Monument in Balans. integrale visie op de Afsluitdijk

Transcriptie

1 Monument in Balans integrale visie op de Afsluitdijk

2 2

3 Inhoud Managementsamenvatting 2 Monument in Balans integrale visie op de Afsluitdijk 1 Inleiding 2 2 Kleur bekennen Het DNA van de dijk 4 3 Visie op Kwaliteit Wereldlandschap Dijk & Halters Mo(nu)menten op de dijk 13 4 Visie op Haalbaarheid Technische haalbaarheid Financiële haalbaarheid Wet- en Regelgeving Draagvlak: bestuurders en stakeholders Publiek-private samenwerking 24 5 Bijlagen Plan van Aanpak 2 e fase Inhoud, proces en procedure Plan van aanpak: Werkwijze Multi-criteria analyses: verdieping haalbaarheid Literatuur 42 3

4 Managementsamenvatting In de visie die voor u ligt hebben wij gezocht naar balans én deze ook gevonden. Met behoud van de karakteristieke architectonische en landschappelijke waarden van de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voorhand kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen behouden centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met behoud van het goede uit het verledenruimte is voor vernieuwing en verbetering. Kleur bekennen Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te willen maken. Maar we kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren. We willen van de kwaliteit van de dijk én de halters versterken. We zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. Binnen die kwaliteiten is gezocht naar oplossingen. Het DNA van de dijk 1. de dijk als wereldlandschap; De Afsluitdijk kan niet los gezien worden van de Werelderfgoedstatus voor het waddengebied. Nu al is de Afsluitdijk een toeristische trekpleister. Wij gaan op zoek naar mogelijkheden om de dijk als Wereldlandschap neer te zetten. 2. dam tussen twee landschappen; De dijk is een dam. Een verbinding tussen twee landschappen. De dijk zelf is geen landschap en moet dat ook niet worden. Het is een functioneel object. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur kunnen een bijdrage leveren aan het versterken van de leefbaarheid en de landschappelijke kwaliteit in de halters. Op deze manier gaat de dijk niet concurreren met de halters, maar leidt een impuls op de dijk tot een impuls in de halters. 3. dijk blijft waterscheiding; De harde scheiding tussen zout en zoet vinden we niet langer gewenst. We gaan op zoek naar kansen om de natuur te versterken. Toch kiezen wij ervoor de dijk dé waterscheiding te laten blijven. Die identiteit is immers cruciaal voor de cultuurhistorische waarde van de dijk. Binnen dat uitgangspunt gaan we op zoek naar eigentijdse oplossingen voor zowel de natuur als het weg- en waterverkeer. 4. rechtheid, weidsheid, ritme en contrast; In het gebied tussen de sluizen staat bij ons rechtheid, weidsheid en het ritme van de dijk centraal. Het contrast tussen zout en zoet, tussen een natuurlijk en een gemaakt landschap bepaald mede de kwaliteit van de dijk. We kiezen er voor de rechtheid, weidsheid, schaal en contrast niet te doorbreken, maar juist te versterken. 5. icoon van maakbaarheid én duurzaamheid; De dijk is voor ons een icoon van het maakbaarheidsdenken. Om van dit icoon uit het verleden een icoon van de toekomst te maken kunnen we een element aan deze traditie toevoegen: duurzaamheid. Door te laten zien dat een harde scheiding tussen zoet en zoet in de 21 e eeuw niet meer gewenst is. En door duurzame energie als functie van de 21 e eeuw toe te voegen aan de dijk. 6. beleefmo(nu)menten op de dijk; We proberen doelgroepen te scheiden en zoeken naar elementen die de beleving van de kernwaarden kan versterken. Wij vinden het belangrijk dat deze doelgroepen de dijk optimaal en in hun eigen tempo kunnen beleven. 4

5 Visie op Kwaliteit Om te komen tot een visie op kwaliteit en een visiekaart mét kwaliteit kijken we met u op drie schaalniveaus naar de Afsluitdijk. 1. Wereldlandschap We willen van de Kop van Noord-Holland weer een eilandenlandschap maken. Voor bezoekers van de Afsluitdijk moet duidelijk worden dat zij bij het startpunt van het waddengebied zijn aangekomen. De dijk zelf moet weer een landmark worden. Het ietwat sleetse uiterlijk van de dijk moet opgeknapt worden. Belangrijk is de dijk haar huidige karakter niet verliest. Dat doen we door de dijk sober te houden. Maar het houden zoals het is is zeker niet voldoende om van de dijk tot wereldlandschap te maken. We moeten laten zien dat er inmiddels nieuwe inzichten zijn, bijvoorbeeld op het gebied van de strikte scheiding tussen zoet en zout. Duurzaamheid, kimaatbestendigheid en het zoeken naar nieuwe energiebronnen behoren tot de belangrijkste opgaven van de 21 e eeuw. We kunnen de werelderfgoedtoeristen en het buitenlandse bedrijfsleven laten zien hoe Nederland hier mee omgaat. Door een Eiland van Energie en een plint van de 21 e eeuw toe te voegen bijvoorbeeld. 2. De dijk & de halters De dijk en de halters kunnen en moeten elkaar meer gaan versterken. We kiezen voor een sober en stoer profiel van de dijk en een ambitieus programma in de halters door de verloren gegane landschappen in de halters te herstellen. Wij zien twee goede mogelijkheden voor het toekomstige profiel van de dijk: het plaatsen van een verticale wand of het verhogen en verbreden van de dijk door toevoeging van een plint van de 21 e eeuw. Voor het halter Noord-Holland kiezen we een profiel van nat en droog, een eilandenlandschap. Wieringen krijgt al een impuls door de aanleg van het randmeer, waardoor Wieringen weer iets van haar verloren identiteit terug krijgt. Een goede verbinding (staande mast route) tussen Randmeer en het IJsselmeer ontbreekt echter. Wij zien kansen om de aandacht voor de Afsluitdijk te benutten om ook voor Wieringen een duurzame infrastructurele oplossing te kiezen. Een aquaduct bij de kruising van de A7 met het toekomstige Wieringerrandmeer is voor de kortere termijn een technisch haalbare oplossing. Hiermee kan de A7 op Wieringen op maaiveldhoogte worden gebracht waarmee de relatie van Den Oever met het IJsselmeer sterk verbetert. Aan de wadzijde kan Wieringen zich richten op kleinschalige recreatieve ontwikkelingen, bijvoorbeeld door een wandelroute langs een zich ontwikkelend estuarien landschap (De Unesco Dykrûte). Het behouden van de dynamiek in dit gebied staat centraal, maar experimenten voor kwelderontwikkeling of het verder vergroten van de natuurlijke dynamiek zijn welkom. Zoals bijvoorbeeld de Razende Bol. Een natuur-fenomeen dat prima past op de scheidslijn van natuurlijk en gemaakt, het waddenlandschap en het innovatieve landschap van de dijk. Voor Friesland kiezen we een natuurlijk en recreatief profiel.door het creëren van een zoet-zoutovergang tussen Makkum en Harlingen. Een nieuw landschap met grote potenties. Een bezienswaardigheid, passend in de traditie van Friesland. Hier verdwenen en kwamen landschappen. Ook het estuariene landschap verdween, maar kan weer terugkomen. Aan de Waddenkant kan door geleide- of strekdammen kwelderontwikkeling gestimuleerd en zout zoet overgangen gecreëerd worden. Aan de IJsselmeerkant kan in de ondiepe baai tussen Kornwerderzand en Makkum een brakwaterzone gecreëerd worden om de ecologische waarden te herstellen. 5

6 6 In de traditie van verdwenen en herstelde landschappen kan ook een aantal drooggemalen meren tussen Makkum en Workum hersteld worden. Een kans om zoetwaterbuffers in de Friese boezem te ontwikkelen en een uniek woon- en recreatielandschap te creëren. Door het herstel van de meren, krijgen ook de dorpen aan deze meren een sociaal economische impuls. Met het herstel van de meren worden tevens opgaven op het gebied van waterretentie en bescherming van het veenweidegebied ingevuld. 3. Mo(nu)menten aan de dijk We voegen geen nieuwe momenten aan de dijk toe. Het ritme blijft Den Oever, het Monument, Breezanddijk, Kornwerderzand en ten slotte Zurich. Wij kiezen ervoor de kerende hoogte van de kunstwerken in de Afsluitdijk met inbegrip van de voorhavendijken op hoogte te brengen door constructieve aanpassingen, inclusief het aanbrengen van steunconstructies en het vervangen van de sluisdeuren. De al geplande spui in de knik wordt toegevoegd en bij Kornwerderzand wordt de sluis vervangen door een naviduct. Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan deze zijde de relatie tussen Den Oever en het IJsselmeer versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit verbeterd worden. Wij denken dan aan een Poort van Holland in de driehoek tussen de N99 en de A7. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Breezanddijk vormt een unieke plek op de dijk. Dit is het eiland in de zee, het middelpunt van de dijk. Breezandijk moet een plek worden voor alle gebruikersgroepen op de dijk: snelverkeer, recreatie verkeer, wandelaars en fietsers én het watersportpubliek. Een Duurzaamheidscentrum met internationale allure waarin duurzame energie centraal staat, en dat ook vanaf het water bereikbaar is. In de parkachtige omgeving van het Duurzaamheidscentrum kunnen diverse vormen van duurzame energieopwekking in proefopstellingen zichtbaar worden gemaakt aan het publiek. De eerste jaren zal het eiland in het teken staan van innovatie. Als de innovaties zich bewezen hebben kan het Innovatie-eiland zichzelf omvormen tot Energie-eiland. De nieuwe spuisluis in de knik voorbij Kornwerderzand zit al in de pijplijn en zal worden voorzien van een vispassage. Door deze nieuwe sluis ontstaat de mogelijkheid om in het bestaande complex een vispassage te realiseren. De effectiviteit van de vispassage wordt vergroot door de ontwikkeling van een stabiele brakwaterzone in het buitendijkse gebied tussen Krimswerd en Makkum. Door de vispassage uit te rusten met een glazen wand kan de attractiewaarde van het sluiscomplex - naast het kazematmuseum - verder verhoogd worden. Wij stellen voor bij Kornwerderzand een naviduct te realiseren. Een naviduct is een relatief dure oplossing, maar heeft als groot voordeel dat het de economische ontwikkeling van bijvoorbeeld de scheepvaartindustrie bij Makkum kan stimuleren, door de schutcapaciteit te verruimen voor diepstekende jachten. Door een naviduct en een nieuwe spuisluis blijft het beschermde dorpsgezicht van Kornwerderzand in tact. We stellen voor Zurich een intensieve opknapbeurt voor.de windmolens die nu verspreid in het landschap staan moeten de lijnen in het landschap gaan versterken. Door passende woningbouw kan de zichtbaarheid van Zurich versterkt worden.in Zurich zou verder ingespeeld kunnen worden op de surfers en dagrecreanten die in de oksel tussen kust en Afsluitdijk een plek vinden. En bijvoorbeeld luxueuze paalwoningen ten noorden van de dijk, met uitzicht op de Waddenzee. Door de al bestaande slowroutes wordt een verbinding gelegd met de Poort van Fryslân. Een uniek gebouw dat op de plek van het huidige restaurant kan komen en waarin de Friese cultuur centraal staat.

7 Visie op Haalbaarheid De visie die wij u geschetst hebben is technisch haalbaar. Door de gekozen insteek, waarbij de functionaliteit van de dijk voorop staat en de dijk sober en doelmatig gehouden is, hebben wij gekozen voor proven technology -oplossingen. De verticale wand, het naviduct bij Kornwederzand en het aquaduct bij het Wieringerrandmeer zijn hier voorbeelden van. Voor de overige kunstwerken wordt gekozen voor renovatie en versterking.op het gebied van duurzame energie kiezen wij voor experimenten op de dijk. Breezanddijk kan het Innovatie-eiland worden waarop verschillende nieuwe vormen van duurzame energie in proefopstellingen getest worden. Uitgangspunt voor de financiële haalbaarheid is dat de ontwikkeling van de dijk een bijdrage moet leveren aan de opgaven in de halters. Ontwikkelingen op de dijk mogen dus niet gaan concurreren met mogelijke ontwikkelingen in de halters. De basisfunctionaliteit is een publieke zaak. Evenals de natuurkwaliteit van het Waddengebied en het IJsselmeer. Zelfs de leefbaarheid en landschappelijke kwaliteit in de halters zijn grotendeels een publieke opgave. Ons uitgangspunt bij het ontwikkelen van de visie is dan ook niet financiële verevening geweest. Wij hebben gezocht naar een visie die optimaal voldoet aan de opgaven die er liggen; op de dijk en in de halters. Daarnaast hebben we gezocht naar private initiatieven die daaraan, ook financieel, een bijdrage kunnen leveren. Het IJsselmeer en de Waddenzee zijn, met recht, de best beschermde natuurgebieden van Nederland. Vanuit wet- en regelgeving zoals Natura 2000,de Kaderrichtlijnwater en de Vogel- en Habitatrichtlijn gelden strikte voorwaarden voor ontwikkeling. Onze visie is er niet op gericht de ruimte in de wet te zoeken. In lijn met de doelstellingen van deze wetten en regels willen we de natuurwaarden in zowel het IJsselmeer als de Waddenzee een impuls geven. Zo sluit het herstellen van het estuariene landschap aan bij de doelen uit de Kaderrichtlijnwater en de PKB-Waddenzee.Voor het beoordelen van de haalbaarheid van de oplossingsrichtingen zijn zo veel mogelijk de genoemde afwegingskaders gerespecteerd en als input gebruikt. In onze visie hebben we gekozen voor balans. Wij verwachten dan ook dat er voor de verschillende maatschappelijke organisaties winst zit in onze visie. Een visie in balans betekent echter ook dat we niet alle ambities en belangen vanuit de maatschappelijke organisaties hebben kunnen verwezenlijken. We realiseren ons ook dat onze visie voor bestuurders wellicht niet gedurfd genoeg is. We hebben echter bewust gekozen voor de nuchtere insteek. Door een realistische en haalbare visie neer te leggen, bieden we een goede opening voor het gesprek met bestuurders en maatschappelijke stakeholders in de tweede fase. Geen luchtfietserij meer, maar kleur bekennen! Om de verkende mogelijkheden echt goed op waarde te kunnen schatten stellen wij voor om in de tweede fase naast inhoudelijke open eindjes vooral procedureel en procesmatig in te zoomen. Op deze manier brengen we de driehoek inhoud-proces-procedure weer in balans. Uit deze eerste fase concluderen wij dat er vooral publieke opgaven liggen rondom de Afsluitdijk. In het vervolgproces dient er daarom sprake zijn van een sterke publieke regie. 7

8 1. Inleiding De Afsluitdijk. Een icoon van de Nederlandse waterstaatkundige geschiedenis. Een voorbeeld voor de wijze waarop Nederland al eeuwen de strijd aan gaat met het water. Een voorbeeld ook van de maakbaarheid van het landschap. Een technisch hoogstandje. Een omvangrijk en ingewikkeld project. Nu 75-jaar later zoeken Rijk en provincies naar een integrale visie op de Afsluitdijk. De Afsluitdijk opnieuw als project, maar nadrukkelijk óók als proces. De betrokkenheid van de maatschappij bij dit type projecten is groter geworden. We zoeken integrale oplossingen en publiek-private samenwerking. Door deze aanpak kunnen we van de Afsluitdijk opnieuw een icoon maken. Niet alleen als voorbeeld van Neerlands kunnen op waterstaatkundig gebied, maar ook als voorbeeld voor een nieuwe Nederlandse planningstraditie, waarin publiek, privaat en particuliere partijen elkaar weten te vinden en versterken. In deze integrale visie zoeken we allereerst naar realistische en haalbare oplossingen voor de veiligheid en klimaatbestendigheid van de dijk. Haalbaarheid is in deze tijd van gebiedsontwikkeling en publiek-private samenwerking meer dan een kwestie van rekenen en tekenen. Het is een kwestie van een gedeeld beeld over hetgeen moet, hetgeen kan en hetgeen we willen met de dijk. We zoeken naar een koppeling van maatregelen op het gebied van veilig waterbeheer met andere maatschappelijke vraagstukken als energiewinning, recreatie en natuurontwikkeling. En we kijken daarbij verder dan de dijk alleen. Ook in de halters van de dijk liggen opgaven en vooral kansen om tot een kwaliteitsimpuls te komen. Naast technisch haalbare oplossingen zoeken we dus ook naar draagvlak en ruimtelijke kwaliteit. Een zoektocht naar balans. Balans tussen de verschillende ruimtevragers. Balans tussen de cultuurhistorische waarde van de dijk en innovatieve nieuwe plannen. In de visie die voor u ligt hebben wij balans gevonden. Met behoud van de karakteristieke architectonische en landschappelijke waarden van de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voorhand kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen behouden centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met behoud van het goede uit het verleden- ruimte is voor vernieuwing en verbetering. 8

9 2. Kleur bekennen De dijk is een uniek monument van de Nederlandse waterstaatkundige geschiedenis. Naast de Chinese muur is de Afsluitdijk het enige bouwwerk dat vanaf de maan zichtbaar is. De Afsluitdijk trekt dan ook bezoekers vanuit de hele wereld. De roep om de dijk te houden zoals hij is wordt sterker. Hoe meer innovatieve plannen er zijn voor de dijk, hoe mooier de huidige dijk in de ogen van sommige mensen wordt. Maar we moeten reeël zijn: de dijk is sleets geworden. De beleving van de openheid, weidsheid en de maakbaarheid zijn nog steeds prachtig, maar met name de mo(nu)menten op de dijk zijn verouderd en weinig aantrekkelijk voor recreanten. Ook is de relatie tussen dijk en achterland verslapt. Zurich is vanaf de dijk nauwelijks zichtbaar en ook Den Oever wordt grotendeels aan het zicht onttrokken. Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te willen maken. Maar wij kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren. Er liggen opgaven voor de dijk. We willen van de kwaliteit van de dijk en de halters versterken. Niet alleen op het gebied van veiligheid en klimaatbestendigheid, maar óók op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Wij zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. En op basis van die analyse kleur te bekennen. Het DNA van de dijk bevat de kernkwaliteiten van de dijk waarlangs we naar oplossingen zoeken voor de veiligheid, klimaatbestendigheid, waterhuishouding en andere opgaven en ambities voor de dijk én de halters. Met dit ruimtelijk kader beperken we ons zelf in de kansen en oplossingen die mogelijk zijn. Maar door de beperking zorgen we voor balans tussen de kwaliteiten uit het verleden en de kwaliteiten voor de toekomst; en komen wij tot een monument in balans.. Urgentieverklaring Voor een gebiedsontwikkeling is een aanleiding nodig. Een urgentie. Natuurlijk is er het vraagstuk van de klimaatverandering en de waterspiegelstijging. Echter door Rijkswaterstaat is al aangegeven dat de al geplande extra spui in de dijk en de verhoging van de waterkerende functie van de dijk, tot 2050 de veiligheid gegarandeerd kan worden. De basisfunctionaliteit is daarmee eigenlijk tot 2050 al gegarandeerd. Maar: de dijk is sleets. Een monument uit het verleden. Al lang geen voorbeeld meer van Neerlands kunnen. De leefbaarheid in de halters van de dijk staat op het spel. Boerderijen staan leeg en raken vervallen, landschappelijke kwaliteit is verdwenen en de verrommeling slaat toe. De grootste urgentie is echter dat de dijk in trek is. In trek bij ontwikkelaars, uitvinders, het Kabinet. Het is dus de hoogste tijd dat we met elkaar de kwaliteiten van de dijk en de halters erkennen en veilig stellen. Dat we onze plannen met de dijk in het teken stellen van het herstel van ruimtelijke kwaliteit en leefbaarheid. 9

10 2.1 Het DNA van de dijk 1. De dijk als wereldlandschap De Afsluitdijk is méér dan een waterstaatkundig kunstwerk dat het achterland beschermt tegen de zee. En het is méér dan een verbindingsweg tussen Noord-Holland en Friesland. De Afsluitdijk is een icoon voor Neerlands kunnen van de vorige eeuw. Een icoon van het maakbaarheidsdenken en de strijd tegen het water. De Afsluitdijk vormt de poort naar Friesland, maar ook het begin van het Waddengebied. Nu Wieringen weer een eiland wordt, wordt deze binding met het waddengebied alleen maar groter en kan de kop van Noord-Holland haar verloren landschappelijke identiteit herstellen. 10 de taal van het verleden Voor het Waddengebied is de Werelderfgoedstatus aangevraagd. De Afsluitdijk kan daar niet los van worden gezien. Nu al is de Afsluitdijk een toeristische trekpleister. Wij gaan op zoek naar mogelijkheden om de dijk als Wereldlandschap neer te zetten.

11 2. De dijk: dam tussen twee landschappen De dijk is een dam. Een verbinding tussen twee landschappen. De dijk zelf is geen landschap en zou dat ook niet moeten worden. Het is een functioneel object. Wonen, natuur, verblijfsrecreatie en bijvoorbeeld kunst zijn functioneel niet aan de dijk gebonden en zouden in onze visie dan ook geen plek op de dijk moeten krijgen. We willen immers van de dijk geen kerstboom maken. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur horen thuis in landschappen. Door ze in de halters een plek te geven, kunnen ze een bijdrage leveren aan het versterken van de leefbaarheid en de landschappelijke kwaliteit in de halters. Ook voor de functie duurzame energie kijken we kritisch naar de functionele betrokkenheid bij de dijk en zoeken wij ook naar mogelijkheden in de halters. Op deze manier gaat de dijk niet concurreren met de halters, maar leidt een impuls op de dijk tot een impuls in de halters. De verbinding tussen dijk en halters kan verstevigd worden. Op de koppen van de dijk zien wij kansen voor het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit en het sterker neerzetten van de dijk als onderdeel van een landschap van duinen, dammen en dijken. 3. De dijk als waterscheiding De dijk is aangelegd in een tijd dat bescherming tegen de zee voorop stond. De harde scheiding tussen zee en achterland gaf een veilig gevoel. Natuurlijk is de veiligheid nog steeds van groot belang. Naast veiligheid hebben echter mobiliteit en natuurlijke waarden aan belang gewonnen. De harde scheiding tussen zout en zoet vinden we niet langer gewenst. De natuurlijke waarden van zowel de Waddenzee als het IJsselmeer staan onder druk. Een zachtere zoet-zoutovergang kan deze natuurlijke kwaliteit een impuls geven. Maar onze ambitie ligt hoger; wij willen de natuur aan zowel de Waddenkant als aan de IJsselmeerkant een flinke impuls geven. Wij gaan dus op zoek naar meer kansen om de natuur te versterken. Ook het weg- en het scheepvaartverkeer verlangen nieuwe oplossingen; de waterscheidende functie zorgt voor oponthoud. Toch kiezen wij ervoor de dijk dé waterscheiding te laten blijven. Die identiteit is immers cruciaal voor de cultuurhistorische waarde van de dijk. Binnen dat uitgangspunt gaan we op zoek naar eigentijdse oplossingen voor zowel de natuur als het weg- en scheepvaartverkeer. 4. Rechtheid, weidsheid, ritme en contrast De beleving van de dijk begint pas echt na Kornwerderzand, na de knik. In het gebied tussen de sluizen staat bij ons rechtheid, weidsheid en het ritme van de dijk centraal. Hoewel de beleving van deze kernwaarden verschillend is, vinden wij het uniek dat er nog een dergelijk saai, recht, leeg stuk Nederland is. Het ritme van de dijk wordt bepaald door de vaste ijkpunten op de dijk: Kornwederzand, Breezanddijk, het Monument en de sluizen bij Den Oever. Deze momenten van afleiding helpen je door de reis over de dijk. Dit moeten we koesteren. Het contrast tussen zout en zoet, tussen een natuurlijk en een gemaakt landschap bepaalt mede de kwaliteit van de dijk. Dit contrast zou verder versterkt kunnen worden, door bijvoorbeeld aan de buitenkant van de dijk natuurlijke processen leidend te laten zijn, maar aan de binnenkant juist te kiezen voor nieuw, gemaakt en innovatief. Wij gaan op zoek naar elementen in het ontwerp van de dijk die de beleving van het contrast versterken. Wij kiezen er voor de rechtheid, weidsheid, schaal en contrast niet te doorbreken, maar juist te versterken. De huidige mo(nu)menten op de dijk blijven het ritme op de dijk bepalen. Deze mo(nu)menten moeten voor alle gebruikersgroepen van de dijk beleefmomenten worden. 11

12 5. Icoon van maakbaarheid én duurzaamheid De Afsluitdijk stamt uit een tijd van maakbaarheidsdenken. Zee werd land, zout werd zoet en de techniek stond voor niets. Inmiddels zijn we sinds de jaren 90 van de vorige eeuw steeds meer op zoek naar natuurlijke processen en het meebewegen met die natuur. Technische ingrepen worden als steeds minder houdbaar en duurzaam ervaren. De dijk is voor ons een icoon van het maakbaarheidsdenken. Een gedenkteken uit de vorige eeuw. Om van dit icoon uit het verleden een icoon van de toekomst te maken kunnen we een element aan deze traditie toevoegen: duurzaamheid. Door te laten zien dat een harde scheiding tussen zoet en zoet in de 21 e eeuw niet meer gewenst is. En door duurzame energie als functie van de 21 e eeuw toe te voegen aan de dijk. De maakbaarheidsgedachte is echter ook in de 21 e eeuw nog niet verdwenen. Hoewel we het in het natuurbeleid hebben over natuurlijke processen, bestaat de praktijk van de natuurbescherming uit het aanleggen van natuur. Ook dat is typisch Nederlands. Niets om ons voor te schamen, maar iets om trots op te zijn, om uit te dragen. Vooral in het - toch-al-niet-meer-natuurlijke - IJsselmeer zoeken we kansen voor ecological engineering, gecombineerd met het geven van informatie daarover aan buitenlandse gasten. Maar ook aan de Waddenkant zoeken wij naar kansen voor ingrepen in de natuur, die natuurlijke processen op gang kunnen brengen. Maakbaarheid en duurzaamheid gaan zo hand in hand. 6. Beleefmonumenten op de dijk Wij onderscheiden 4 gebruikersgroepen, waarbij 3 groepen zich oost-west of west-oost over de dijk verplaatsen en 1 groep zoutzoet of zoet-zout. 1. functioneel verkeer; 2. sportief verkeer; 3. recreatief verkeer; 4. waterverkeer (beroeps en sport) Wij vinden het belangrijk dat deze doelgroepen de dijk optimaal en in hun eigen tempo kunnen beleven, zonder elkaar daarbij te storen. Die storing vermindert immers ook de beleving van de rechtheid, de weidsheid, het ritme en het contrast. Bij het beleven van de dijk zijn Kornwerderzand, Breezanddijk en het Monument drie belangrijke ijkpunten. Zij bepalen het ritme van de dijk. Bij het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit en belevingsmogelijkheden houden wij vast aan de drie historische ijkpunten op de dijk en de plekken waar de dijk aan land komt : Zurich en Den Oever. Wij proberen doelgroepen te scheiden en zoeken naar elementen die de beleving van de kernwaarden kan versterken. 12

13 13

14 14

15 3. Visie op Kwaliteit Om te komen tot een visie op kwaliteit en een visiekaart mét kwaliteit kijken wij met u op vier schaalniveaus naar de Afsluitdijk. We beginnen op het hoogste schaalniveau, het Waddengebied als wereldlandschap en dalen af via het niveau van de dijk en zijn halters naar het niveau van de mo(nu)menten op de dijk, waar wij specifieker ingaan op de gekozen oplossingen voor Den Oever en Zurich en de kunstwerken op de dijk. De 6 uitgangspunten uit het ruimtelijk kader zijn op de verschillende schaalniveaus concreet vertaald in toekomstbeelden. 3.1 Wereldlandschap We willen de Afsluitdijk een onderdeel laten zijn van het wereldlandschap van de Wadden. De Waddenzee staat al op de nominatie van Unesco als Werelderfgoed en is nu ook voorgedragen als natuurlijk wereldwonder. De Afsluitdijk is voor watersporters al wel de poort naar het Waddengebied, maar past qua uitstraling en ruimtelijke inpassing nog niet in dit wereldlandschap. Door de aanleg van het Wieringerrandmeer wordt Wieringen weer een eiland. En daarmee ook het eerste waddeneiland in de reeks van Nederland tot Denemarken. We willen van de Kop van Noord-Holland weer een eilandenlandschap maken. Voor bezoekers van de Afsluitdijk moet duidelijk worden dat zij bij het startpunt van het Waddengebied zijn aangekomen. Bijvoorbeeld door een informatiecentrum voor de Wadden én de Afsluitdijk te combineren. Op het niveau van de dijken en de halters gaan wij dieper in op het programma voor de halter Wieringen. De dijk zelf moet weer een landmark worden. Het ietwat sleetse uiterlijk van de dijk moet opgeknapt worden. Een huisstijl voor de dijk kan daarbij behulpzaam zijn. Eénduidig materiaalgebruik, een herkenbaar beeldmerk en een samenhangende voorlichting over het verleden en de toekomst van de dijk. Belangrijk is dat de dijk zijn huidige karakter niet verliest. De openheid, weidsheid, het ritme van de dijk en het contrast tussen zoet en zout en tussen het gemaakte en het natuurlijke landschap van respectievelijk het IJsselmeer en de Waddenzee moeten beleefbaar blijven. Dat doen we door de dijk sober te houden. Er worden geen nieuwe beleefmomenten toegevoegd en we kiezen niet voor grootschalige kwelderontwikkeling aan de Waddenzeezijde van de dijk. Het unieke waterscheidende karakter, het contrast en de openheid zou daarmee te veel verloren gaan. Maar het houden zoals het is is zeker niet voldoende om de dijk een wereldlandschap te maken. We moeten laten zien dat de tijd niet stil heeft gestaan. Dat Nederland zich sinds Lely verder heeft ontwikkeld. Dat er inmiddels nieuwe inzichten zijn, bijvoorbeeld op het gebied van de strikte scheiding tussen zoet en zout. Duurzaamheid, klimaatbestendigheid en het zoeken naar nieuwe energiebronnen behoren tot de belangrijkste opgaven van de 21e eeuw. We kunnen de werelderfgoedtoeristen en het buitenlandse bedrijfsleven laten zien hoe Nederland hier mee omgaat. Door een Eiland van Energie en een plint van de 21 e eeuw toe te voegen bijvoorbeeld. Op het eiland kan geëxperimenteerd worden met nieuwe vormen van duurzame energie. Bewezen technologieën kunnen vervolgens op de plint van de 21 e eeuw een plek krijgen. De keuze voor veiligheid die 75 jaar geleden werd gemaakt heeft geleid tot een enorme achteruitgang van natuurwaarden. Het estuariene karakter van het IJsselmeer is verdwenen. Inmiddels hebben we manieren gevonden om de veiligheid te garanderen, maar ook de natuurwaarden te versterken. Een kans die we willen benutten door het estuariene landschap terug te brengen. De dijk wordt op die manier niet de plek waar de natuurwaarden eindigen, maar juist de plek waar de natuur een impuls krijgt: een waardig onderdeel van het waddengebied als wereldlandschap en natuurlijk wereldwonder. In de programma s voor de halters wordt de beoogde natuurimpuls verder uitgewerkt. 15

16 3.2 Dijk & Halters De dijk en de halters kunnen en moeten elkaar meer gaan versterken. De dijk blijft de autonome verbinding tussen de twee landschappen. We kiezen voor een sober en stoer profiel van de dijk en een ambitieus programma in de halters door de verloren gegane landschappen in de halters te herstellen. Eerst beschrijven we de functies van de dijk en het profiel van de dijk. Daarna de programma s voor de beide halters. Op het schaalniveau van de mo(nu)menten op de dijk wordt nader ingezoomd op de koppen van de dijk bij Zurich en Den Oever. Een functionele dijk De dijk blijft een functioneel object. De functies beschermen en verbinden uit het verleden staan voorop. Voor de 21 e eeuw wordt daar een nieuwe functie aan toegevoegd: duurzaamheid. Door tussen Kornwerderzand en Zurich op termijn een stabiele zoetzoutovergang te creëren en door duurzame vormen van energie een plek te geven op de dijk en in de halters. Ook stromingsturbines zijn technisch haalbaar, maar de kosten zijn hoog en het rendement laag door het kleine hoogteverschil en de geringe bedrijfstijd. Bovendien vermindert de plaatsing van turbines in de spuikokers de spuicapaciteit door extra weerstand en kunnen de turbines een negatief effect hebben op de mortaliteit van vissen als er geen visgeleidingssysteem wordt toegevoegd. Wij zijn van mening dat de Afsluitdijk daarom niet de meest geschikte plek is voor toepassing van stromingsturbines. De techniek van zonne-energie is rijp, maar duur. De Afsluitdijk is een geschikte locatie voor grootschalige toepassing (ca stuks). Een kansrijke locatie is de kruin van de dijk, in combinatie met de prefab elementen, als gekozen wordt voor versterking van de dijk door een verticale wand. Ook de plint van de 21e eeuw aan de IJsselmeerkant, is een goede locatie voor zonnepanelen. Een grootschalige toepassing van zonnepanelen is echter pas rendabel als de zonnecellen aanzienlijk goedkoper geproduceerd kunnen worden. 16 Duurzame energie Wij blijven er echter voor waken dat de dijk geen kerstboom wordt. Alleen de vormen van duurzame energie die zichzelf al bewezen hebben of op termijn als zeer kansrijk gezien worden komen in aanmerking. Voor de dijk zelf geven wij de voorkeur aan vormen van duurzame energieopwekking die afhankelijk zijn van de unieke omstandigheden op de dijk, zoals een osmosecentrale. Op het Eiland van Energie bij Breezanddijk kan een proefopstelling geplaatst worden. Als het experiment slaagt en er een kostenreductie voor membranen gerealiseerd kan worden, is een grootschalige toepassing over jaar mogelijk. De centrale kan modulair worden opgebouwd door middel van containers met membranen. Concentratie van de containers op één locatie heeft voordelen ten aanzien van de kosten voor kabels en leidingen en onderhoud.

17 Windenergie op de dijk is mogelijk, maar functioneel niet gebonden aan de dijk. Ook dragen windmolens niet bij aan het versterken van de kernkwaliteiten van de dijk; openheid, weidsheid, ritme en contrast. Windenergie in de Noordzee heeft daarom onze voorkeur. Echter ook in de halters is op kleinere schaal plaats voor windmolens; langs het Balgzandkanaal bijvoorbeeld en langs de dijk naar Harlingen. Wij kiezen daarbij voor lineaire opstellingen die de structuren van het landschap versterken. Het profiel van de dijk Wij zien twee goede mogelijkheden voor het toekomstige profiel van de dijk: het plaatsen van een verticale wand of het verhogen en verbreden van de dijk door toevoeging van een plint van de 21 e eeuw. 1. verticale wand Om ons te beschermen tegen de zeespiegelstijging en toenemende golfoploop kunnen we de dijk gaan ophogen met een kerende constructie, die landschappelijk wordt ingepast en mogelijkheden biedt voor het combineren van functies, zoals het plaatsen van zonnepanelen of een buitendijks fietspad met zicht op het Wad. Kiezen voor zo n constructie staat andere oplossingen in de toekomst niet in de weg, zoals verdere ophoging of zelfs snelle vervoersopties op de kruin van de dijk. Voordeel van deze optie zijn de geringe kosten, onder andere doordat de snelweg niet verplaatst hoeft te worden. Door de kerende constructie wordt oploop van golven sterk verminderd, waardoor met een hoogte van minder dan 2,5 meter kan worden gewerkt. Om de waterkerende functie van de Afsluitdijk tegen de zeespiegelrijzing te versterken wordt op de kruin ervan een constructie van betonnen elementen (hoogte ca. 1,5 m) in een landschappelijk inpasbare vorm (beton, staal, combinatie van beide of kunststof) voorgesteld, die grondmechanisch zonder problemen kan worden uitgevoerd. Aandachtpunten: erosiegevoeligheid van de overgangsconstructies met het huidig dijklichaam (ditzelfde geldt voor eventuele onderloopsheid) afhankelijk van de stabiliteit van de constructie moet de constructie worden vastgezet op een frame bij een diepe verankering letten op dynamische belasting (trillingen in dijklichaam) door de golfklap/golfoploop tegen de constructie. Technisch haalbaar omdat: een zelfstandige constructie geen invloed heeft op de stabiliteit van het dijklichaam de vorm van de constructie naar keuze is en landschappelijk inpasbaarheid (prefab) gemaakt kan worden er functiecombinaties van kabels & leidingen (in koker), fiets-/voetpad en zonnepanelen mogelijk is het eenvoudig te inspecteren is (zichtbaar/bereikbaar) het onderhoudsarm is (voorbehandeling van prefab elementen) prefab sterk kostenbesparend is het een robuuste oplossing betreft. 17

18 2. verhogen en verbreden= versnellen en vertragen Als voor de optie van verhogen en verbreden wordt gekozen, kan op de langere termijn toegewerkt worden naar het toevoegen van een plint van de 21 e eeuw. Eén aan de IJsselmeerkant en bijvoorbeeld één aan de Waddenkant. De plint aan de IJsselmeerkant staat in het teken van duurzame innovaties en mag een gemaakt uiterlijk hebben. De plint aan de Waddenzeezijde kan een natuurlijke plint door kwelderontwikkeling zijn. Halter Noord-Holland De plinten dragen bij aan de veiligheid en klimaatbestendigheid van de dijk, maar ook aan het scheiden van verkeersstromen op de dijk. Een plint aan de IJsselmeerzijde leent zich voor de internationale toeristen en dagjesmensen, die de dijk optimaal willen beleven. Zij kunnen via de plint van oriëntatiepunt naar oriëntatiepunt gaan, waarbij de verschillende thema s die samenhangen met de dijk voorbij komen: duurzaamheid, energie, klimaatverandering, waterstaatkundige geschiedenis, ecologie en wadbeleving. Het fietspad buitendijks leent zich voor de sportieve recreant, voor wie de dijk een sportieve uitdaging is. Een strijd tegen de wind en de eentonigheid. Aan de Waddenkant kunnen weerhuisjes worden toegevoegd, waardoor voor de sportieve recreanten een aangenaam ritme ontstaat. Door om de 5 a 6 kilometer een weerhuisje te plaatsen, waar men even kan stoppen en kijken, wordt de dijk behapbaar gemaakt. Op de plint van de 21 e eeuw is een ruimtereservering mogelijk voor snel OV of toekomstige vormen van duurzame energie. Het huidige aantal reizigers en de tijdswinst die er te boeken is tot nog toe onvoldoende reden voor het opnemen van een trein of snelle bus in onze visie. In de loop van de eeuw kan hier verandering in gekomen zijn. Aan de flanken van de dijk wordt de reis door de verschillende belevingsmomenten vertraagd. Midden op de dijk wordt de reis versneld, doordat het langzame verkeer naar de plinten is verschoven. Ook de ongelijkvloerse weg-waterkruisingen dragen bij aan een snellere reis. Versnellen in het midden dus, en vertragen aan de flanken. De slowroutes worden doorgezet in de halters. In Wieringen langs het Balgzand richting Den Helder en in Friesland wordt aangesloten op de al bestaande routestructuren rondom Zurich. Voor het halter Noord-Holland kiezen we een profiel van nat en droog, een eilandenlandschap. Het voormalige eiland Wieringen, de droogmakerijen, de Amstelmeersdijk als voorloper van de Afsluitdijk zijn belangrijke elementen in dit landschap die meehelpen het verhaal van duinen, dijken en dammen te vertellen. Wieringen krijgt al een impuls door de aanleg van het randmeer, waardoor Wieringen weer iets van haar verloren identiteit terug krijgt. Een goede verbinding (staande mast route) tussen Randmeer en het IJsselmeer ontbreekt echter. Wij zien kansen om de aandacht voor de Afsluitdijk te benutten om ook voor Wieringen een duurzame infrastructurele oplossing te kiezen. 18

19 Wieringen moet geen doorgangsplaats blijven, maar verblijfsplaats worden. De grootste obstakels daarbij zijn de A7 en de N99. Beide wegen dragen niet bij aan de zichtbaarheid en de identiteit van Wieringen. In tegendeel. De Rijksstraatweg N99, ooit levensader, is steeds meer een barrière tussen de twee delen van het eiland. De A7 raakt ter plaatse van Den Oever het eiland en maakt een optimale relatie met het IJsselmeer onmogelijk. Ook de eiland-beleving wordt hierdoor beperkt. Bovendien vormt de kruising van wegverkeer met het scheepvaartverkeer een belemmering. Een naviduct bij de kruising van de A7 met het toekomstige Wieringerrandmeer is voor de kortere termijn een technisch haalbare oplossing. Hiermee kan de A7 op Wieringen op maaiveldhoogte worden gebracht waarmee de relatie van Den Oever met het IJsselmeer sterk verbetert. Dit deel van Wieringen komt daardoor beschikbaar voor gebiedsontwikkeling. Op langere termijn kan een tunnel aansluitend op de onderdoorgang van de A7 naar de Afsluitdijk oplossing bieden, waarbij de bestaande route als afslagen en binnenstedelijke en dus langzame route blijven bestaan. De N99 kan ontlast worden via andere routes van en naar Den Helder. Ook het inrichten van de weg als langzame Eiland-Avenue biedt kansen op een betere beleving. Aan de wadzijde kan Wieringen zich richten op kleinschalige recreatieve ontwikkelingen, bijvoorbeeld door een wandelroute langs een zich ontwikkelend estuarien landschap (De Unesco Dykrûte). De groei en aanwas van kwelders zal moeilijk blijven door de natuurlijke omstandigheden en alleen door menselijk ingrepen kunnen worden bevorderd. In de buurt van het Amsteldiep ligt een potentiële locatie voor de natuurlijke groei en aanwas van kwelders. Balgzand bestaat uit een smalle strook kwelder met aangrenzend een groot slik- en zandplatengebied. Dit gebied heeft nu al hoge natuurwaarden als rustgebied voor een zeehondenkolonie en hoogwatervluchtplaats voor vogels (eenden, steltlopers, kluut, visdief en zwarte sterns). Het behouden van de dynamiek in dit gebied staat centraal, maar experimenten voor kwelderontwikkeling of het verder vergroten van de natuurlijke dynamiek in combinatie met veiligheid zijn welkom. Zoals bijvoorbeeld de Razende Bol. Door een geringe kustmorfologische ingreep, het graven van een geul in de noordelijke uitloper van de zandplaat, ontstaat er een eiland dat door dynamische processen van wind, water, erosie en zandafzettingen geleidelijk naar het eiland Texel toegroeit. Een wandelende zandplaat dat voor een blijvende kustbescherming kan zorgen. Door deze ingreep worden de dure en kunstmatige zandsuppleties op de zuidkust van Texel overbodig. De aanwezige natuurlijke dynamiek wordt met dit ontwerp benut en vergroot. Een natuur-fenomeen dat prima past op de scheidslijn van natuurlijk en gemaakt, het waddenlandschap en het innovatieve landschap van de dijk. Langs het Balgzandkanaal zien wij mogelijkheden voor windenergie. De rechtheid van het kanaal leent zich voor een lineaire opstelling van windmolens. Halter Friesland Voor Friesland kiezen we een natuurlijk en recreatief profiel. Een estuarien landschap van ongekende kwaliteit. Een nieuw landschap met grote potenties. Een bezienswaardigheid, passend in de traditie van Friesland. Hier verdwenen en kwamen landschappen. De terpen bijvoorbeeld; zij verdwenen grotendeels, maar komen inmiddels weer terug. De meren werden drooggemalen, maar worden (in gedachten) inmiddels opnieuw aangelegd. Ook het estuariene landschap verdween, maar kan weer terugkomen. In onze visie gaan we daarbij uit van een combinatie van functies: stabiele zout zoet overgangen, visintrek en verbetering spuibeheer. 19

20 20 Er wordt bij het waterbeheer gekozen voor oplossingen die gericht zijn op een herstel van oorspronkelijk aanwezige estuariene karakteristieken van het watersysteem om de ecologische en landschappelijke condities te verbeteren. Door het spuibeheer aan te passen kunnen verontdieping en kwelderontwikkeling aan de buitenzijde van de dijk plaatsvinden, maar kan ook uitgespoelde zoetwatervis weer terug keren (visvriendelijk spuibeheer). Stabiele zout zoet overgangen in combinatie met vispassages verbeteren de vismigratie (paling, spiering, zeeforel, e.d.). Momenteel zijn dergelijke overgangen in de Afsluitdijk nagenoeg allemaal nog harde overgangen, waardoor naar zee trekkende vis geen tijd krijgt om zich aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Bovendien zijn sommige vissoorten (fint, elft) juist afhankelijk van estuariene overgangszones en zolang deze niet voorhanden zijn, zullen de populaties zich niet herstellen. Stabiele zout zoet overgangen langs de Afsluitdijk zijn dus noodzakelijk voor de trekvis en zullen uiteindelijk bijdragen aan een verbetering van de ecologische verbindingen tussen het stroomgebied van de Rijn en de Waddenzee. Vandaar dat alle spuisluizen op termijn dienen te worden gekoppeld aan een vispassage. De uitstroom van de spuisluis (zoet) fungeert daarbij als lokstroom voor de terugkerende zoetwatervis en de trekvis via de vispassage. Bij Kornwerderzand wordt de meeste trekvis gevonden, doordat de vloedstroom in die richting het grootst is. Een brakwaterzone in combinatie met een vispassage bij Kornwerderzand is dan ook de eerste optie om te worden uitgevoerd (samen met de geplande vispassage bij ES2). Behalve dat de Afsluitdijk een barrière vormt voor trekvis, gaan er via de spuisluizen tonnen zoetwatervis verloren omdat terugkeer naar het IJsselmeer niet mogelijk is. Voor de korte termijn is aangepast spuibeheer de enige mogelijkheid om de zoetwatervis weer de kans te bieden om terug te keren naar het IJsselmeer. Op het moment dat de waterstanden aan beide zijden van de spui op dezelfde hoogte staan - en de stroomsnelheid aanzienlijk is verminderd - is terugkeer van zoetwatervis mogelijk. Passief getijdentransport heeft baat bij dynamische zout zoet overgangen. De ontwikkeling van een brakwaterzone bij Makkum sluit aan bij de reeds bestaande braksituatie in dit deel van het IJsselmeer en kan door een strekdam (kern van secundaire grondstoffen en stortsteen naar keuze) stabieler worden gemaakt. Een soortgelijke voorziening van stroomgeleidingsdammen tussen de Afsluitdijk en Harlingen kan de beschikbare uitstroom (uit spuisluis en de dan ingerichte vispassage) dusdanig richten dat een uitgebaggerde Boontjes op diepte blijft. Met de verwijdering van het slib - dat kan worden gebruikt voor kwelderontwikkeling aan de kust - verdwijnt ook een deel van de verontreinigingen waarmee de basis van de voedselpiramide wordt versterkt en een begin kan worden gemaakt met ecologisch herstel. Met de stijging van de zeespiegel stijgt ook het zoutbezwaar in Nederland. Zilte teelten kunnen economisch perspectief bieden in die gebieden met een zeer hoog zoutbezwaar. Naast vis- en schelp- en schaaldieren zijn er steeds meer initiatieven rondom kweek van zilte groenten als zeewier, zeeaster en zeekraal. Ook de verbouw van brakminnende soorten als suikerbieten en lemna (eendekroos) bieden perspectief. In samenhang met het estuariene landschap kan de teelt van zilte gewassen in de kustgebieden met een groot zoutbezwaar worden bevorderd. Onderzoek moet uitwijzen of de aanleg van strek- of leidammen langs de Friese kust de stroom (snelheid en richting)dusdanig kan wijzigen dat dit de bevaarbaarheid van de Boontjes kan bevorderen. Het uitdiepen van deze vaargeul lijkt technisch en economisch haalbaar. Terwijl enerzijds kwelderontwikkeling wordt gestimuleerd kan tegelijkertijd op de onderhoudskosten van de vaargeul worden bespaard. Een goed voorbeeld van win-win. In de traditie van verdwenen en herstelde landschappen kan ook een aantal drooggemalen meren tussen Makkum en Workum hersteld worden. Een kans om zoetwaterbuffers in de Friese boezem te ontwikkelen en een uniek woon- en recreatielandschap te creëren. Door de drie drooggemalen meren, het Makkumermeer, het Parragaastermeer en het Workumermeer, in ere te herstellen wordt een unieke recreatieve vaarverbinding gerealiseerd tussen het Waddengebied, het IJsselmeer en de Friese Meren. Makkum ontwikkelt zich als watersportpoort van waaruit straks alle drie deze watersportgebieden gemakkelijk te bereiken zijn. Makkum als meetingpoint van de Friese watersport: de plek waar Waddenzeilers, IJsselmeerzeilers en Friese Meren-gangers elkaar treffen. Door het herstel van de meren, krijgen ook de dorpen aan deze meren een sociaal economische impuls. In deze dorpen is het met de leefbaarheid zorgelijk gesteld. Er zijn geen complete dorpen meer, afgezien van de regiokernen. De opbouw van de economie is verouderd in het gebied en leegloop ligt op de loer. En dat terwijl dit gebied prachtig gelegen is ten opzichte van de verbinding met Noord-Holland en door de A7 redelijk goed ontsloten wordt. Door selectief rode opgaven toe te voegen aan de dorpen, kan de ruimtelijke kwaliteit, de leefbaarheid en de economische structuur van het gebied versterkt worden. Met het herstel van de meren worden tevens opgaven op het gebied van waterretentie en bescherming van het veenweidegebied ingevuld.

21 3.3 Mo(nu)menten op de dijk Kop Den Oever Den Oever wordt nu aan het zicht ontnomen door een dienstgebouw van Rijkswaterstaat. En dat terwijl de haven van Den Oever met haar vissersboten en visrestaurantjes enorm bijdraagt aan de maritieme sfeer van het gebied en glimp geeft van het verleden, toen Den Oever nog een eiland was en leefde van de zee. Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan deze zijde de relatie tussen Den Oever en het IJsselmeer versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit verbeterd worden. Bijvoorbeeld door aan te sluiten bij de specifieke bouwstijl van Wieringen, maar ook door toevoeging van een architectonisch hoogstandje. Wij denken dan aan een Poort van Holland in de driehoek tussen de N99 en de A7. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Wij kiezen ervoor, naast de kerende constructie in de dijk zelf, de hoogte van de kunstwerken in de Afsluitdijk met inbegrip van de voorhavendijken op hoogte te brengen door constructieve aanpassingen, inclusief het aanbrengen van steunconstructies en het vervangen van de sluisdeuren. Renovatie van de complexen is technisch geen probleem en gemakkelijk aan te passen aan het huidige karakter, indien de verhoging in dezelfde materialen wordt uitgevoerd. De al geplande spui in de knik wordt toegevoegd en bij Kornwerderzand wordt de sluis vervangen door een naviduct. We voegen geen nieuwe momenten aan de dijk toe. Het ritme blijft Den Oever, het Monument, Breezanddijk, Kornwerderzand en ten slotte Zurich. Het Monument Het Monument op de dijk is een belangrijk herkenningspunt en tussenbestemming voor de reis op de dijk. Met name bij buitenlandse toeristen is het monument in trek als fotomoment. De dijk zelf is een landmark, maar het monument fungeert ook als landmark. Hier is een kwaliteitsimpuls noodzakelijk, maar met behoud van het goede uit het verleden. Een duidelijke huisstijl voor de dijk die oud en nieuw met elkaar verbind is hier van essentieel belang. Vernieuwing van de horeca, de souvenierwinkel en de buitenruimte moeten binnen deze huisstijl ingevuld worden. 21

22 Breezanddijk nog in de Research&Developement-fase, maar heeft potentie om snel uit te groeien tot een leading technology voor Nederland. In de parkachtige omgeving van het Duurzaamheidscentrum kunnen diverse vormen van duurzame energieopwekking in proefopstellingen op aansprekende wijze zichtbaar worden gemaakt aan het publiek. Kornwerderzand 22 Breezanddijk vormt een unieke plek op de dijk. Dit is het eiland in de zee, het middelpunt van de dijk. De plek is nu bestemd voor een specifieke, kleine doelgroep: de campinggasten. Wij zien mogelijkheden voor een kwaliteitsimpuls. Breezanddijk moet een plek worden voor alle gebruikersgroepen op de dijk: snelverkeer, recreatie verkeer, wandelaars en fietsers én het watersportpubliek. Een slechtweervoorziening voor zowel de Afsluitdijk-recreanten als de watersporters. Het middelpunt voor een rondje Afsluitdijk. Een mooie bestemming voor een tochtje met de watertaxi vanaf Harlingen of Den Helder. Een Eiland van Energie. Een Duurzaamheidscentrum met internationale allure waarin duurzame energie centraal staat, en dat ook vanaf het water bereikbaar is. Deze ontwikkeling start met de bouw van een expo/belevingscentrum op de huidige strekdammen van de Breezanddijk en de plaatsing van een proefopstelling voor een osmosecentrale aan de IJsselmeerzijde op Breezanddijk. Een osmosecentrale is modulair op te bouwen. Op dit moment zijn de membranen duur en functioneren ze nog niet altijd optimaal. De membranen zijn alleen toepasbaar bij voldoende potentiaalverschil (een scherpe zoetzoutgradient). De techniek van de osmosecentrale verkeert dus De eerste jaren zal het eiland in het teken staan van innovatie. Nieuwe vormen van duurzame energie kunnen hier in proefopstellingen uitgeprobeerd worden. Als de innovaties zich bewezen hebben kan het Innovatie-eiland zichzelf omvormen tot Energieeiland. Het Duurzaamheidscentrum kan daarbij ook als startpunt gaan fungeren voor de plint van de 21 e eeuw. Een ruimtereservering voor duurzame energie of andere voorzieningen in de toekomst die binnen onze visie passen. In en rond Kornwerderzand zijn mogelijkheden om meer spuicapaciteit te genereren, de kruising weg-waterverkeer te verbeteren, de natuurwaarden te verhogen en de ruimtelijke kwaliteit van de plek te vergroten. De nieuwe spuisluis in de knik voorbij Kornwerderzand zit al in de pijplijn en zal worden voorzien van een vispassage. Door deze nieuwe schutsluis ontstaat de mogelijkheid om in het bestaande complex een vispassage te realiseren. Op deze manier blijft de sluis functioneel, blijft het beschermde dorpsgezicht bij Kornwerderzand behouden en kan er een stevige impuls voor de natuurwaarden gerealiseerd worden. De effectiviteit van de vispassage wordt vergroot door de ontwikkeling van een stabiele brakwaterzone in het buitendijkse gebied tussen Kimswerd en Makkum, in het kader van het herstel van het estuariene landschap. Vanwege de omvang van het huidige schutcomplex is het realiseren van een vispassage met vistrappen hier veel makkelijker dan in de bestaande spuisluis. Door de voor- en buitenhaven is voldoende