Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Theodorus van der Groe als auteur van 'De oude orthodoxe leer' / G.H. Leurdijk. Leurdijk, G.H. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 8 (1984), no. 1, p Copyright 2007 / G.H. Leurdijk SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Vlli-2 THEODORUS VAN DER GROE ALS AUTEUR VAN "DE OUDE ORTHODOXE LEER" Inleiding "Vrag. Wat of men dan eygentlyk voor Quaekers of Geestdrijvers te houden heeft! Antw. Dat zijn soodanige die daer houden tot haer richtsnoer in haer voor Godts Geest/ een ingebooren licht in de ziele/ het't welk sy stellen dat in een yegelyk mensch is/ en 't welke hy na syn vrye wil opvolgt sonder Godts woort. En noch een tweede soort/ die door eygenwaen een Geest stellen in den mensch/ als sonder den mensch/ die daer seggen door openbare laster/ of door gesette oeffening van practijk/ als de Geest niet werkt noch getuight/ geen schuit haer toe en schrijven/ nu een geestelyk waergelovigeen sijn van die voorsz. niet/ ergo en is die naem op haer niet applicabel/ derhalven maer een vuyle lasteringhe" 1 ). Aan het woord is Jan Eswijler, binnenvader van het burgerweeshuis te Hoorn. Het boekje waarin deze passage voorkomt beantwoordt geheel aan de titel: "Ziels-eenzame meditatien". Deze titel roept de dichtregels van J. van Lodensteyn in herinnering: "Heilig eenzaam met God gemeenzaam'" En inderdaad, de affiniteit tussen Van Lodensteyn en Eswijler is niet slechts evident uit de formulering van het geestelijk leven, maar ook en wel voornamelijk uit de vulling van de aanduidingen 2 ). Hierom lijkt het vreemd dat de geschriften van Van Lodensteyn aan een relatief aanzienlijk mildere kritiek onderhevig waren dan de "Ziels-eenzame meditatien". Toch behoeft deze constatering niet al te schokkend te zijn wanneer wij bedenken dat J. van Lodensteyn niet alleen op vriendschappelijke voet leefde met G. Voetius en andere eminente leden van de "Utrechtse vriendenkring", maar ook een befaamd en zelfstandig theoloog was. Als intellectueel asceet was de reputatie van Van Lodensteyn hoewel niet altijd en overal in dezelfde mate toch algemeen verbreid. Ten gevolge van het intellectuele verschil tussen beide geestverwanten was de kwaliteit van hun geestesprodukten dan ook verschillend. Vertoont de opbouw en grammaticale stijl van b.v. Van Lodensteyns "Beschouwingen van Zion" een consequent doorgevoerd geheel, de eerste aanblik van Eswijlers "Ziels-eenzame meditatien" zou ons ertoe kunnen brengen met Ypey te spreken van "eenen verwarden, donkeren, onverstaanbaaren, dubbelzinningen, mystieken stijl" 3 ). Dit laatste kan dan ook een van de belangrijke aanleidingen zijn geweest waardoor zich ondanks de bovengeciteerde passage tegen het fanatisme en ondanks de eventuele impliciete intentie tot het omzeilen van de klippen van het antinomiaanse mysticisme en van het nomiaanse voetianisme 4 ) in de

3 VIII-3 eerste helft van de 18e eeuween hevige pennestrijd ontwikkelde tussen voor- en tegenstanders van de "Ziels-eenzame meditatien". Toen Eswijlers geschrift in 1685 voor de eerste maal werd uitgegeven bleef de inhoud geruime tijd onverdacht. De voetianen onder het gereformeerde volk toonden zich over de uitgave zelfs opvallend enthousiast 5 ). Misschien is het vermoeden gerechtvaardigd dat deze positieve ontvangst in niet geringe mate werd beïnvloed vanuit het toen recente overlijden van de in voetiaanse kring zeer geliefde Van Lodensteyn die, de essentie betreft, in zijn geschriften immers nauw verwant aan Eswijler bleek te zijn. Wellicht daardoor werd de teneur van zijn werk toen beter en in bredere kring verstaan dan een halve eeuw later. In 1738 gaf de coccejaanse J. du Vignon, predikant te Rotterdam, een nieuwe editie uit van W. a Brakels "Leere en leiding der Labadisten", die hij liet voorafgaan van een wijdlopige voorrede, waarin de "Zielseenzame meditatien" tot op het fundament werden afgekraakt 6 ). Het gevolg was dat het jaar daarop o.a. een drietal interessante publicaties verschenen, n.l.: "De Ketterye van de apostolische Eeuw" van Antonius Driessen (coccejaans hoogleraar te Groningen), als inleiding op zijn te volgen polemiek over de kwestie Eswijler 7 ), "De roem van Godts vrije genade" van Jacob Groenewegen (gezelschapsbezoeker te Oudshoorn) 8 ) en de eerste twee delen van het in 1740 drie delen tellende werk "De Oude Orthodoxe Leer der ware gereformeerde kerke", "aan het licht gebragt door eenige liefhebbers der waarheit", namelijk de rotterdamse broeders G. Costerman, J. Vrolo, A. van der Willigen en P. van Westreenen. Auteur? Hoewel al vroeger is opgemerkt dat Th. van der Groe mogelijk kan worden aangemerkt als een van de auteurs van de briefsgewijs opgestelde "Oude Orthodoxe Leer" 9 ) heeft, voorzover mij bekend, tot nog toe niemand hieromtrent enige gegronde argumentatie naar voren gebracht. Tijdens mijn onderzoek naar het leven en werkvénth. van der Groe kwamen uit diverse bronnen gegevens boven water die het vermoeden deden groeien dat Th. van der Groe van onderhavig geschrift niet alleen een medewerker maar zelfs de auteur was. De primaire argumenten kwamen voor het merendeel uit de kerkrechtelijke polemiek van Van der Groe met P. Hofstede en H. Bruining 10 ). De eerste aanwijzing vinden wij in de voorrede van Bruinings en Hofstede's "Kralinger lasterschrift" (1757), waar wordt opgemerkt dat J. du Vignon tegen wie "De Oude Orthodoxe Leer" in eerste instantie was gericht er openlijk voor uitkwam dat hij hoewel zonder bewijs te kunnen leveren Van der Groe hield voor de auteur 11 ). Het repliek van Van der Groe is te vinden in diens twee maanden later uitgegeven

4 VIII-4

5 VIII-5 weerlegging. Hoewel hij het de tegenpartij euvel duidt dat zij de door de overheid bijgelegde kwestie wederom op tafel legt, ontkent hij zijn auteurschap niet 12 ). Dan verschijnen nog steeds in 1757 de eerste afleveringen van de in 1758 negen "boeken" tellende "Kralingiana", waarin de opstellers het volgende schrijven: "Wij geloven hier alle dat die fameuze Brieven, dewelke ingericht zijn, om dat veroordeelt boek ("Zielseenzame meditatien" G.H.L.) Rechtzinnig te doen spreken, en der Kerke op te dringen, Brieven, waer in de Heer Du Vignon voor de allervuilsten Ketter en Pelagiaen word uitgemaekt, van die zelve hand zijn opgesteld, die thans uwe twee wakkere leeraers D.D. Bruining en Hofstede zoo bitter bestrijd, en verkettert" 13 ). Gezien het typerende idioom van Van der Groe kan men zich na vergelijk met diverse publicaties nauwelijks aan de indruk onttrekken dat de tegenpartij die hand van Van der Groe in "De Oude Orthodoxe Leer" terecht heeft opgemerkt. Bovendien wordt ons expliciet meegedeeld dat Van der Groe het auteurschap nooit heeft durven loochenen 14 ). Tenslotte: stellig wordt Van der Groe aangewezen als de verdediger van Eswijlers geschrift 15 ). Voorzien van deze niet onbelangrijke gegevens herinneren wij ons dat Van der Groe zich in zijn "Beschrijvinge van het oprecht en siel-saligend geloove" en de daaropvolgende polemiek met J. Groenewegen eens en andermaal blootlegt als een "Eswijleriaans voetiaan" 16 ), zodat de herhaalde opmerking in de "Kralingiana" over Van der Groe's "soo teedergeliefd boekje zielseenzame meditatien" geenszins vreemd voorkomt 17 ). Maar ook het feit dat dezelfde "Kralingiana" in de opsomming van de door Van der Groe meest geliefde geschriften, op uiteraard satirische wijze, in de volgorde Eswijlers "Zielseenzame meditatien, met de Brieven ter zijner verdediging" noemt na de 'Toetsteen der ware en valsche genade" en de werken van de Erskines (met de voorrede's van Van der Groe) wijst in de richting van het auteurschap van Th. van der Groe 18 ). Wenden wij ons nu een moment tot "De Oude Orthodoxe Leer" 19 ) dan signaleren we twee formele overeenkomsten met de eveneens anoniem verschenen "klaere en grondige wederlegging van het nieuwverzonnen Hollandtsch kerkelijk beroepings-recht" (1756). Ten eerste correspondeert de stijl van de titels met elkaar 20 ). Lezen wij bij het eerste werk: "De Oude Orthodoxe Leer (...) aan het licht gebragt door eenige liefhebbers der waarheit", bij het andere lezen we: "Klaere en grondige wederlegging (...) aan het licht gebragt, door Enigen der gewesene Gecommitteerden van den E. grooten Kerkeraedt van Rotterdam". Hier is dus sprake van een eigenaardige formele analogie. Ten andere is de voorrede van zowel het ene als van het andere geschrift ondertekend door de uitgevers, terwijl Th. van der Groe inzake het tweede werkje spoedig als de auteur werd geïndentificeerd.

6 VIII-6 Terugblikkend op onze verzamelde gegevens menen wij op de vraag of er voldoende argumenten zijn om vast te stellen dat Th. van der Groe de auteur was van "De Oude Orthodoxe Leer" bevestigend te mogen antwoorden 21 ). Perspectief Deze conclusie kan het uitzicht bieden op de waarschijnlijkheid dat de, op "De Oude Orthodoxe Leer" gevolgde, polemiek met A. Driessen eveneens door Van der Groe werd gevoerd 22 ). Op grond van het "innerlijk getuigenis" van deze anoniem geschreven werkjes is misverstand hieromtrent vrijwel uitgesloten. Dit temeer, gezien uit de voorrede van het eerste deel van "De Oude Orthodoxe Leer" blijkt dat deze "brieven" met de pen van één auteur zijn geschreven, en wel ten nutte van enige vrienden, waarna de vier bovengenoemde broeders voor de uitgave zorg en verantwoordelijkheid hebben gedragen 23 ). Hierdoor wordt tevens meer licht geworpen op het merkwaardige feit dat het bestand van Van der Groe's bibliotheek vier complete serie's van "De Oude Orthodoxe Leer" met de twee aanhangsels bevatte 24 ). Waren dit presentexemplaren van de uitgevers H. van Pelt en A. Douci? Eindelijk, de waarlijk indrukwekkend omvangrijke verdediging van de toch wel zeer subjectief geschreven "Ziels-eenzame meditatien" typeert Van der Groe als een in dit opzicht nauwer geestverwant aan J. van Lodensteyn en W. Schortinghuis dan aan W. Teellinck en b.v. G. Udemans, ondanks zijn voorliefde voor met name W. Teellinck 25 ). Maar het hoofdmotief tot verdediging van de oude orthodoxe leer tekent Van der Groe toch als uitmuntend reformatorisch theoloog. En dat hoofdmotief was m.b.t. de "Ziels-eenzame meditatien": "dat de geheele ziel, pit en merg van dat Boekje alleen loopt op de versekertheit des geloofs in het wedergeboore deel der ziele (...). En soo gaeuw gij maer dat eene ding uit dat Boekje wegneemt, soo is dat heele Boeckje met sijn gansche inhout niet anders meer, dan, bij maniere van spreken, een andere mahometaensche alkoran vol hersenloose Tabulen en Chimeeren" 26 ). G.H. Leurdijk Noten 1. Vgl. J. Eswijler "Ziels-eenzame meditatien Over de voornaemste Waerheden des evangeliums, Vertonende hoedanig een Ziele op vrye genade, door den geloove op den Heere Jesus sal leven (...) den vyfden druk Gedrukt na de Copye van 't Jaer 1685, zonder de minste verandering. "Rotterdam 1739, p. 227, 228. Zie over J. Eswijler: M.A. van den Berg Johannes Eswijler en zijn Ziels-eenzame Meditatien; in: Theologica

7 VIII-7 Reformata, jrg. XXII, 1979, nr. 2 p ; J. van den Berg "Letterkennis" en "geestelijke kennis". Een theologenstrijd in de achttiende eeuw over de verstaanbaarheid van de Schrift. Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, nieuwe serie, Leiden, 1980, pag. 236 tot Vgl. b.v. M.J.A. de Vrijer "Schortinghuis en Het innige Christendom", 2e ed. Hierden/Harderwijk z.j., p. 146 v. 3. Vgl. A. Ypey "Geschiedenis van de Kristlyke kerk in de achttiende eeuw", dl. 10, Utrecht 1809 p Vgl. A. Ypey en IJ. Dermout "Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk", dl. 3, Breda 1824, p. 324, Vgl. A. Ypey en IJ. Dermout a.w. p Vgl. A. Ypey t.a.p. 7. A. Driessen "De Ketterye van de Apostolische Eeuw in 't ware ligt gezet uit de apostolische brieven" (...) Ook nuttige en nodige opheldering van enige Waarheden ter gelegenheid van 't Boekje "Eenzaame Zielsmeditatien enz. (...), Groningen 1739, p J. Groenewegen "De roem van Godts vrye-genade, werkzaam in de geloovigen (...) voorgestelt en aangedrongen, als zijnde zulks het regte Oogmerk van den Zaligen Jan Eswijler, in zijn Boek, genaamt zielseenzame meditatien Over de Waarheidt des Euangeliums" (...), Rotterdam 1739 (N.B. uitgevers: H. van Pelt en A. Douci). 9. Vgl. J.P. de Bie Biographisch Woordenboek van Protestantsche godgeleerden, in voce Th. van der Groe. 10. Zie over deze kwestie J.P. de Bie Het leven en de werken van Petrus Hofstede, Rotterdam 1899, p Vgl. H. Bruining en P. Hofstede Het Kralinger lasterschrift genaemd Klaare en grondige wederlegging enz. enz. enz. Een uitvoerige Beantwoordinge onwaardig; uit het Belagchelyke, valsche, bedrieglyke en kwaadaardige van deszelvs inhoud aangetoond (...), Rotterdam De voorrede is ongepagineerd. Zij is gedateerd 15 januari Vgl. Th. van der Groe De Erastianistery van D. Bruining en Hofstede, met hun onlangs uitgegeven onstigtelyk Libel, geheeten Het Kralinger Lasterschrift, niet weggenomen, maar konstig bedekt (...), Rotterdam 1757, p. 21. De voorrede is gedateerd 29 maart Vgl. Kralingiana of zedige aanmerkingen over de Kralinger Twistschriften, door een genoodschap van letterbeminnaars, Rotterdam , boek 2 p. 36, Vgl. Kralingiana a.w. p Vgl. Kralingiana boek 5/6 p. 77, Vgl. "Beschrijvinge van het oprecht en sielsaligend geloove" Rotterdam, z.j. p. 5, 6 en 184, 185. Vgl. voor de typering "Eswijleriaans Voetiaan" A. Ypey Geschiedenis der Kristlijke kerk in de 18e eeuw, dl. 7 p Vgl. Kralingiana boek 5/6 p. 90, Vgl. Kralingiana, boek 7/8 p De titel van het driedelige werk is ontleend aan de voorrede van "Zielseenzame meditatien", p Zowel "De Oude Orthodoxe Leer" als de "Klaere en grondige wederlegging" zijn uitgegeven bij H. van Pelt en A. Douci.

8 VIII Zie ook Th. van der Groe De genezing van de blinde Bartimeüs (1 e ed. 1818) voorrede: (...) die hem hebben leren kennen uit zijn "De Oude Orthodoxe Leer" (...). 22. Vgl. "Noodig aanhangsel van de De Oude Orthodoxe Leere der waare Gereformeerde kerke, ofte verdediginge van dat zelve werk tegen Den Ydelen en Onordentelyken Aanval van den Hoog Eerwaarde Heere Antonius Driessen, Th. Dr. En Professor te Groningen, in zijn Werkje, genaamt "De Oude Orthodoxe Leer" enz. verdonkert en verloochent van den Schrijver der Brieven, enz. Aan het ligt gebracht door eenige liefhebbers der waarheit", Rotterdam 1740; "DeYdele kettermakery van den HE. Heere Professor Antonius Driessen, Naakt en getrouw aan de Wereldt ontdekt in eene afgeperste grondige verdediginge van het noodig aanhangsel van de De Oude Orthodoxe Leere der Waare Gereformeerde Kerke (...) aan het Licht gebragt door eenige liefhebbers der Waarheit", Rotterdam Vgl. "De Oude Orthodoxe Leer" dl. 1, voorrede p Vgl. "Bibliotheca exquisitissima sive catalogus librorum in omni sere scientiarum genere praestantissimorum et nitidissime compactorum (nullis aliorum intermixtis) quos collegit Vir Plurimum Reverendus et Doctissimus Theodorus van der Groe", Leiden 1785, p. 161, Vgl. C. Graafland "De zekerheid van het geloof", Wageningen 1961, p Zie voor het oordeel van Van der Groe over Schortinghuis "Beschrijvinge van het oprecht en siel-saligend geloove", a.w. p. 182 en daarmee corresponderend "Kralingiana", boek 7/8 p. 64. In "De Oude Orthodoxe Leer" beroept hij zich overwegend op J. van Lodensteyn (vgl. het register). 26. Vgl. "Beschrijvinge van het oprecht en siel-saligend geloove, a.w. p. 184, 185.