflex 248 SLPI (secretory leukocyte protease inhibitor) 4, 50, 119, 176 SL-speeksel 16 SM/SL-speeksel 16, 26 smaak bittere 123 smaak- en reukprikkels 17 smaakaversie 145 smaakcellen, innervatie 135 smaakdrempel 137 smaakgewaarwording 4, 135 bitter 141 rol van zink 145 umami 142 zoet 142 zout 141 zuur 141 smaakintensiteit 137 smaakknoppen 134 smaakpapillen 134 smaakreceptoren 31 smaakstoornissen 142, 143, 145 door medicijnen 144 smaakveranderingen 199 smering, 7 lubricatie 75 smooth-er (SER) 12 snoep 225 sorbitol 209 sorghum 94 speeksel 2 antibacteriële werking 3, 4 antivirale activiteit 53 antivirale werking 4 bufferende werking 3 componenten 4 elastische eigenschappen 26, 75 en spijsvertering 4 functies 2 lip- 31 palatum- (PAL) 29 samenstelling 24 slijmlaagfase 74 SM/SL- 16, 26 sublingualis- (SL) 16 submandibularis- (SM) 26 tong- 31 viskeuze eigenschappen 75 vloeistoffase 74 wang- 32 speeksel/plasmaratio (S/P-waarde) 260 speekselagglutinine 107 speekselamylase 131, 264 speekselcentrum parasynpathische 17 sympathische 17 speekseldiagnostiek 260 aantonen van drugs 266 anti-epileptica 265 monitoren van geneesmiddelen en drugs 265 speekselklier lip- 61 speekselklieren accessoire 8 anatomie 8 classificatie 8 histologie 8 speekselklierfunctie, beoordeling 234 speekselklierpijn 199 speekselklierveranderingen 198 speekselsecretie 11 regulatie 17 stimulatie 25 variaties 32 zuurgraad 44 speekselsubstituut 236 speekseltestosteron 264 spijsvertering 4, 76, 126 spijsverteringskanaal 66 spoeldrank 197 antimicrobiële 256 sportdranken 217 spraak 76 sputum 60 S-S-brug 48 Staphylococcus aureus 47 statherine 26, 92 steroïdhormonen 264 stimulatie farmaca 236

17 Register 287 N Z mechanische 236 smaakstimuli 235 stollingsfactoren 32 Streptococcus gordonii 76 Streptococcus mutans 47 Streptococcus salivarius 210 streptokokken 102 stress 53, 87, 231 stroperigheid 75 sublingualisspeeksel 28 rol van 29 samenstelling 29 submandibularisspeeksel 26 ionensamenstelling 27 rol van 28 suikervervanger, natuurlijke 139 sulcus gingivalis 32 sulfaat 70 sulfatering 12 supportive care 234, 235 sympathicolytica 195 sympathicomimetica 197 syndroom van Frey 249 syndroom van Heerfordt 232 syndroom van Sjögren 4, 157, 229, 262 biologicals 236 T tandcariës 71 tanderosie 75, 216 leefstijl 223 locatie 216 oorzaken 216 prevalentie 218 preventie 225 tandglazuur 74, 216 samenstelling 38 tandpasta 48 tandpellicle 221, 228, 238 rol van 104 tandplaque vorming 105 tandsteen 173 tandsteenvorming 175 tannine 94, 126 terbinafine 144 terbutaline 198 TGF-α 118 thaumatine 140 theofylline 198 thiocyanaat 3, 48 thiolproteïnasen 120 T-lymfocyten 31 TNF (tumornecrosefactor) 63 TNF-α 61, 180 tong 61 tonglipocaline 31 tongspeeksel 31 tongspeekselkliertjes 31 tonsillen 61 tonsilstenen 254 totaaleiwit 156 totaalspeeksel 2 zuurgraad 43 traanvloeistof 46 trachea 68 transcriptoom 262 transferrine 150 transforming growth factor-α (TGF-α) 118 transpiratie 249 transpiratievocht 46 transport, actief 261 trefoil-peptiden 119 triglyceriden 165 trimethylaminurie 252 trypsineachtige activiteit 152 tumorcellen 78, 120 tumornecrosefactor (TNF) 63 tumornecrosefactor-α (TNF-α) 180 U ultrafiltratie 261 umamismaak 137 ureum 41, 210 urinezuur 34 V VA oralube 239 valproaat 200 varkensspeekselmucine (PSM) 78 vascular endothelial growth factor (VEGF) 118 vegetariërs 223 VEGF 118 VEGh (human Von Ebner Gland Protein) 31 VEGh (Von Ebner Gland Protein of human) 4 verhemelteprothese 29 verzadigingsgraad 219, 221 vetcellen 184 vetweefsel 184 virusmantel 175 visco-elasticiteit 75 speeksel 66 viscositeit 75, 228 visgeursyndroom 252 vitamine C 216, 235 vloeibaar dieet 126 voedselafbraak 4 volatile sulphur compounds (VSC s) 252 Von Ebner, klieren van 31 VSC (volatile sulfur compoud) 252 W wangspeeksel 32 waterstofperoxide 3, 47 wondgenezing 4, 116 X xerogene therapeutica 196 xerostomie 180, 229 anamnese 233 basisonderzoek 229 medicatiegerelateerd 232 oorzaken 229 Xialine 238 xylitol 209 Z zenuwstelsel, aandoeningen van 232 zetmeelafbraak 76 ziekte van Besnier-Boeck-Schaumann, 7 sarcoïdose 175 zimelidine 195 zinkdepletie 188 Zn 4 zoet 138 zoete driehoek 139 zoetstoffen 235 zout 138 zoutzuur 216 zuigtabletten 235 zure verbinding 38 zuren 235 zuurconstante 39 zuurgestimuleerd parotisspeeksel 25 zuurgraad (ph) 3, 38, 219 zuurinwerking 16 zwart-gepigmenteerde gramnegatieve anaerobe bacteriën 2 zweet 172