5,3. Praktische-opdracht door een scholier 2239 woorden 1 november keer beoordeeld. Geschiedenis
|
|
- Nathalie Helena van Loon
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Praktische-opdracht door een scholier 2239 woorden 1 november ,3 113 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De medische zorg aan boord van de VOC-schepen. Dit onderwerp voor m'n scriptie geschiedenis viel bij mij meteen in de smaak. Het is een gegeven waar weinig mensen over nadenken. Men weet van het vroegere bestaan van de VOC en de WIC, maar over de bemanning, de rangenindelingen, de geneeskundige verzorging aan boord, de ziekten waar men dagelijks mee te kampen had, het onderhoud van de schepen e.d. denkt men nooit na. Tijdens mijn zoektocht naar informatie over dit onderwerp heb ik dan ook vaak genoeg zeer verbaasde blikken zien verrijzen op de gezichten van persooneelsleden van bibliotheken, tijdschriften e.d. waar ik mijn verhaal deed in de hoop dat zij mij een stapje dichter in de richting van een scriptie met na genoeg alle informatie over de Hollandse scheepschirurgijn konden brengen. 2-Inleiding Daar men nooit over een dergelijk onderwerp communiceert (publiceert, schrijft etc.) is het des te ingewikkelder om de benodigde informatie te verkrijgen voor mijn scriptie. Zoals reeds in de door meneer.. verstrekte informatiepapieren te lezen was, zijn dit soort onderwerpen nooit erg in trek geweest bij mensen; het intereseerde ze domweg niet. Desalniettemin ben ik er toch in geslaagd genoeg informatie te vinden voor mijn onderwerp. De informatie die beschikbaar is, althans de door mij gevonden informatie, bestaat voornamelijk uit geschriften van chirurgijnen zelf. Zij schrijven dan voornamelijk over de voortgang van de reis aan boord en over de ziekten waar zij mee te kampen hadden. Het eerste probleem waar ik dus voor stond was: "waar te beginnen?". Het vinden van zo'n dergelijk "dagboek" is dan nog niet zo gemakkelijk. Men stapt niet even een plaatselijke bibliotheek in om na een half uurtje al een schat aan informatie te hebben verzameld. Men moet op zoek naar tijdschriften, geneeskundige vakbladen etc, waar publicaties staan van mensen die een dergelijk onderzoek hebben verricht naar de levensloop van chirurgijnen, of waar citaten staan uit dagboeken van deze chirurgijnen zelf. Ik heb ook een aantal artikelen over het verloop van de medische ontwikkelingen in de zeventiende en achttiende eeuw gelezen. Deze bleken een grote schat aan informatie te bezitten. Mijn scriptie bevat informatie over de opleidingen van de chirurgijnen, de dagelijkse gang van zaken aan boord, de ziekten waar men mee te kampen had, de voedingswijze van de bemanning, de genezing van ziekten en de hygiëne aan boord. Tevens heb ik in mijn scriptie een beknopte weergave gegeven van de medische ontwikkelingen in de zeventiende en achtiende eeuw en de ontdekking van nieuwe ziekten en Pagina 1 van 5
2 nieuwe medicijnen. 3-De ontwikkeling van de medische zorg en gezondheid aan boord "De VOC ( ) was de maatschappij, die vanuit het kleine Nederland gedurende twee eeuwen de handel op Aziatische produkten trachtte te monopoliseren, een klein miljoen mensen naar Azië vervoerde en de Europeanen aan de koffie en de thee kreeg. De uit Azië geïmporteerde specerijen zijn heden ten dage niet meer weg te denken." ¹ De VOC had enorm te kampen met problemen wat betreft de gezondheid van haar dienaren. De sterftecijfers aan boord waren buitengewoon hoog vergeleken met de sterftecijfers aan land. Het sterftecijfer was gemiddeld zo'n 15% per reis. Als het sterftecijfer lager was, duidde dit alleen maar op het uitblijven van besmettelijke ziekten en een normaal verloop van de reis. Scheurbuik en andere ziekten die veel voorkwamen aan boord waren dan minder dan normaal voorgekomen. De oorzaken van sterfte aan boord zijn in zes groepen te onderscheiden: -bedrijfsongevallen. Wat veel voorkwam, waren gekneusde voeten door slechte schoenen en ernstige ongevallen die tijdens het verwisselen van de zeilen voorkwamen. Vallen uit masten, een complete ra die afbrak, uit elkaar spattende kanonnen, het verschuiven van allerlei zwaar materiaal aan dek tijdens stormen waren allemaal veel voorkomende bedrijfsongevallen. -gevechten en de daarbij opgelopen wonden met eventuele infecties tot gevolg. Met name infecties waren een belangrijke oorzaak van de sterfte van een groot deel van de bemanning. Uiteraard was het gevaar op wonden op oorlogsschepen en schepen die gekaapt werden het grootst. -schipbreuk. Dit kan een gevolg zijn van een duel tussen twee oorlogsschepen of simpelweg doordat het schip verging tijdens een zware storm. -uitputtingsziekten. Met name door een schrijnend tekort aan vitaminen ontstonden ziekten als scheurbuik. Scheurbuik is een gevolg van een tekort aan vitamine C. Vitamine C komt vooral veel voor in verse groenten en fruit. Door de enorme aantallen scheurbuik-gevallen blijkt dat er aan boord van de VOC-schepen een tekort was aan verse groenten en fruit. Dit is natuurlijk niet zo gek aangezien sommige reizen wel 8 maanden konden duren en deze groenten en fruit natuurlijk nooit zolang bewaard konden blijven. Symptomen van scheurbuik zijn verlammingen, ontstoken tandvlees, flauwvallen en uitvallen van tanden. Allemaal door een tekort aan vitamine C en een gebrek aan water. Tevens waren te weinig lichaamsbeweging, onvoldoende rust, eenzijdige voeding en veel te kleine logies ook oorzaken van infectieziekten en andere gezondheidsproblemen. De genezing van scheurbuik gebeurde door toedienen van veel verse groenten en fruit; vooral citroensap en rammenas (knoldragend gewas dat veel op een radijs lijkt, alleen grotere, meestal zwarte knollen heeft) werden hiervoor gebruikt. Heden ten dage gaat men uit van een dagelijkse hoeveelheid van 75 mg vitamine C per dag die men minimaal moet hebben. De bemanning had vaak een hoeveelheid van rond de 4 a 5 mg per dag. Men kan wel nagaan dat de kans op scheurbuik dus wel enorm groot was. Wanneer men niet genoeg vitamine C binnenkrijgt leidt dit na drie maanden tot scheurbuik. Pagina 2 van 5
3 Verder was een grote boosdoener de ziekte 'beri-beri', die ontstaat door een gebrek aan vitamine B1. Vaak lagen schepen dagen, soms weken lang stil doordat er simpelweg geen wind stond. De voorraden namen dan snel af maar de afstand die nog afgelegd moest worden niet. De bemanning had dus soms nog niet een derde van de normale rantsoenen tot zijn beschikking. -besmettelijke ziekten. In de achttiende eeuw kwam de vlektyfus opzetten en joeg de marine, de VOC en de buitenlandse schepen de schrik op het lijf. De vlektyfus werd door de chirurgijns meestal 'rotkoortsen' genoemd. Symptomen zijn diarree met bloed, hoofdpijn en 'buiten zinnen' raken. Het is een zeer besmettelijke ziekte die wordt overgebracht door kleerluis. Deze luis nestelt zich in vuile kleren en vies beddengoed. Bestrijding is dan dus mogelijk door het invoeren van een goede hygiënische zorg. Dit drong de artsen pas in de tweede helft van de achttiende eeuw door, alhoewel ze allang wisten dat de ziekte besmettelijk was. Doordat deze ziekte enorm veel voorkwam in de achttiende eeuw blijkt maar al te goed hoe slecht de hygiëne aan boord was. -geslachtsziekten, longziekten en TBC. Stierf er iemand aan boord, dan was het de opperchirurgijn die door middel van obduktie de doodsoorzaak diende vast te stellen. Meestal kreeg de gestorvene een zeemansgraf. Soms, als het om hooggeplaatste personen ging, werd het stoffelijk overschot ingebalsemd en naar het vaderland vervoerd. Het voorkomen van ziekten werd voornamelijk gedaan door een sterke hygiëne aan boord. Het dek werd regelmatig geschrobd en de goederen werden gelucht en verplaatst. De bemanning waste zich regelmatig in een bad van zeewater. Daarna wreven zij zich in met vers water, waarin citroensap, brandewijn en palmolie was gegoten. Op deze manier spoelden zij het bijtende zout van hun huid. De bemanning die zich niet aan de toiletvoorschriften hield stond zware straffen te wachten. De officieren hadden een eigen toilet. De bemanning sliep doorgaans op strozakken, wat natuurlijk zeer onhygiënisch was. In de eerste helft van de zeventiende eeuw werden deze strozakken vervangen door hangmatten die een grote verbetering waren voor de hygiënische toestand aan boord. Ondanks deze maatregelen was de hygiënische toestand aan boord vaak zeer bedroevend slecht. De officieren en onderofficieren hadden het aan boord het beste. Naast deze hygiënische maatregelen werd er op nog een manier getracht de gezondheid van de bemanning te waarborgen. Men zorgde namelijk voor een goede lichaamsbeweging. Over het algemeen was de lichaamsbeweging aan boord zeer miniem. Het was echter uiterst noodzakelijk een goede lichaamsbeweging te hebben gedurende zo'n lange reis. Lichaamsbeweging belette bovendien de voortgang van scheurbuik. Het gevolg was dus dat degene die het dek moesten schrobben of andere opruimingswerkzaamheden moesten verrichtten vaak degene waren met enige symptomen van scheurbuik. Deze personen deden er goed aan veel te bewegen. Lichaamsbeweging en regelmatige oefening waren dus manieren om het uitbreken van scheurbuik te voorkomen. Niet alleen ziekte was een gevolg van te weinig lichaamsbeweging, ook kon er door verveling en luiheid opstandigheid onder de bemanning uitbreken. Ook hierop had men wat gevonden. Aan boord werd tijdens de reis veel gezongen en gedanst wat als tijdverdrijf enorm belangrijk bleek te zijn. Onder de bemanning van de VOC-schepen bevonden zich altijd artsen, de zogenaamde chirurgijns of Pagina 3 van 5
4 barbiers. Dit waren ambachtelijke artsen zonder universitair diploma. De chirurgijns deden hun vakkennis op door in de praktijk heel veel actief te zijn. Artsen die wel een universitair diploma hadden (de zogenaamde medicinae doctores) komen aan boord van de VOC-schepen niet of nauwelijks voor. De chirurgijns waren, in tegenstelling tot de universitair opgeleide artsen, meer op de praktijk gericht. "Als doctores medicinae beperkte men zich tot inwendige kwalen en het voorschrijven van geneesmiddelen. Zo gauw er handwerk aan te pas kwam moest de chirurgijn komen opdraven. Hij behandelde amputaties, schedelboringen, botbreuken en verwondingen. Voor een dokter was het herstellen van een gebroken been een minderwaardig karwei, maar medicijnen voorschrijven niet." ² De chirurgijn verrichtte naast het werk aan boord ook veel werk aan wal. Als het schip een tussentijdse haven aandeed waar zich onder de plaatselijke bevolking enkele zieken bevonden dan kwam de scheepschirurgijn ook in actie. Bij het ontbreken van doctores medicinae moest de scheepschirurgijn zich zowel met de geneeskunde als met de heelkunde bezighouden. In de meeste gevallen werd hij in deze situaties geconfronteerd met, voor hem, vreemde tropische ziekten die in enkele dagen tot de dood konden leiden. Omgekeerd kwam ook voor, de chirurgijn riep dan wel eens de hulp in van de inheemsen. De VOC nam daarentegen wel een aantal universitair opgeleide artsen in dienst om de chirurgijns af en toe te controleren, de geneesmiddelen te verschaffen en de chirurgijns te toetsen. In 1680 bepaalde de stad Amsterdam dat alle chirurgijns gecontroleerd dienden te worden en hun medicijnkisten dienden te laten inspecteren. Om chirurgijn te worden, diende men een toelatingsexamen af te leggen bij een van de doctores medicinae in dienst van de VOC. De eerste examens voor chirurgijns zagen rond 1610 in Middelburg het licht. Slaagde men voor de toelatingstest, dan kreeg de chirurgijn een kist vol met medicamenten en instrumenten. De chirurgijn behoorde tot de elite aan boord van een schip. Hij had een eigen hut met vaste kooi en zijn leven speelde zich voornamelijk af op het achterdek van het schip, tussen de oficieren en onderofficieren. De opperchirurgijn verdiende, althans in dienst van de VOC, een salaris van 36 tot 50 gulden per maand, wat ongeveer evenveel was als de schipper verdiende. Het maandsalaris van de onderchirurgijns bedroeg 24 tot 28 gulden en lag iets boven dat van de boekhouder. Ter vergelijking; een matroos verdiende 11 gulden per maand. Vanaf de zeventiende eeuw ontstond het eerste onderzoek naar de fysiologie en anatomie en vond het eerste microscopische onderzoek plaats. Een explosieve groei van de medische wetenschap vond pas plaats na de opkomst van de natuurwetensschappen en na de uitbreiding van de technische mogelijkheden. Het systematisch waarnemen en expirimenteren leidde tot meer kennis van het menselijk lichaam. Met de microscoop werden al snel vele kleine (mogelijk ziekteverwekkende) organismen ontdekt en ook ontdekte men voor het eerst de haarvaten. Voor de verder ontwikkeling van de medische wetenschap is klinisch onderzoek nodig (opkomst ziekenhuizen). De Leidse geleerde Boerhave is daar in de zeventiende eeuw mee begonnen. Al dit onderzoek baande de weg voor het begrijpen van de ademhaling en de verbranding van voedsel. Ook de medische stand was in het begin van de zeventiende eeuw in opkomst. Doorgaans was de regel dat voor iedere twintig man een chirurgijn aan boord diende te zijn. Waren er meer dan twintig man dan werd de opperchirurgijn bijgestaan door een of meer onderchirurgijns. De chirurgijn had iedere had twee keer per dag voor de grote mast spreekuur. Het eerste was voor het Pagina 4 van 5
5 ochtendgebed en het tweede was na het avondgebed. Meestal kondigde de chirurgijn het spreekuur aan met een spreek als: "Kreup'len en blinden, kom laat u verbinden." ³ De chirurgijn bekeek dan de hele bemanning en schreef medicijnen voor of verhoogde het rantsoen van de zieken en zwakken. Een heel belangrijk en veel gebruikt medicijn was simpelweg het geven van extra vitamine C. Deze werden gegeven in de vorm van rammenas en andere groenten die in de kleine scheepstuintjes aan boord werden gekweekt. Alcohol was ook een veel gebruikt geneesmiddel en dan meestal in de vorm van brandewijn. Kaap de Goede Hoop werd steeds vaker aangedaan om de rantsoenen te verversen en bij te vullen. Spoedig was de Kaap zelfs een onvermijdelijke stopplaats voor de schepen. In 1652 kwam daar dan ook een hospitaal. De zieken werden van de schepen gehaald en konden in het hospitaal of in voor de kust gelegen hospitaalschepen worden verpleegd. Al met al waren de zeventiende en achttiende eeuw een stuk primitiever dan heden ten dage. De Hollandse chirurgijn wist veel minder dan wij nu. Hij had zeer beperkte middelen en een beperkte kennis van zaken. Toch had hij vaak met de meest afschuwelijke verwondingen te maken. De Hollandse scheepschirurgijn geneesde mensen met veel minder middelen dan wij dat nu doen. Pagina 5 van 5
Ik heb mijn werkstuk over Columbus gedaan omdat ik daar de meeste informatie over kon vinden. Ik heb daarvoor als informatiebronnen gebruikt:
Werkstuk door een scholier 1581 woorden 31 maart 2000 5,6 577 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De inhoudsopgave p. 1 Hoofdstuk 1: De inleiding p. 2 Hoofdstuk 2: Het leven van Christoffel Columbus p. 3
Nadere informatieGeschiedenis van Suriname : de slavenhandel
Geschiedenis van Suriname 1502-1808: de slavenhandel 1502: het begin van de Europese slavenhandel Na de ontdekking van Amerika werden er door de Spanjaarden en Portugezen al snel plantages aangelegd. Op
Nadere informatieZuid-Afrika Jan van Riebeeck
Zuid-Afrika Jan van Riebeeck 1.04.02 inv. nr. 1188 1.04.02 inv. nr. 1188 De reis naar Indië duurt zo n acht of negen maanden. Omdat het precies op de helft van de reis ligt is Kaap de Goede Hoop is de
Nadere informatieZiek zijn in de Middeleeuwen
Ziek zijn in de Middeleeuwen In de middeleeuwen was het leven niet altijd aangenaam. Een kleine groep mensen had de macht. Zij waren erg rijk. Voor de rest van de bevolking was het leven zwaar. Er was
Nadere informatieVoorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May
Voorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May Lesactiviteit: wereldkaart tekenen en een woordweb maken Groep: 7 en 8 Lesdoel: De leerlingen ontdekken dat Nederland slechts een klein onderdeel is van
Nadere informatieIedereen aan boord! Bontekoe Lesbrief deel 3. pagina 1. Bontekoe Lesbrief deel 3
Bontekoe Lesbrief deel 3 3 Afbeelding: De route die de VOC-schepen naar Azië namen. Iedereen aan boord! 1) Aanmonsteren Het leven aan boord van een VOC-schip was geen pretje. Maar in de tijd van de VOC
Nadere informatie7.1 Scheepsjournaals
Thema/ onderwerp: Ontdekkaart 7.1 Scheepsjournaals Korte samenvatting van de leeractiviteit: De leerlingen vullen de woorden op de goede plek in in de gatentekst. De leerlingen bevragen het scheepsjournaal
Nadere informatieSamenvatting Gouden Eeuw ABC
Samenvatting Gouden Eeuw ABC Week 1ABC: Gouden Eeuw algemeen Info: De Gouden Eeuw (1600-1700) De 17 e eeuw wordt de Gouden Eeuw genoemd, omdat er in Nederland veel geld werd verdiend. Vooral door de handel.
Nadere informatieDronken Zeeman - The drunken sailor.
De Dronken Zeeman Dronken Zeeman - The drunken sailor. Tijdens het werk aan boord van de grote zeilschepen werden vaak liedjes gezongen, dat maakte het werk makkelijker en leuker! Shanty s zijn dan ook
Nadere informatieVerslag van het nationaal archief Den Haag
Verslag van het nationaal archief Den Haag Verslaggevers: Nafthali en Rens Wij gaan maandag 12 juni naar het nationaal archief in Den Haag. we gaan op zoek naar het gezonken schip van de VOC. VOC betekent:
Nadere informatieBijzonder Resistent Micro-Organisme
Bijzonder Resistent Micro-Organisme (BRMO en MRSA) In deze folder krijgt u uitleg over een Bijzonder Resistent Micro-Organisme (BRMO) en wat gevolgen hiervan zijn. Ook leest u algemene informatie over
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis De pest
Werkstuk Geschiedenis De pest Werkstuk door een scholier 1688 woorden 27 september 2005 6 362 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding Ik heb als onderwerp De zwarte Dood gekozen, of ook wel de pest.
Nadere informatieGynaecologie. Bloedarmoede. www.catharinaziekenhuis.nl
Gynaecologie Bloedarmoede www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Wat is bloedarmoede?... 3 Hoe kunt u bloedarmoede herkennen?... 4 Behandeling bloedarmoede... 4 Aandachtspunten... 5 Vragen?... 6 Patiëntenvoorlichting:
Nadere informatieNaam: Datum: Werkboek
Naam: Datum: Werkboek Vragen: 1) Ben je al eens in het Rijksmuseum geweest? Heb je daar schilderijen van Rembrandt gezien? Wat vind je van zijn schilderijen? 2) Bekijk de site van het 'Rijksmuseum'. Kun
Nadere informatieOpkomst en ondergang van de VOC
Les 5 De eerste multinational ter wereld. gatentekst versie 1 Ontstaan In het voorjaar van 1594 staken Amsterdamse kooplieden de koppen bij elkaar. wilden proberen het Portugese monopolie op handel in
Nadere informatieWerkblad 1 (Bij bladzijde 2 en 3 van het lesboek)
Naam: Werkboek Werkblad 1 (Bij bladzijde 2 en 3 van het lesboek) Op het plaatje hieronder zie je de beurs nog een keer. Dit keer zie je ook vier tekstballonnetjes. De mannen die een tekstballon boven hun
Nadere informatieHuman Factors & Smart Shipping. Dimitri van der Heiden Rijkswaterstaat Senior adviseur Nautische Veiligheid
Human Factors & Smart Shipping Dimitri van der Heiden Rijkswaterstaat Senior adviseur Nautische Veiligheid Een stukje theorie Definitie Human Factors Human Factors is het wetenschappelijke vakgebied dat
Nadere informatieBijzonder Resistent Micro-Organisme
Bijzonder Resistent Micro-Organisme (BRMO en MRSA) In deze folder krijgt u uitleg over een Bijzonder Resistent Micro-Organisme (BRMO) en wat gevolgen hiervan zijn. Ook leest u algemene informatie over
Nadere informatieVoorbereidende les Peperduur
Voorbereidende les Peperduur op ontdekking in de Gouden Eeuw ------------------------------------------------------------------------------------------------------- Lesactiviteit: Specerijen ruiken en
Nadere informatieGeschiedenis groep 6 Junior Einstein
De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten
Nadere informatieDermatologie. Schurft
Dermatologie Schurft 1 Wat is schurft? Schurft (officiële naam: scabiës) is een besmettelijke huidziekte, die wordt veroorzaakt door de schurftmijt. De aandoening jeukt heftig, vooral s nachts. Schurft
Nadere informatieSF Z. Oncologisch support Team. Nexavar SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS
SF Z SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS Oncologisch support Team Nexavar Nexavar Uw arts schreef u een nieuw geneesmiddel voor, Nexavar. Deze behandeling richt zich op kankercellen (targeted therapie). Nexavar
Nadere informatieHoofdstuk III - Over Besmettelijke Ziekten
Hoofdstuk III - Over Besmettelijke Ziekten Waarin wordt verteld hoe de mens steeds weer besmettelijke ziekten overwint, en hoe er toch steeds nieuwe bijkomen. Hoe ontstaan besmettelijke ziekten? Besmettelijke
Nadere informatieinhoud Alle hens aan dek 1. Meer land, meer handel 2. Specerijen 3. Op avontuur 4. Aan boord 5. Ziek 6. Straffen aan boord
Alle hens aan dek inhoud Alle hens aan dek 3 1. Meer land, meer handel 4 2. Specerijen 6 3. Op avontuur 9 4. Aan boord 10 5. Ziek 14 6. Straffen aan boord 15 7. Het einde van de Gouden Eeuw 16 8. Filmpjes
Nadere informatieBotontkalking. Albert Schweitzer ziekenhuis oktober 2014 pavo 0298
Botontkalking Albert Schweitzer ziekenhuis oktober 2014 pavo 0298 Inleiding U heeft van de arts gehoord dat u (mogelijk) botontkalking heeft. De medische benaming voor botontkalking is osteoporose. In
Nadere informatieBotontkalking. Chirurgie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Botontkalking Chirurgie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U heeft van de arts gehoord dat u (mogelijk) botontkalking heeft. De medische benaming voor botontkalking
Nadere informatieSpreekbeurt Nederlands Kanker
Spreekbeurt Nederlands Kanker Spreekbeurt door een scholier 1834 woorden 12 januari 2011 7 12 keer beoordeeld Vak Nederlands 1. Wat is kanker eigenlijk? Kanker komt heel veel bij ouderen voor, het is zelfs
Nadere informatieBoekverslag Nederlands Bloedgeld door Simone van der Vlugt
Boekverslag Nederlands Bloedgeld door Simone van der Vlugt Boekverslag door een scholier 1562 woorden 4 januari 2002 7,6 902 keer beoordeeld Auteur Genre Simone van der Vlugt Jeugdboek, Avonturenroman
Nadere informatieBotontkalking. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Botontkalking Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U heeft van de arts gehoord dat u (mogelijk) botontkalking heeft. De medische benaming voor botontkalking is osteoporose.
Nadere informatieInleiding. Wat is osteoporose?
Botontkalking Inleiding U heeft van de arts gehoord dat u (mogelijk) botontkalking heeft. De medische benaming voor botontkalking is osteoporose. In deze folder leest u meer over osteoporose. Wat is osteoporose?
Nadere informatieBontekoe een van de vele Nederlanders die in de zeventiende eeuw de kost op zee verdiende.
Antwoorden door een scholier 1595 woorden 11 juni 2006 4,6 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Pharos Paragraaf 1 Een volk van schippers en handelaars Wie was Bontekoe? Bontekoe een van de vele
Nadere informatieHepatitis A en B. informatie over hepatitis A en B en andere vakantietips. Gezond op reis. Gezond weer thuis.
Hepatitis A en B informatie over hepatitis A en B en andere vakantietips Gezond op reis. Gezond weer thuis. Waarom is het verstandig u te beschermen tegen hepatitis A en B? Hepatitis A en B zijn infecties
Nadere informatie4,3. Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde. 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling?
Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november 2004 4,3 19 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling? Vaak hebben mensen in een onderontwikkeld land ( of ontwikkelingslanden/de
Nadere informatieVITAMINE A WAANZINNIG OM TE WETEN! Vitale vitaminen en mysterieuze mineralen. Wortel-cocktail-slurp
GEZONDHEID BIJLAGE WAANZINNIG OM TE WETEN! Vitale vitaminen en mysterieuze mineralen Groenten en fruit bevatten veel vitaminen en mineralen, daarom moeten we er voldoende van eten. Zonder vitaminen kan
Nadere informatieSamenvatting Biologie H2: Voedsel en vertering
Samenvatting Biologie H2: Voedsel en vertering Samenvatting door Eva 568 woorden 19 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Hoofdstuk 2 voeding en vertering 1 Voedsel Voor het goed functioneren
Nadere informatiePROTOCOL GENEESMIDDELENVERSTREKKING EN MEDISCH HANDELEN
PROTOCOL GENEESMIDDELENVERSTREKKING EN MEDISCH HANDELEN Als het kind geneesmiddelen nodig heeft gedurende het verblijf op de basisschool kunnen de ouders hun zeggenschap over de toediening van de medicamenten
Nadere informatieJapan invt.nr. 1A1
Japan 1.04.21 invt.nr. 1A1 Handelspas van de Japanse shôgun die in naam van de keizer toestemming geeft aan de Nederlanders om handel te drijven met Japan. De pas werd in 1609 uitgegeven en wordt nog steeds
Nadere informatieVraag 1c. In welke plaatsen waren VOC- vestigingen in Nederland?...
Naam: DE VERENIGDE OOSTINDISCHE COMPAGNIE (VOC) In 2002 was het 400 jaar geleden dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) werd opgericht. Dit werd in binnen- en buitenland op diverse manieren herdacht.
Nadere informatieGeorg Naporra. Het leven van een VOC-matroos ( ) Georg Naporra was een boerenzoon uit een klein dorpje achterin Oost-Pruissen.
Georg Naporra Het leven van een VOC-matroos (1731-1793) Georg Naporra was een boerenzoon uit een klein dorpje achterin Oost-Pruissen. Oost-Pruissen was in de 18 e eeuw een gebied tussen Polen en Litouwen
Nadere informatieWat is schurft? Hoe ontstaat schurft?
Scabiës Wat is schurft? Schurft (officiële naam: scabiës) is een besmettelijke huidziekte, die wordt veroorzaakt door de schurftmijt. De aandoening jeukt heftig, vooral s nachts. Schurft is een vervelende,
Nadere informatieDermatologie. Patiënteninformatie. Scabiës. Schurft. Slingeland Ziekenhuis
Dermatologie Scabiës i Patiënteninformatie Schurft Slingeland Ziekenhuis Wat is schurft? Schurft (officiële naam: Scabiës) is een huidziekte waar je mee besmet kunt worden. Schurft wordt veroorzaakt door
Nadere informatiePROJECT BABONGO. Centraal Afrika Afrika
PROJECT BABONGO Centraal Afrika Afrika ZORGEN VOOR BABONGO Het dorp Babongo ligt in de Dzanga Sangha regio van de Centraal Afrikaanse Republiek. Door de ligging in het tropische regenwoud is het dorp vrij
Nadere informatie6,1. Werkstuk door een scholier 1701 woorden 10 februari keer beoordeeld. Geschiedenis
Werkstuk door een scholier 1701 woorden 10 februari 2003 6,1 178 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Wij hebben dit onderwerp gekozen omdat het een leuk onderwerp is en het kwam meteen in ons op
Nadere informatieLeven aan boord Monsterrol
Leven aan boord Monsterrol 1.04.02 inv. nr. 12689 scan 35 72, scan 37. 1.04.02 inv. nr. 12689 scan 42 Bron Pagina van de monsterrol van het schip de Liefde dat in 1702 voor de kamer Amsterdam naar Batavia
Nadere informatieVoorbereidende les Peperduur
Voorbereidende les Peperduur op ontdekking in de Gouden Eeuw Lesactiviteit: Specerijen ruiken en proeven Groep: 5 en 6 Lesdoel: De leerlingen kunnen verschillende specerijen herkennen en omschrijven door
Nadere informatieObductie Informatie voor nabestaanden
00 Obductie Informatie voor nabestaanden 1 Inleiding U heeft deze folder gekregen omdat uw echtgenoot, familielid of dierbare is overleden. De behandelend arts heeft u gevraagd of obductie gedaan mag worden.
Nadere informatie9.3.1 HANDREIKING GENEESMIDDELENVERSTREKKING EN MEDISCH HANDELEN
Routing cie agendapunt datum Wijzigingsvoorstel GMR 18-01-12 Vastgesteld CvB 08-03-12 9.3.1 HANDREIKING GENEESMIDDELENVERSTREKKING EN MEDISCH HANDELEN Als het kind geneesmiddelen nodig heeft gedurende
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis VOC in de gouden eeuw
Werkstuk Geschiedenis VOC in de gouden eeuw Werkstuk door een scholier 1373 woorden 1 december 2004 5,2 619 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Deelvraag 1: Wat is de geschiedenis van de VOC? De VOC (Verenigd
Nadere informatieProtocol 3: Geneesmiddelen en Medisch Handelen 1 (GMMH) KDV t Sprookjesland
Protocol 3: Geneesmiddelen en Medisch Handelen 1 (GMMH) KDV t Sprookjesland 1 Laatste versie: 27 januari 2014 Inhoudsopgave Inleiding 3. Geneesmiddelen verstrekking op verzoek 3.1. Huid- en wondverzorging
Nadere informatieReizigersdiarree. Preventie en behandeling
Reizigersdiarree Preventie en behandeling Reizigersdiarree Plotseling opkomende diarree komt onder reizigers vaak voor. Reizigersdiarree verloopt in het algemeen mild, gaat vanzelf over en duurt 3 tot
Nadere informatieOpstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie?
Opstel door B. 1149 woorden 6 maart 2013 8 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW ANW Actief Inleiding Wat is biotechnologie? Het begrip biotechnologie omvat alle methodes waarbij organismen gebruikt worden
Nadere informatieRABIËS VIRUSKENNER. Onderzoeksverslag 29 MAART 2017
RABIËS VIRUSKENNER Onderzoeksverslag 29 MAART 2017 CHRISTELIJK LYCEUM DELFT HT3k, Groep 2 Stijn van der Kolk, Thomas Vlug, Nanne Kluivingh en Oscar Wishaupt INHOUD INLEIDING... 2 OPDRACHT 1 ORIËNTATIE
Nadere informatieMichiel de Ruyter. Pagina 41 Pagina 55
Les behorend bij de volgende pagina s uit het boek Mail uit Barbarije : Pagina 41 Pagina 55 Link met andere vakken: drama Nederlandse taal Tijdsindicatie: 50 minuten 6.7 Beroepen aan boord van een schip
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis VOC
Werkstuk Geschiedenis VOC Werkstuk door een scholier 2137 woorden 19 september 2007 5,5 89 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. In dit werkstuk ga ik het hebben over de VOC tijd. Ik ga over verschillende
Nadere informatieWerkstuk Biologie Kanker
Werkstuk Biologie Kanker Werkstuk door een scholier 1846 woorden 17 mei 2009 6,7 6 keer beoordeeld Vak Biologie Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik kanker een hele erge ziekte vond en omdat
Nadere informatieKanker. Inleiding. 1. Wat is kanker eigenlijk? 2. Verschillende soorten kanker
Kanker Inleiding Mijn spreekbeurt gaat over kanker patiënten. Ik hou mijn spreekbeurt hier over omdat er veel kinderen zijn die niet precies weten wat kanker nou eigenlijk is en omdat kanker heel veel
Nadere informatie2001 heden Opleider Inwendige Geneeskunde AMC 2005 heden Voorzitter Consilium Interne Geneeskunde
Toespraak ter gelegenheid van de uitreiking van een Koninklijke Onderscheiding, aan de heer professor doctor P. Speelman, op vrijdag 18 maart 2011, uitgesproken door de burgemeester van Soest, de heer
Nadere informatie> Lees Specerijen. > Lees Schepen en forten.
LB -. De VC > Lees pecerijen. > Lees eder voor zich. De prijs van peper was erg hoog. Wat was daarvan de oorzaak? r waren meer kopers. r was erg veel peper te koop. De Hollanders hielpen elkaar. Veel schippers
Nadere informatieWerkstuk ANW Leukemie
Werkstuk ANW Leukemie Werkstuk door een scholier 1992 woorden 25 september 2003 5,8 53 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding: Ik heb van Mnr. Veenema de opdracht gekregen een verslag te maken over een bepaalde
Nadere informatieDe Ontdekkingsreiziger III
De Ontdekkingsreiziger I De Slaaf De Ontdekkingsreiziger II De Ontdekkingsreiziger III De Uitkijk De Cartograaf De Scheepsbouwer De Scheepskok De Matroos De Geestelijke De Koopvaarder De Scheepsdokter
Nadere informatieBehandeling van osteoporose Botontkalking.
Behandeling van osteoporose Botontkalking www.nwz.nl Inhoud Wat is osteoporose? 3 Wie krijgen osteoporose? 3 Behandeling van osteoporose 4 Wat kunt u doen om uw botten te beschermen? 4 Het is belangrijk
Nadere informatieHuisregels zieke kinderen Peuterspeelzaal Tamarinde
Huisregels zieke kinderen Peuterspeelzaal Tamarinde 2016 2017 Huisregels zieke kinderen Peuterspeelzaal Tamarinde is niet berekend op de opvang van zieke kinderen. Ziekte is echter een nogal rekbaar begrip.
Nadere informatieVoorlichtingsfolder obductie, gericht aan de nabestaanden
Voorlichtingsfolder obductie, gericht aan de nabestaanden U krijgt deze folder omdat uw partner, familielid of dierbare is overleden. De behandelend arts heeft u gevraagd of wij obductie mogen doen. Obductie
Nadere informatieSarcoïdose. & botontkalking
Sarcoïdose & botontkalking Botproblemen bij sarcoïdose kunnen ontstaan door de ziekte zelf en door langdurig medicijngebruik. Beide kunnen leiden tot botontkalking. www.sarcoidose.nl Wat zijn botten? Het
Nadere informatieKlaar voor de start. Nier Groei-wijzer 7-11 jaar: Enkele tips: Naam:
Nier Groei-wijzer 7 - jaar: Klaar voor de start Naam: Als je opgroeit verandert er veel voor jou en voor je ouders/verzorgers. Stap voor stap word je zelfstandiger, je regelt dingen zelf en krijgt eigen
Nadere informatieBehandeling van osteoporose
Behandeling van osteoporose Botontkalking mca.nl Inhoudsopgave Wat is osteoporose? 3 Wie krijgen osteoporose? 3 Behandeling van osteoporose 4 Wat kunt u doen om uw botten te beschermen? 4 Het is belangrijk
Nadere informatieWat is een MRSA-bacterie en welke behandeling is mogelijk?
Wat is een MRSA-bacterie en welke behandeling is mogelijk? Inleiding Tijdens uw behandeling op de polikliniek of opname in de Ommelander Ziekenhuis Groep locatie Delfzicht worden extra maatregelen toegepast
Nadere informatie> Lees Specerijen. > Lees Schepen en forten.
LB -. De VC > Lees pecerijen. > Lees eder voor zich. De prijs van peper was erg hoog. Wat was daarvan de oorzaak? r waren meer kopers. r was erg veel peper te koop. De Hollanders hielpen elkaar. Veel schippers
Nadere informatieAntwoorden bij Quiz Schateiland Boerhaave
Antwoorden bij Quiz Schateiland Boerhaave 1. Hoe werd vroeger een amputatiezaag schoongemaakt nadat er bijvoorbeeld een arm was geamputeerd? a met zeep b met water en zand c ze werden niet schoongemaakt
Nadere informatiePersoonlijke hygiëne Voor patiënt en bezoeker
Persoonlijke hygiëne Voor patiënt en bezoeker Patiënten in een ziekenhuis hebben een verhoogd risico op het krijgen van een infectie. Het risico van besmetting kan voor patiënten groter zijn dan bij gezonde
Nadere informatieSCHURFT (SCABÏES) 17743
SCHURFT (SCABÏES) 17743 Inleiding Er is bij u schurft geconstateerd. Schurft (officiële naam: scabiës) is een besmettelijke huidziekte en komt met regelmaat op alle leeftijden en bij alle lagen van de
Nadere informatieNeus correctie 2012. Aanleiding. Intake gesprek. Stap 1: Wat gaan we doen
Neus correctie 2012 Aanleiding Al een tijdje heb ik last van mijn neus. Als kind van een jaar of 5 kreeg ik een schep tegen mijn neus, wat er waarschijnlijk voor heeft gezorgd dat mijn neus brak. Als kind
Nadere informatieDocentenhandleiding Trigamo
Docentenhandleiding Trigamo Wat is Trigamo? Trigamo betekent letterlijk het drie-spellen-spel. Het is een combinatie van TRIviant, GAnzenbord en MOnopoly. De leerling maakt in groepjes aan de hand van
Nadere informatieVoorkomen en behandelen van botontkalking
Voorkomen en behandelen van botontkalking bij een behandeling van kanker Uw specialist heeft met u besproken dat u in aanmerking komt voor behandeling om botontkalking (osteoporose) te voorkomen of te
Nadere informatiedigitale les Dungeon.
G N I D I E L D N HA digitale les De digitale les van The Amsterdam Dungeon neemt leerlingen uit groep 8 van het basisonderwijs en leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs mee terug in
Nadere informatieWAT IS ORENCIA (ABATACEPT)?
WAT IS ORENCIA (ABATACEPT)? Wat is ORENCIA? Wat is ORENCIA? 3 Waarom heb ik ORENCIA voorgeschreven gekregen? 4 Wat kan ik verwachten van de behandeling met ORENCIA? 4 Hoe werkt ORENCIA? 4 Hoe neem ik ORENCIA?
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Franse Revolutie
Werkstuk Geschiedenis Franse Revolutie Werkstuk door een scholier 2119 woorden 15 april 2004 4,1 38 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding In nu volgend werkstuk ga ik proberen de vraag: Ging het slecht
Nadere informatieBRMO/MRSA BESMETTING informatie voor cliënten en familie
BRMO/MRSA BESMETTING informatie voor cliënten en familie Bijzonder Resistente Micro-Organismen Bij u is aangetoond dat u een Bijzonder Resistent Micro-Organisme heeft. In deze folder leest u algemene
Nadere informatieBRMO/MRSA BESMETTING informatie voor cliënten en familie
BRMO/MRSA BESMETTING informatie voor cliënten en familie Bijzonder Resistente Micro-Organismen Bij u is aangetoond dat u een Bijzonder Resistent Micro-Organisme heeft. In deze folder leest u algemene informatie
Nadere informatieBehandeling met inflectra bij sarcoïdose
Behandeling met inflectra bij sarcoïdose In overleg met uw arts gaat u het medicijn inflectra gebruiken vanwege sarcoïdose. In deze folder leest u meer over deze behandeling. Neem altijd uw verzekeringsgegevens
Nadere informatieOp reis. Voorbereiding, vaccinatie en adviezen
Op reis Voorbereiding, vaccinatie en adviezen Op Reis Gaat u op vakantie (met of zonder kinderen), een zakenreis, stage of vrijwilligerswerk? Wij helpen u graag bij een goede voorbereiding. Vaccinaties,
Nadere informatieDe Trek onderdeel de Gouden Eeuw
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Therise Stubbe 11 October 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/67244 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieWerkstuk Maatschappijleer Aids
Werkstuk Maatschappijleer Aids Werkstuk door een scholier 1699 woorden 21 oktober 2004 6,4 81 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inleiding Ik hou mijn werkstuk over aids. Aids is een afkorting voor van
Nadere informatieI n l e i d i n g. 1 He t b e g r i p a r m o e d e
DEEL C ARMOEDE 1 Het b e g r i p a r m o e d e I n l e i d i n g Dit deel is enigszins afwijkend van de voorgaande twee, in die zin dat het intellectuele debat over armoede en de oorzaken daarvan niet
Nadere informatieVOC. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres E i Kiwijs 08 September 2011 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/32554 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieREIZEN EN TUBERCULOSE
REIZEN EN TUBERCULOSE Op reis naar Oost-Europa Afrika Azië Midden-Amerika Zuid-Amerika In deze folder staan enkele maatregelen die u kunt nemen om uzelf te beschermen LANGER DAN 3 MAANDEN VEEL CONTACT
Nadere informatieVaccinatie hepatitis B Geneeskundestudenten
Vaccinatie hepatitis B Geneeskundestudenten Vaccinatie hepatitis B De Nederlandse Arbo-wetgeving eist dat ziekenhuizen en andere instellingen verantwoorde zorg aan hun patiënten bieden. Patiënten mogen
Nadere informatie5,6. Waarom werd de VOC opgericht? Wat verhandelde de VOC het meest? Waar handelde de VOC? Werkstuk door een scholier 2166 woorden 26 oktober 2002
Werkstuk door een scholier 2166 woorden 26 oktober 2002 5,6 334 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 1: Wat was de VOC? Waarom werd de VOC opgericht? In het begin van de zestiende eeuw waren de Portugezen
Nadere informatie6,1. Werkstuk door een scholier 2366 woorden 30 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 1. Hoe is het VOC ontstaan?
Werkstuk door een scholier 2366 woorden 30 juni 2003 6,1 335 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 1 Hoe is het VOC ontstaan? De Nederlandse kooplieden werden rond 1590 buitengesloten van de lucratieve
Nadere informatieMedicinale dranken - Chlorophyl
Medicinale dranken - Chlorophyl Chlorophyl (water) Een wonder van de natuur. Chlorophyl en de balans zuren en base Giffen, schadelijke stoffen en andere milieubelastende stoffen, zoals een onevenwichtige
Nadere informatieHandelwijze bij ziekte en medicijnengebruik
Handelwijze bij ziekte en medicijnengebruik Handelwijze bij ziekte en medicijnengebruik Januari 2018 1 Inhoud 1. Inleiding... 3 1.1 Het kind wordt ziek tijdens Natuurfontein... 3 1.2.1 In de volgende gevallen
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis De oprichting, bloei en ondergang van de VOC
Werkstuk Geschiedenis De oprichting, bloei en ondergang van de VOC Werkstuk door een scholier 2703 woorden 24 februari 2005 6,1 337 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Voorwoord Ik heb gekozen voor dit onderwerp,
Nadere informatieHepatitis A. informatie over hepatitis A en andere vakantietips. Gezond op reis. Gezond weer thuis.
Hepatitis A informatie over hepatitis A en andere vakantietips Gezond op reis. Gezond weer thuis. Waarom is het verstandig u te beschermen tegen hepatitis A? Hepatitis A is een infectie van de lever, veroorzaakt
Nadere informatieGeschiedenisvan Suriname. 1980: de staatsgreep
Geschiedenisvan Suriname 1980: de staatsgreep De oprichting van de SKM Voor de onafhankelijkheid was de Nederlandse regering verantwoordelijk voor de verdediging van Suriname. Na de onafhankelijkheid moest
Nadere informatieControle op Bijzonder Resistente Micro- Organismen
Controle op Bijzonder Resistente Micro- Organismen BRMO In deze folder staat algemene informatie over bijzonder resistente micro-organismen (bacteriën). En waarom en hoe u hierop wordt gecontroleerd. Deze
Nadere informatieDe keuken. Hygiëne. Micro-organismen
Hoofdstuk 1 De keuken. Hygiëne. Micro-organismen 1. Uitleggen hoe we koken. 2. Opsommen wat ze elke les moeten bijhebben. 3. Verklaren wat hygiëne is. 4. Uitleggen wat micro organismen zijn. 5. Uitleggen
Nadere informatieDe oude kapitein stapte de herberg binnen.
Schateiland 4 1 KAPITEIN BILL De oude kapitein stapte de herberg binnen. Hij duwde een kruiwagen voor zich uit, waar een grote houten kist op stond. Achter de toog stond mijn vader. De kapitein en hij
Nadere informatieEHBO leer je zo! Werkboek. Lesmateriaal primair onderwijs groep 4, 5 en 6. Les 1 Let op veiligheid! Les 2 EHBO geef je zo Les 3 EHBO bij noodgevallen
EHBO leer je zo! Lesmateriaal primair onderwijs groep 4, 5 en 6. Les 1 Let op veiligheid! Les 2 EHBO geef je zo Les 3 EHBO bij noodgevallen Naam school Naam leerling Groep Werkboek EHBO leer je zo! Lesmateriaal
Nadere informatieBegrijpend lezen Strategie 3 en 4. Extra oefenen Niveau A
Begrijpend lezen Strategie 3 en 4 Extra oefenen Niveau A Remediëringsbladen - strategie 3 en 4 Niveau A 2 Wat weet ik al? En welke vragen heb ik? Je hebt al geleerd om een voorspelling te maken voordat
Nadere informatieEerste Hulp aan Kinderen: eindtermen (vastgesteld door het College van Deskundigen in mei 2006) Doelgroep
Eerste Hulp aan Kinderen: eindtermen (vastgesteld door het College van Deskundigen in mei 2006) Doelgroep a. Bezitters van het diploma Eerste Hulp b. Belangstellenden die (nog) niet in het bezit zijn van
Nadere informatie