In opdracht van: Stichting Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Politie (SAOP) Mei 2015

Transcriptie

1 FASE 2: onderzoek naar de effecten van aangepaste voeding op prestatievermogen, gezondheid en herstel bij Politiemedewerkers tijdens en na de nachtdienst In opdracht van: Stichting Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Politie (SAOP) Mei 2015 Opgesteld door: Dr. Alexander van Eekelen Director of NL Operations CIRCADIAN T E avaneekelen@circadian.com Mw. Elly Kaldenberg Diëtist en Voedingskundige Sanavis T E e.kaldenberg@sanavis.nl

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk Pagina 1. Synopsis 2 2. Korte terugblik: Fase Fase 2: Voedingsonderzoek: doelstelling en uitvoering 3.1 Doelstelling voedingsonderzoek Design Voedingsprotocol 4 4. Dataverzameling 4.1 Onderzoekspopulatie Exclusie Kenmerken deelnemers in de analyses Online vragenlijst Variabelen 7 5. Analyses 5.1 Intra-individuele opzet onderzoek 8 6. Resultaten 6.1 Hoofdresultaten Baselinemeting Interventiemetingen Wetenschappelijke achtergrond Vermoeidheid, voeding en onregelmatig werk Benchmark Conclusies en aanbevelingen 13 Literatuurlijst 15 Bijlage 1: screenshots online vragenlijst

3 1 Synopsis In deze rapportage worden de resultaten gepresenteerd van een voedingsinterventie tijdens nachtarbeid bij de Politie. Een groep van 46 Politiemedewerkers heeft zich in een periode van 3-4 maanden, tijdens een aantal nachtdiensten, gehouden aan een aangepast voedingspatroon. Daarbij is gekeken naar het effect van deze aanpassing op vermoeidheid, slaperigheid en maagdarmklachten tijdens de nachtdienst en slaapduur en kwaliteit na afloop van de nachtdienst. Uit de analyses blijkt dat, ten opzichte van een baselinemeting, de voedingsinterventie heeft geleid tot een afname van vermoeidheid, slaperigheid en maagdarmklachten en een toename in slaapduur en kwaliteit, zoals te zien is in tabel 1: Dit onderzoek is onderdeel van het project Nachtarbeid, dat in opdracht van de Stichting Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Politie (SAOP) is uitgevoerd ter ondersteuning van het beleid Duurzame Inzetbaarheid ten behoeve van medewerkers Nationale Politie. De eerste stap fase 1 bestond uit het geven van vijftien trainingen Fit en Energiek door de Nacht in de periode augustus 2013 t/m maart In deze training kregen medewerkers uitleg over de consequenties van Tabel 1: hoofdresultaten voedingsinterventie onregelmatige werktijden en praktische copingstrategieën voor de impactgebieden slapen, eten, bewegen en werk-privébalans. In fase 2 (vanaf mei 2014) kregen medewerkers die zich hadden opgegeven voor deelname aan het onderzoek een vervolgtraining, specifiek gericht op voeding en nachtarbeid, met daarin tevens uitleg over het voedingsprotocol en (online) aanleveren van gegevens. Dataverzameling gebeurde voor iedere deelnemer in de periode na de vervolgtraining. De belangrijkste conclusie uit dit onderzoek is dat een aangepast voedingspatroon tijdens nachtdiensten bij de Politie een positief effect heeft op zowel prestatievermogen en gezondheid tijdens de dienst als het herstel na afloop van de dienst. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek en de bevindingen over voeding en de onregelmatigheid in werktijden, die uit de vele gesprekken met medewerkers in fase 1 en fase 2 van dit project naar voren zijn gekomen strekt het tot aanbeveling om een gestandaardiseerd voedingsbeleid te ontwikkelen en dit te integreren binnen de bestaande programma s van de Politie. Daarnaast is een koppeling met roosters (onregelmatige werktijden) gewenst, om zo van twee kanten te sturen op het verbeteren van de inzetbaarheid en veiligheid van Politiemedewerkers

4 2 Korte terugblik: Fase 1 Medio 2013 heeft het bestuur van SAOP het initiatief genomen tot het project Fit en gezond de nacht door binnen de politie. De veelbelovende resultaten uit het project Nachtarbeid van de Stichting Arbeidsmarkt Ziekenhuizen, uitgevoerd in algemene en categorale ziekenhuizen, was reden om ook een dergelijk project te starten. Het project is daarbij expliciet toegesneden op de sector Politie. Het project Nachtarbeid is in augustus 2013 van start gegaan met een reeks van 15 trainingsessies Fit en Energiek door de Nacht, gericht op bewustwording. Tijdens deze training kregen medewerkers Politie een breed beeld van hoe je als mens functioneert door de tijd heen. Onderwerpen als de biologische klok en slaap/waak ritmiek kwamen uitgebreid aan de orde. Daarna werd er gekeken naar onregelmatige werktijden en naar het gegeven dat nachtarbeid een extra belasting vormt voor medewerkers vanwege de mismatch tussen hun natuurlijke en sociale ritmen en werk- en rusttijden. Tijdens de training werden tevens copingstrategieën aangereikt op de impactgebieden slapen, eten, bewegen en werk-privébalans: praktische tips over hoe je als medewerker zelf zo goed mogelijk kan omgaan met de gevolgen van onregelmatig werk. Tijdens deze trainingen zijn korte vragenlijsten afgenomen, met vragen over slapen (duur, kwaliteit), vermoeidheid op het werk, het herstelvermogen en de herstelbehoefte. In totaal hebben 248 Politiemedewerkers in fase 1 de vragenlijsten ingevuld. Deze zogenaamde quick scans zijn in de afronding van fase 1 geanalyseerd op basis van enkele algemene kenmerken (leeftijd, geslacht, roosterkenmerken). Op alledrie van deze variabelen werden resultaten gevonden, waarbij opviel dat oudere medewerkers (50 jaar en ouder) relatief beter scoorden ten opzichte van de jongere collega s op het gebied van vermoeidheid tijdens de nachtdienst en herstel in de vrije tijd. Ook was er een verband tussen het aantal nachtdiensten per vier weken en vermoeidheid tijdens de nachtdienst: zowel tijdens relatief weinig (1-3) als veel (6-9) nachtdiensten was de vermoeidheid bij medewerkers groter ten opzichte van collega s die een gemiddeld aantal nachtdiensten (4-5) draaien. (zie ook: Rapportage resultaten fase 1 project Fit en gezond de nacht door, april 2014). Tijdens de vijftien trainingen hebben vele gesprekken plaatsgevonden met medewerkers, planners en leidinggevenden die niet direct in analyses te vangen zijn, maar wel veel informatie bevatten en daarom vermeldingenswaardig zijn. Twee thema s domineerden de discussie: - Voeding Bij dit thema stond de vraag centraal: wat moet ik nu eten en wanneer? - Roosters Hierbij kwam de grote mate van onregelmatigheid en onvoorspelbaarheid (zgn. dubbele onregelmatigheid ) in de werk- en rusttijden, gecombineerd met hier en daar te weinig hersteltijd, veel ter sprake. Op de vraag uit de vragenlijst in welk type rooster werk je konden medewerkers geen antwoord geven. Gaat alle kanten op, geen peil op te trekken was vaak de respons. Ook de impact van de zogenaamde korte draai (na een nachtdienst een dag vrij, gevolgd door een ochtenddienst) werd veel genoemd. Planners gaven aan regelmatig klem te zitten tussen modaliteiten (persoonlijke wensen van medewerkers ten aanzien van hun rooster) enerzijds, en roosterergonomische afwegingen anderzijds. (Zie ook: Rapportage resultaten fase 1 project Fit en gezond de nacht door, april 2014). Tijdens deze bijeenkomsten konden medewerkers zich opgeven om deel te nemen aan het voedingsonderzoek (fase 2)

5 3 Fase 2: Voedingsonderzoek: doelstelling en uitvoering 3.1 Doelstelling voedingsonderzoek Het doel van het onderzoek in fase 2 is om (verder) inzicht te krijgen in de effecten van vooraf vastgestelde samenstelling en timing van voeding tijdens nachtarbeid binnen de politie op vermoeidheid, prestatievermogen en ploegendienstgerelateerde gezondheidsaspecten. Dit inzicht moet vervolgens leiden tot duidelijke en praktisch toepasbare richtlijnen op het gebied van voeding tijdens nachtarbeid binnen de politie. 3.2 Design Fase 2 van het project is gestart met het samenstellen van een uitgebreid voedingsprotocol en een aantal workshops. Deze workshops zijn gegeven aan groepen politiemedewerkers die zich individueel of als team aan het eind van fase 1 als deelnemer voor fase 2 hebben opgegeven. Tijdens deze workshops zijn de achtergronden van voeding in relatie tot nachtwerk uitgelegd en is het voedingsprotocol gepresenteerd en toegelicht. Na de bijeenkomst hebben de deelnemers het voedingsprotocol en de handleiding voor het onderzoek per ontvangen, waarna zij aan de slag konden. Tijdens hun deelname aan fase 2 is de mogelijkheid geboden tot het stellen van vragen per of telefonisch. Hiervan is beperkt gebruik gemaakt. 3.3 Voedingsprotocol Het voedingsprotocol omschrijft richtlijnen omtrent tijdstip van eten, de samenstelling van de maaltijd en de hoeveelheid. Om inzicht te krijgen in de effecten van een dergelijk protocol tijdens de nachtdienst zijn de deelnemers gevraagd om zich gedurende hun nachtdienst te houden aan onderstaand voedingsprotocol. In het voedingsprotocol zijn de maaltijden beschreven voor de specifieke maaltijdmomenten in drie varianten met een gelijke samenstelling in macronutriënten. Er is gekozen voor regulier verkrijgbare voedingsmiddelen zoals groente, brood, zuivel e.d. Indien een medewerker andere basisvoedingsmiddelen wilde gebruiken is dat individueel aangepast tot wederom een gelijke samenstelling in macronutriënten. Avondmaaltijd De eerste maaltijd die meetelt voor het onderzoek is de avondmaaltijd voorafgaand aan de nachtdienst tussen en uur. Voor deze maaltijd worden de criteria gehanteerd volgens de Richtlijnen Voedselkeuze 2011 (Gezondheidsraad). Energie: kcal Verzadigd vet: 13 en% Voedingsvezel: 1,3 g/100 kcal 150 g groente Toegevoegd suiker: 13 en% Zout is in dit stadium niet meegenomen als criterium. Gezonde snack 1 Aan het einde van de avond en door de regel aan het begin van de nachtdienst ( uur) is de deelnemer gevraagd een gezonde snack te eten om energie aan te vullen voordat het maagdarmkanaal overschakelt naar de ruststand. Deze snack bevat circa 10 g eiwit in de vorm van zuivel of broodbeleg en volkoren granen of fruit als koolhydraatbron. Het vetgehalte is in verhouding laag. Energie: 200 kcal Eiwit: 25 en% Koolhydraat: 50 en% Geen toegevoegde suikers Voedingsvezel: 0,8 g/100 kcal - 4 -

6 Middernachtmaaltijd Het volgende tijdstip van eten, de middernachtmaaltijd, is om 02:00 uur. Gezien de beperking van het lichaam op dat moment is de maaltijd relatief eiwitrijk, niet te hoog in energetische waarde, geen snelle suikers (d.w.z. mono- of disachariden met uitzondering van zuivel) en laag totaal koolhydraat en beperkt vet. In deze middernachtmaaltijd is groente opgenomen als snackgroente, salade of soep. Energie: kcal Vet: 25 en% Eiwit: 25 en% Koolhydraat: 45 en% Geen toegevoegde suikers g groente Voedingsvezel: 0,8 g/100 kcal Zout is in dit stadium niet meegenomen als criterium. Gezonde snack 2 Op het, voor de meeste nachtwerkers, dipmoment om 04:00-04:30 uur was het advies om een koolhydraatrijke gezonde snack te nuttigen met in verhouding minder eiwit en meer koolhydraten zoals fruit. Energie: 200 kcal Eiwit: 15 en% Vet: 25 en% Koolhydraat: 60 en% Ontbijt: Aan het einde van de dienst is de deelnemers gevraagd om bij thuiskomst een ontbijt te eten voor het slapen gaan. Voor dit ontbijt zijn ook de richtlijnen beschreven in de Richtlijnen Voedselkeuze 2011 (Gezondheidsraad) aangehouden. Het gaat hierbij om een regulier ontbijt van ontbijtgranen of brood. Energie: 350 kcal Verzadigd vet: 13 en% Voedingsvezel: 0,8 g/100 kcal Toegevoegd suiker: 13 en% Verder is gevraagd aan de deelnemers om buiten deze maaltijden niet te eten of te snacken. Drinken was vanzelfsprekend wel toegestaan mits zonder toegevoegd suiker (ook natuurlijke suikers zoals in vruchtensap)

7 4 Dataverzameling 4.1 Onderzoekspopulatie In totaal hebben 174 medewerkers Politie zich opgegeven om deel te nemen aan het voedingsonderzoek, verdeeld over de volgende regio s: o Dienst Luchtvaart: 55 o Noord-Nederland: 43 (waarvan Sneek: 22) o Flevoland-Utrecht: 29 o Noord-West-Holland: 25 o Zeeland - West-Brabant: 8 o Oost-Brabant: 4 o Amsterdam: 3 o Limburg: 2 o Bereden Brigade: 2 o Rotterdam -Rijnmond : 1 o Dienst Infra: 1 o Vreemdelingenpolitie: 1 Hiervan hebben in totaal 61 deelnemers 1 of meerdere nachtdiensten geregistreerd. Dat brengt de response rate op 35%. Van de registraties van deze 61 deelnemers waren er 56 geschikt voor analyse. 4.2 Exclusie In de groep van 56 deelnemers waarvan de registraties geschikt waren voor analyse zaten 12 deelnemers van de Dienst Luchtvaart. Hiervan gaven 10 deelnemers in hun registraties aan te hebben geslapen tijdens de nachtdienst. Geen van de andere andere deelnemers in de groep van 56 heeft tijdens het onderzoek aangegeven te hebben geslapen tijdens de dienst. Dit levert de volgende conflicten op: o Invloed van voeding tijdens nachtdienst is moeilijk meetbaar wanneer er zo lang geslapen is; o Nachtdiensten Dienst Luchtvaart (N=10) zijn niet te vergelijken met overige nachtdiensten; o Dienst Luchtvaart (N=10) is te klein voor aparte analyse. Besloten is daarom om de 10 deelnemers van de Dienst Luchtvaart te excluderen. De overige twee zijn wel meegenomen in het onderzoek. Zodoende komt het uiteindelijke aantal deelnemers waarover de analyses zijn uitgevoerd op 46, verdeeld over de volgende regio s: o Noord-Nederland: 15 (waarvan Sneek: 9) o Flevoland Utrecht : 13 o Noord-West-Holland: 8 o Zeeland - West-Brabant: 3 o Dienst Luchtvaart: 2 o Oost-Brabant: 2 o Limburg: 1 o Haaglanden: 1 o Amsterdam: Kenmerken deelnemers in de analyses (N=46) M/V Leeftijd (in jaren) Aantal nachtdiensten per vier weken Lengte nachtdienst (in uren) Man=27 (58,7%) Vrouw=19 (41,3%) Tabel 2 Gemiddeld: 37,8 Min=22, max=54 Gemiddeld: 5 Min=2, max=8 Gemiddeld: 8,8 Min=8, max=9,5-6 -

8 Deze groep registreerde in totaal 254 nachtdiensten, wat neer komt op een gemiddelde van 5,5 diensten per deelnemer tijdens de meetperiode van drie maanden. Hiervan zijn 210 nachtdiensten gebruikt voor analyse (82,7%). 4.4 Online vragenlijst Om de effecten van het voedingsprotocol op het welbevinden te kunnen meten is aan de deelnemers gevraagd om na elke nachtdienst een online vragenlijst in te vullen. Alle deelnemers kregen in aanloop naar het onderzoek toegang tot deze online vragenlijst via een URL van het CAOP: (zie ook bijlage 1 voor screenshots van de vragenlijst). Na het invullen van een unieke code konden de deelnemers een aantal gegevens kwijt over hun meest recente nachtdienst. 4.5 Variabelen De vragenlijst bestond uit vragen over: o Datum en tijden nachtdienst; o Gegevens voedingsprotocol; o Vermoeidheid en slaperigheid tijdens de nachtdienst; o Maagdarmklachten tijdens de nachtdienst; o Werkomstandigheden (hoe druk de nachtdienst was); o Slaapgedrag: - Dutjes voor en tijdens de nachtdienst; - Duur en kwaliteit van de slaap na de nachtdienst In de analyses is er gekeken naar de invloed van het voedingsprotocol op de onderzoeksvariabelen: Tijdens de nachtdienst o Vermoeidheid o Slaperigheid o Maagdarmklachten Na de nachtdienst o Slaapduur o Slaapkwaliteit De volgende variabelen zijn meegenomen omdat ze potentieel ook van invloed kunnen zijn op de uitkomst op de onderzoeksvariabelen (confounders): o Dutjes voor de nachtdienst; o Hoe druk de nachtdienst was; o Hoeveel nachtdiensten iemand werkt per vier weken; o Lengte van de nachtdienst. Verder is er gekeken naar de variabelen: o Leeftijd o Man/vrouw - 7 -

9 5 Analyses 5.1 Intra-individuele opzet onderzoek Het onderzoek bestond uit het registreren van een aantal nachtdiensten via de online vragenlijst. De deelnemers waren van tevoren geïnstrueerd om zich tijdens de eerste geregistreerde nachtdienst nog niet aan het voedingsprotocol te houden, maar te eten volgens het voedingspatroon zoals ze gewend waren. Pas tijdens de nachtdiensten daarna hielden de deelnemers zich aan het protocol. De eerste nachtdienst (zonder protocol) is in dit onderzoek beschouwd als baselinemeting. De nachtdiensten daarna zijn beschouwd als interventiemetingen. De opzet van het onderzoek is intraindividueel. Dat wil zeggen dat iedere deelnemer zijn of haar eigen controlepersoon is. Per deelnemer is zijn of haar baseline nachtdienst vergeleken met de eigen interventie nachtdiensten daarna. Hierbij is zoveel mogelijk rekening gehouden met confounders, met name slaap voor de nachtdienst en hoe druk de dienst was. Concreet betekent dat de omstandigheden tijdens de baselinemeting zoveel mogelijk gelijk zijn gehouden aan de interventiemetingen. Bijvoorbeeld: wanneer een deelnemer tijdens de baselinemeting heeft aangegeven te hebben gedut voor de nachtdienst, is deze meting alleen vergeleken met interventie nachtdiensten waar ook van te voren is gedut. Andersom geldt hetzelfde: wanneer een deelnemer heeft aangegeven niet te hebben gedut voor de baseline nachtdienst, is deze meting alleen vergeleken met interventie nachtdiensten waar ook van tevoren niet is gedut. Datzelfde principe geldt ook voor de indicatie hoe druk de dienst was. Zodoende is er gecorrigeerd voor de variabelen (slaap, stress) die mogelijk, naast voeding, ook van invloed zijn op de uitkomstvariabelen (vermoeidheid, slaperigheid, maagdarmklachten, slaapduur en kwaliteit na de nachtdienst). 6 Resultaten Alle resultaten in dit hoofdstuk zijn significant, tenzij anders vermeld. 6.1 Hoofdresultaten Variabelen Effect voedingsinterventie Vermoeidheid -20% Slaperigheid -21% Maag/darmklachten -15% Slaapduur +53 minuten Slaapkwaliteit +14% Tabel 3: effecten voedingsinterventie op uitkomstvariabelen. Tabel 3 laat de belangrijkste effecten zien van de voedingsinterventie. Ten opzichte van de baselinemeting neemt vermoeidheid met gemiddeld 20% af tijdens de interventiemetingen. Dat geldt ook voor slaperigheid (gemiddeld 21% afname) en maagdarmklachten (15% afname). Na de nachtdienst is te zien dat de gemiddelde slaapduur na afloop van de nachtdienst, ten opzichte van de baselinemeting, toeneemt met gemiddeld 53 minuten na de interventiemetingen. Dat geldt ook voor slaapkwaliteit: deze neemt gemiddeld met 14% toe

10 6.2 Baselinemeting Uit de analyses blijkt dat alleen de factor wel of niet geslapen voor de nachtdienst verantwoordelijk is voor verschillen op de uitkomstvariabelen. Hierdoor ontstaan er twee groepen die met elkaar zijn vergeleken: o Niet geslapen voor de nachtdienst (N=20) o Wel geslapen voor de nachtdienst (N=26) De duur van de slaap voor de nachtdienst in de laastste groep bedroeg gemiddeld 110 minuten (min=45 minuten, max=190 minuten). Hierbij is geen sprake meer van een dutje, zoals een powernap van minuten, maar echt van een bij- of voorslaap. Grafiek 1: gemiddelde score Vermoeidheid tijdens de baseline nachtdienst, voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen voor de nachtdienst (Ja) Grafiek 2: gemiddelde score Slaperigheid tijdens de baseline nachtdienst, voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen voor de nachtdienst (Ja) In grafiek 1 en 2 is te zien dat vermoeidheid en slaperigheid tijdens de nachtdienst wordt beïnvloed door een slaapperiode voor de nachtdienst. Vermoeidheid neemt af met gemiddeld 12,5% in de groep wel geslapen ten op zichte van de groep niet geslapen. Voor de variabele slaperigheid is dat verschil 22,5%. Grafiek 3: gemiddelde score Slaapduur na de baseline nachtdienst, voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst Grafiek 4: gemiddelde score Slaapkwaliteit na de baseline nachtdienst, voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst In grafiek 3 en 4 is te zien dat slaapduur en slaapkwaliteit na de nachtdienst wordt beïnvloed door een slaapperiode voor de nachtdienst. De slaapduur neemt af met gemiddeld 54 minuten in de groep wel geslapen ten op zichte van de groep niet geslapen. Voor de variabele slaapkwaliteit is dat verschil 10,6%. De lengte van de dut had geen effect op bovengenoemde uitkomstvariabelen. Met - 9 -

11 andere woorden: het maakte niet uit hoe lang iemand had gedut voorafgaand aan de nachtdienst, alleen het gegeven dat er gedut is was verantwoordelijk voor bovengenoemde effecten. Op de variabele maagdarmklachten werd geen significant verschil gevonden tussen de twee groepen. Daarnaast werden er geen significante verschillen gevonden in de baselinemeting voor de variabelen: o Hoe druk o Leeftijd o Roosterkenmerken o Man/vrouw 6.3 Interventiemetingen Omdat uit de baselinemeting is gebleken dat wel of niet slapen (dutten) voor de nachtdienst verschil maakt op de uitkomstvariabelen, is in de verdere analyse gekeken naar het effect van het voedingsprotocol voor deze twee groepen. Grafiek 5: gemiddelde score Vermoeidheid tijdens de baseline en interventie nachtdienst(en), voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst Grafiek 6: gemiddelde score Slaperigheid tijdens de baseline en interventie nachtdienst(en), voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst In grafiek 5 en 6 is te zien dat, zoals ook is beschreven in de voorgaande paragraaf, de twee groepen wel en niet geslapen voor de nachtdienst tijdens de baseline nachtdienst van elkaar verschillen. Echter, tijdens de interventie nachtdiensten verdwijnen deze verschillen totaal (in het geval van vermoeidheid), of zijn ze niet significant (in het geval van slaperigheid). Afhankelijk van de gemiddelde score tijdens de baselinemeting is het effect van de interventie op vermoeidheid voor de groep niet geslapen voor de nachtdienst een afname van 27%, en voor de groep wel geslapen een afname van 16%. Een soortgelijk resultaat geldt voor de variabele slaperigheid: hier is voor de groep niet geslapen een afname te zien van 30%, en voor de groep wel geslapen 14%. Ook in grafiek 7 en 8 is te zien dat de twee groepen wel en niet geslapen voor de nachtdienst tijdens de baseline nachtdienst van elkaar verschillen. Ook hier verdwijnen tijdens de interventie nachtdiensten deze verschillen: voor zowel slaapduur als slaapkwaliteit is het verschil tussen de twee groepen in de interventie niet significant. Afhankelijk van de gemiddelde score tijdens de baselinemeting is het effect van de interventie op slaapduur voor de groep niet geslapen voor de nachtdienst een toename van 66 minuten, en voor de groep wel geslapen een toename van 35 minuten. Een soortgelijk resultaat geldt voor de variabele slaapkwaliteit: hier is voor de groep niet geslapen een toename te zien van 11%, en voor de groep wel geslapen 17%

12 Grafiek 7: gemiddelde slaapduur na de baseline en interventie nachtdienst(en), voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst Grafiek 8: gemiddelde score Slaapkwaliteit na de baseline en interventie nachtdienst(en), voor de groep niet geslapen (Nee) en wel geslapen (Ja) voor de nachtdienst Ook op de variabele maagdarmklachten werd een verschil gevonden. Onafhankelijk van de factor wel of niet geslapen voor de nachtdienst was er een gemiddelde afname van 15,2% te zien tijdens de interventiemetingen, ten opzichte van de baselinemeting. Dit effect werd gevonden bij 34 van de 46 deelnemers. Deze groep had tijdens de baselinemeting al aangegeven enige last te hebben. De 12 deelnemers die tijdens de baseline meting al hadden gemeld geen enkele last te hebben van maagdarmklachten zijn hierbij buiten beschouwing gelaten. Daarnaast werden er geen significante verschillen gevonden in de interventiemetingen ten opzichte van de baselinemeting voor de variabelen: o Hoe druk o Leeftijd o Roosterkenmerken o Man/vrouw Tenslotte werd nog een effect gevonden van de interventie. De gemiddelde lengte van de korte slaap voor de interventie nachtdiensten was lager (82 minuten) ten opzichte van de gemiddelde lengte van de dut voor de baseline nachtdienst (110 minuten, een verschil van 28 minuten), zoals te zien is in grafiek 9. Grafiek 9: gemiddelde duur dut voor de de baseline en interventie nachtdienst(en), voor de groep wel geslapen voor de nachtdienst Grafiek 10: correlatie tussen de afname van de lengte van de dut en de toename van de slaapkwaliteit (verschilscore interventie baseline) Hier werd een verband gevonden tussen de afname van de lengte van de dut en de toename in slaapkwaliteit (interventie ten opzichte van baseline). Met andere woorden: hoe korter er werd

13 gedut voor de interventiemetingen, hoe beter er werd geslapen daarna. Het verband met slaapduur was in deze analyse niet significant. 7 Wetenschappelijke achtergrond Nachtarbeid vormt een extra belasting voor medewerkers vanwege de mismatch tussen hun natuurlijke en sociale ritmen en werk- en rusttijden. Anders gezegd: in een nachtdienst wordt er gewerkt tijdens de natuurlijke slaapperiode waarbij men fysiek en mentaal in de ruststand staat en na afloop slaapt men overdag ten tijde dat het lichaam weer actief wordt. Chronische verstoring van het door de biologische klok aangestuurde fysiologische systeem ook wel desynchronisatie genoemd leidt acuut tot vermoeidheid 1 en op termijn tot specifieke, aan onregelmatig werk gerelateerde gezondheidsklachten 2,3, Vermoeidheid, voeding en onregelmatig werk Vermoeidheid is een acuut verschijnsel tijdens de nachtdienst, veroorzaakt door verstoring van het bioritme, (chronisch) tekort aan slaap - en werkbelasting. Het is bekend dat vermoeidheid met name een negatieve impact heeft op factoren als geheugen, concentratie, aandacht, probleemoplossend vermogen, communicatie alsmede motoriek, coördinatie en spierkracht 5. Deze factoren bij elkaar vormen samen het prestatievermogen. Onderzoek heeft aangetoond dat men na 24 uur wakker zijn presteert op het niveau van tweemaal de wettelijk toegestane hoeveelheid alcohol in het bloed 6. Vermoeidheid is daarmee een risicofactor als het gaat over veiligheid op en rond het werk 7,8. Ook binnen de setting van de Politie is aangetoond dat vermoeidheid een risico vormt voor prestatievermogen, gezondheid en veiligheid 9,10,11,12. Er bestaat tevens een relatie tussen vermoeidheid en voeding tijdens de nachtdienst, zo hebben onderzoekers aangetoond. Met name de samenstelling van de maaltijden is hier de bepalende factor, waarbij veranderingen in de ratio eiwitten/koolhydraten (meer eiwitten en minder koolhydraten) in verband stond met een verbetering van alertheid en cognitie 13,14. Het eten van koolhydraten leidt namelijk tot verhoogde concentraties van vrij tryptofaan in het plasma hetgeen ten grondslag lijkt te liggen aan vermoeidheid en verminderd prestatievermogen 15. Het eten van eiwitten daarentegen worden in verband gebracht met verbeterde cognitieve functies, gerelateerd aan verhoogde tyrosine plasmawaarden die ten grondslag liggen aan de productie van noradrenaline en dopamine, twee neurotransmitters die verantwoordelijk zijn voor alertheid 16. Vergelijkbare resultaten werden gevonden in de praktijk: een groep van 21 verpleegkundigen kreeg tijdens drie gelegenheden beurtelings een koolhydraatrijke, eiwitrijke of een maaltijd met evenveel koolhydraten en eiwitten. De koolhydraatrijke maaltijd correleerde met slaperigheid, terwijl de eiwitrijke maaltijd correleerde met alertheid 17. In een andere werksetting leidde een vergelijkbaar onderzoek onder ploegendienstmedewerkers tot minder fouten op een computertaak na een eiwitrijke maaltijd in vergelijking met een koolhydraatrijke maaltijd Benchmark Bovenstaande informatie is aanleiding geweest tot het uitvoeren van een pilotstudie onder Nederlandse verpleegkundigen in de nachtdienst. In 2011 werd in opdracht van de Stichting Arbeidsmarkt Ziekenhuizen (StAZ), een samenwerkingsverband van sociale partners in de branche Ziekenhuizen, het project Optimalisatie Nachtarbeid Ziekenhuizen uitgevoerd door CIRCADIAN 19. Het doel van dit project was om het effect te testen van een aangepast voedingsprotocol op de gevolgen van nachtarbeid gezondheidsklachten en vermoeidheid. De resultaten van dit onderzoek komen overeen met de gevonden resultaten die in dit rapport zijn gepresenteerd: in beide onderzoeken was een afname te zien van vermoeidheid tussen de 15 en 30 procent en een verbetering van de slaap na afloop van de nachtdienst

14 8 Conclusies en aanbevelingen Bovenstaande uitkomsten van de analyses leiden tot de volgende conclusies: 1. Aangepast voedingspatroon tijdens de nachtdienst heeft een positief effect op: o Prestatievermogen (afname slaperigheid/vermoeidheid) o Gezondheid (afname maagdarmklachten) o Herstel (toename slaapduur en -kwaliteit dagslaap) Onafhankelijk van: o Persoonskenmerken (leeftijd, man/vrouw) o Roosterkenmerken (aantal nachtdiensten) o Werkomstandigheden (drukte tijdens nachtdienst) 2. Er zijn feitelijk twee factoren die prestatievermogen en herstel beïnvloeden: o Voeding o Slaap Uit de baselinemetingen blijkt dat slapen (ongeacht hoe lang) voor de nachtdienst: o Een positief effect heeft op prestatievermogen tijdens de nachtdienst o Een negatief effect heeft op herstel na de nachtdienst 3. Uit interventiemetingen blijkt dat wel of niet dutten voor de nachtdienst niet meer uitmaakt: beide groepen laten hetzelfde positief effect van de voedingsinterventie zien. 4. Effect van voedingsinterventie lijkt ook tot een verandering in slaapstrategie te leiden: er wordt korter gedut voor de nachtdienst, wat in verband staat met een toename in slaapkwaliteit na de nachtdienst. Samenvattend: o Voeding meest effectieve strategie, zonder bijwerkingen o Effecten populatiebreed, generiek o Voeding compenseert voor keerzijde van slaap voor nachtdienst o Aanpassing in slaapstrategie: korter dutten tbv langer en (aantoonbaar) beter slapen

15 Op basis van deze conclusies doen we graag de volgende suggesties: 1. Een bijdrage aan verdere ontwikkeling van het beleid Duurzame Inzetbaarheid binnen de Nationale Politie. Concreet gericht op het verankeren van effectieve voeding- en slaapstrategieën ten behoeve van medewerkers, vanuit onze expertise op het gebied van onregelmatig werk en gekoppeld aan bestaande programmering Zie onderstaand schema: VOEDING, SLAAP & NACHTARBEID WEBSITE/ BROCHURE (slaap, eten, bioritme) VITALITEITSCOACH APP TRAIN DE TRAINER (eenduidige boodschap) INFO ROOSTER GESTUURD VOEDINGSPLAN SLAAPADVIES RECEPTEN FEEDBACK/ MONITOREN/ VERZAMELEN DATA 2. Het meenemen van de factor Roosters in deze verdere ontwikkeling. Uit de conclusies van de rapportage fase 1 van dit project blijkt dat, naar aanleiding van de vele gesprekken met medewerkers, planners en leidinggevenden, de werktijden (en de mate van onregelmatigheid) zeker ook van invloed zijn op prestatievermogen, gezondheid en herstel. Uit deze rapportage blijkt dat voeding een effectieve strategie is om de negatieve gevolgen van nachtarbeid te verminderen. Een combinatie met het sturen op werktijden zou dit effect wellicht nog kunnen versterken

16 Literatuurlijst 1. Åkerstedt T and Wright Jr KP. Sleep Loss and Fatigue in Shift Work and Shift Work Disorder. Sleep Med Clin June 1; 4(2): Rajaratnam, S.M.W. & Arendt, J. Health in a 24-h society. Lancet 2001; 358: Haus, E. & Smolensky, M. Biological clocks and shift work: circadian dysregulation and potential long-term effects. Cancer Causes Control 2006; 17: Härmä, M. & Kecklund, G. Shift work and health how to proceed? Scandinavian Journal of Work and Environmental Health 2010;36(2): Van Dongen, H.P.A., Dinges, D.F. Circadian Rhythms in Fatigue, Alertness and Performance. In: M. H. Kryger, T. Roth & W. C. Dement (Eds.), Principles and Practice of Sleep Medicine (3rd ed.), pp W. B. Saunders, Philadelphia, Pennsylvania (2000). 6. Dawson D, Reid K. Fatigue, alcohol and performance impairment [letter]. Nature 388, 235, Folkard, S. & Tucker, P. Shift work, safety and productivity. Occupational Medicine 2003, Volume 53, Issue2, Pp Horne J, Reyner L. Vehicle accidents related to sleep: a review. Occup Environ Med 56, , Vila, B., & Kenney, D. J. (2002). Tired cops: The prevalence and potential consequences of police fatigue. National Institute of Justice. 10. Lindsey, D. (2007). Police fatigue: An accident waiting to happen. FBI Law Enforcement Bulletin, 76(8), Vila, B., Morrison, G. B., & Kenney, D. J. (2002). Improving shift schedule and work-hour policies and practices to increase police officer performance, health, and safety. Police quarterly, 5(1), Neylan, T. C., Metzler, T. J., Best, S. R., Weiss, D. S., Fagan, J. A., Liberman, A.,... & Marmar, C. R. (2002). Critical incident exposure and sleep quality in police officers. Psychosomatic Medicine, 64(2), Rogers, P.J. & Lloyd, H. M. Nutrition and mental performance. Proceedings of the Nutrition Society (1994), 53, Rogers, P. Food, mood and appetite. Nutr. Rev. 1995; 8, Cunliffe, A., Obeid, O.A., Powell-Tuck, J. Post-prandial changes in measures of fatigue: Effect of a mixed or a pure carbohydrate or pure fat meal. European Journal of Clinical Nutrition, December 1997, Volume 51, Number 12, Pages Fischer, K., Colombani, P.C., Langhans, W., Wenk, C. Carbohydrate to protein ratio in food and cognitive performance in the morning. Physiology & Behavior 75 (2002) Paz, A. & Berry, E.M. Effect of Meal Composition on Alertness and Performance of Hospital Night-Shift Workers. Ann Nutr Metab 1997;41: Love, H.L., Watters, C.A., Chang, W.C. Meal composition and shift work performance. Canadian Journal of Dietetic Practice and Research, 2005; 66(1): Stichting Arbeidsmarkt Ziekenhuizen (StAZ). Rapport project Optimalisatie Nachtarbeid Ziekenhuizen. Online beschikbaar via:

17 Bijlage 1: Screenshots online vragenlijst Screen 1 Screen

18 Screen 3 Screen

19 Screen 5 Screen 6 Screen