Editie maart Deze publicatie is gebaseerd op cijfers van:

Transcriptie

1

2 Editie maart Deze publicatie is gebaseerd op cijfers van: Landbouwenquête van de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie van de FOD Economie, 2009 Verzamelaanvraag van het Agentschap Landbouw en Visserij van de Vlaamse overheid, 2009 Studie De economische betekenis van het agrocomplex in de provincie Antwerpen, uitgevoerd door Idea Consult en Agro-Business-Consultancy NV in opdracht van de provincie Antwerpen, 2010 VLM, mestbankaangifte 2008 Copyrights foto s: Blz. 8-9: Kris Van Exel Blz. 24, 27: Proefcentrum Hoogstraten Blz. 26, 61: Proefstation Sint-Katelijne-Waver Blz. 29, 66: Boomkwekerijen Op De Beeck Blz. 69: UGent, Peter Van Den Abeele Blz. 71: Wolkenhoeve Geel Blz. 77: Veiling Hoogstraten Alle andere foto s: provincie Antwerpen De deputatie van de provincie Antwerpen Voorzitter: Cathy Berx, gouverneur Leden: Ludo Helsen Rik Röttger Marc Wellens Koen Helsen Inga Verhaert Bart De Nijn Provinciegriffier: Danny Toelen

3 LAND- EN TUINBOUWSECTOR in de PROVINCIE ANTWERPEN IN CIJFERS

4 VOORWOORD Niet alles wat telt, kan geteld worden en niet alles wat geteld kan worden, telt, merkte Einstein eens terecht op: de wereld is nu eenmaal niet te vatten in cijfers en getallen, en dit geldt uiteraard ook voor het voeren van een beleid. Maar anderzijds is cijfermateriaal nodig, en zijn correcte cijfergegevens van belang voor de ontwikkeling, uitvoering, controle en evaluatie van een transparant beleid. Ondanks het feit dat de provincie Antwerpen vaak geassocieerd wordt met industrie, haven en verstedelijking, speelt de land- en tuinbouw bij ons een aanzienlijke rol. Bovendien merken we dat de agrarische bedrijfstak sterker en sterker verweven is geraakt met het totale economische systeem, en vandaag de dag steeds vaker beschouwd wordt als één van de vele onderdelen in het agrocomplex, de hele keten van economische activiteiten verbonden met productie, verwerking en afzet van een agrarisch product. Landbouwbedrijven worden voortdurend geconfronteerd met sterke globale concurrentie en hogere eisen op het vlak van voedselveiligheid, landschappelijke waarde, milieu, en welzijn. Dit alles maakt dat het voor onze huidige landbouwers niet eenvoudig is om hun bedrijf om te schakelen naar een technologisch modern bedrijf dat voldoet aan al deze eisen. Het is mee onze opdracht deze mensen kansen te geven hun job uit te oefenen, door hen bij te staan in deze uitdaging. Naast dit globale beeld stellen we bovendien vast dat de provincie Antwerpen in een aantal specifieke segmenten een koppositie inneemt in het Vlaamse landschap, zoals bijvoorbeeld in de sectoren tuinbouw in serres, mest- (of vlees)kalveren, pluim- en melkvee. OORWOORD De bevindingen uit dit onderzoek helpen ons het provinciale land- en tuinbouwbeleid richting te geven, maar tegelijk vertellen de resultaten ons ook iets over de noden en hiaten in het beleid, waarvoor we oog moeten hebben en waar wij als provincie moeten trachten een verschil te maken. Zo werd er de voorbije jaren hard gewerkt aan de uitbouw van een degelijk glastuinbouwbeleid, en staan we onze land- en tuinbouwers bij door ons praktijkgericht onderzoek binnen onze verschillende proefbedrijven, zoals de Hooibeekhoeve voor voedergewassen en melkvee en het Proefbedrijf Pluimveehouderij. In deze uitgave zullen tal van aspecten van de land- en tuinbouwsector in beeld gebracht worden aan de hand van cijfers, kaartjes, grafieken en tabellen. Dit klinkt in eerste instantie niet erg boeiend, maar het tegendeel is waar: aan de hand van verschillende invalshoeken krijgt u zo een overzichtelijk en verhelderend beeld van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen. Ludo Helsen Gedeputeerde voor landbouw- en plattelandsbeleid 3

5 INHOUDSTAFEL Inleiding...6 Deel 1 Beschrijving land- en tuinbouwsector Grondgebruik Ruimte voor land- en tuinbouw in de provincie Antwerpen Oppervlakte cultuurgrond Geografische spreiding cultuurgrond Eigendomssituatie cultuurgrond Teelten Overzicht geteelde gewassen Voedergewassen Akkerbouw Tuinbouw Tuinbouw in openlucht Tuinbouw in serres Veestapel Runderen Varkens Pluimvee Paarden Geiten, schapen en andere Land- en tuinbouwbedrijven Aantal Geografische spreiding Activiteiten Grootte van de bedrijven Bedrijfsoppervlakte Aantal dieren per bedrijf Bedrijfsleiders Leeftijd Juridisch statuut Opvolging Computergebruik Landbouwverbreding

6 Deel 2 Economische beschrijving land- en tuinbouwsector en agrocomplex Economische betekenis van de land- en tuinbouwsector Omzet of totale productiewaarde Toegevoegde waarde Tewerkstelling Familiale arbeid en tewerkgesteld personeel Seizoensarbeid Arbeidskrachten op het bedrijf Economische betekenis van het agrocomplex Definitie agrocomplex Economisch belang agrocomplex Indirect economisch belang Gerelateerd economisch belang Hogere-orderelaties Belang van het agrocomplex voor de provinciale en Vlaamse economie...76 NHOUDSTAFEL Besluit

7 INLEIDING Land- en tuinbouwbedrijven vormen een belangrijk onderdeel van het platteland en bepalen mee het uitzicht en de kwaliteit ervan. Deze bedrijven, maar ook hun toeleveranciers en afnemers (het zogenaamde agrocomplex), hebben een belangrijke economische impact op het platteland. De provincie Antwerpen wil een ondernemersvriendelijke provincie zijn, ook voor land- en tuinbouwers. In het provinciale landbouwbeleid, uitgewerkt door de provinciale dienst Landbouw- en Plattelandsbeleid, worden verschillende accenten gelegd om tegemoet te komen aan land- en tuinbouwers. Zo werkt de provincie Antwerpen momenteel aan een nieuw ruimtelijk beleid voor de glastuinbouw, en ook rond hoeve- en streekproducten werd een beleid uitgewerkt. Een van de acties daarin is de aanpak van distributieproblemen waarmee de producenten vaak te maken hebben. De provincie Antwerpen ondersteunt ook praktijkonderzoek. De provincie baat zelf twee dierlijke praktijkcentra uit: de Hooibeekhoeve en het Proefbedrijf Pluimveehouderij. Op de Hooibeekhoeve wordt praktijkonderzoek gedaan naar melkvee, voedergewassen en plattelandsontwikkeling, het Proefbedrijf Pluimveehouderij is dan weer het praktijkonderzoekscentrum voor leghennen en vleeskuikens. Beide praktijkcentra proberen zo veel mogelijk in contact te staan met de landbouwers, ook over de provinciegrenzen heen. Doel is de onderzoeksresultaten te verspreiden maar ook voeling te houden met de werkelijke noden van de landbouwers, die het onderzoek tenslotte mee bepalen. Regelmatig organiseren de praktijkcentra studiedagen, demonstraties en andere ontmoetingsmomenten. Drie plantaardige praktijkcentra krijgen financiële steun van de provincie Antwerpen: het Proefcentrum Hoogstraten vzw, het Proefstation voor de Groenteteelt vzw (Sint-Katelijne-Waver) en het Landbouwcentrum voor Voedergewassen vzw (LCV). Projecten rond duurzame en verbrede landbouw kunnen eveneens rekenen op financiële steun van de provincie. Ook gemeentebesturen worden ondersteund in hun landbouwbeleid vanuit het Infoloket Landbouw, te raadplegen op Door verschillende evoluties de voorbije jaren heeft het platteland meerdere functies gekregen: vroeger speelde de land- en tuinbouw een hoofdrol, nu wordt er ook gewoond, gewerkt, gespeeld, mensen besteden er hun vrije tijd, er is toerisme Ook land- en tuinbouwbedrijven nemen vaak andere, meer verbredende activiteiten op waardoor ze vaker in contact komen met consumenten. Werken aan het imago van de land- en tuinbouwsector is daarom heel belangrijk. Dit doen we door het provinciaal organiseren of ondersteunen van evenementen zoals PROMinANT en de Agridagen in Geel. 6

8 Om als provincie een sterk agrarisch beleid uit te werken is het cruciaal om op provincieniveau over beleidsrelevante informatie te beschikken van de agrarische activiteiten en van het agrocomplex, maar ook van de andere activiteiten van de land- en tuinbouwsector (landbouwverbreding). In 2006 maakten we een eerste beschrijving van de sector, waarvan de resultaten samengevat werden in de publicatie Land- & tuinbouwsector in de provincie Antwerpen In cijfers. Sinds die tijd is er echter alweer heel wat veranderd in de land- en tuinbouwsector en werd het tijd voor een update van alle cijfers. Daarom maakten we in 2010 een nieuwe beschrijving van de agrarische sector, met dit keer een diepgaande becijfering van de economische betekenis van het agrocomplex in de provincie Antwerpen. Een samenvatting van de resultaten van deze studies vind je in deze publicatie. NLEIDING Via talrijke kaartjes, grafieken en tabellen krijg je een beeld van de land- en tuinbouwsector in onze provincie. Steden en gemeenten, maar ook land- en tuinbouwers en andere geïnteresseerden krijgen via deze publicatie een genuanceerd beeld van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen. In het kaft van deze publicatie vind je bovendien zes handige posters met uitgebreide tabellen en kaarten. De volledige beschrijving en de becijfering van de economische betekenis van de land- en tuinbouwsector en het agrocomplex kan je aanvragen via het Infoloket Landbouw - 7

9

10

11

12 De provincie Antwerpen is ha groot. Begin 2010 is hiervan ha of ruim 45% ingekleurd als agrarisch gebied op het gewestplan. Naast land- en tuinbouwbedrijven en aanverwanten hebben ook zonevreemde woningen een plaats in het agrarisch gebied. In 1994 was het agrarisch gebied nog goed voor ha. In onze provincie werd tot nu toe dus ha agrarisch gebied omgevormd naar andere gewestplanbestemmingen zoals natuurgebied, industriegebied, woongebied of recreatiegebied. In de tabel zie je voor de verschillende bestemmingen de evolutie tussen 1994 en Gewestplanbestemmingen provincie Antwerpen (Ruimteboekhouding RSV, 1/01/2010) landbouw 1994 (ha) % 46,3 wonen ,0 industrie ,7 reservaat en natuur ,3 overig groen ,2 bos ,8 recreatie ,5 overige bestemmingen ,2 totaal (ha) % , , , , , , , , RONDGEBRUIK 2 OPPERVLAKTE CULTUURGROND De oppervlakte cultuurgrond is de grond die de land- en tuinbouwsector werkelijk gebruikt om op te telen. Hierover geven de landbouwenquête en de verzamelaanvraag betrouwbare cijfers. De landbouwenquête wordt jaarlijks uitgevoerd bij de land- en tuinbouwbedrijven in België. De enquête peilt naar de bedrijfssituatie op 1 mei. Hobbykwekers en particulieren met landbouwgrond in gebruik wordt niet gevraagd om de enquête in te vullen. De enquête verloopt in opdracht van de FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI). De verzamelaanvraag is een jaarlijkse verplichte aangifte voor land- en tuinbouwers bij het Agentschap Landbouw en Visserij (ALV) van de Vlaamse overheid. Het invullen van deze aangifte is nodig om subsidies aan te vragen en om te voldoen 11

13

14 Volgens de verzamelaanvraag is er meer cultuurgrond in de provincie Antwerpen dan volgens de landbouwenquête omdat: ook hobbykwekers de verzamelaanvraag moeten invullen om te voldoen aan de mestwetgeving; landbouwers verplicht zijn om al hun percelen te registeren in de verzamelaanvraag. Een niet-ingevulde of onvolledig ingevulde aangifte leidt bij controle tot verminderde steun aan de landbouwer; ook niet-landbouwpercelen die tijdelijk wel een landbouwgebruik hebben, geregistreerd worden in de verzamelaanvraag, bijvoorbeeld heidegebieden die begraasd worden door schapen. Verder in deze publicatie gebruiken we vooral de cijfers uit de landbouwenquête. Voor de productie van de provinciale kaartjes (gegevens per gemeente), baseerden we ons meestal op de verzamelaanvraag. De bronvermelding verduidelijkt dit steeds. Gedetailleerd overzicht van de teelten in de provincie Antwerpen op basis van de verzamelaanvraag op poster. 3 GEOGRAFISCHE SPREIDING CULTUURGROND RONDGEBRUIK De gemeenten met een groot landbouwareaal (60-80% van de oppervlakte van de gemeente) zijn Baarle-Hertog, Essen, Hoogstraten, Kalmthout, Merksplas, Ravels, Retie, Rijkevorsel, Stabroek en Wuustwezel. Deze zijn allemaal te vinden in het noorden van de provincie Antwerpen. In Antwerpen, Boom, Brasschaat, Edegem, Hemiksem, Kapellen, Mortsel, Niel, Schilde, Schoten, Vosselaar en Wijnegem is er weinig agrarische activiteit: de agrarische sector gebruikt minder dan 20% van het grondgebied van deze gemeenten. De meeste van deze gemeenten vind je rond de stad Antwerpen. 13

15

16

17

18 Vergeleken met andere provincies vinden we de grootste oppervlakte tuinbouw in serres in onze provincie. De 834 ha tuinbouw in serres in onze provincie staat voor 40% van alle glastuinbouw in Vlaanderen. De teelt van akkerbouwgewassen is beperkt in onze provincie. In de tabel hieronder zie je de oppervlaktes van de verschillende teelten in de Vlaamse provincies, telkens vergeleken met het totaal in Vlaanderen. Oppervlakte teelten (in hectare) per provincie, percentage per teelt t.o.v. totaal in Vlaanderen (ADSEI landbouwenquête mei 2009) EELTEN Antwerpen Limburg Oost- Vlaanderen Vlaams- Brabant West- Vlaanderen Vlaanderen ha % ha % ha % ha % ha % ha % voedergewassen en , , , , , grasland akkerbouw , , , , , tuinbouw in openlucht , , , , , tuinbouw in serres , , , , , andere teelten 76 13, , , , , braakland , , , , , totaal , , , , ,

19

20 In vergelijking met de andere provincies is vooral de oppervlakte met tijdelijke graslanden relatief groot: 36 % van de Vlaamse oppervlakte tijdelijk grasland ligt in de provincie Antwerpen. In de tabel zie je voor de verschillende soorten voedergewassen de verdeling over de Vlaamse provincies. Oppervlakte voedergewassen (in hectare) per provincie, percentage per teelt t.o.v. totaal in Vlaanderen (ADSEI landbouwenquête mei 2009) EELTEN Antwerpen ha % blijvend grasland ,3 tijdelijk grasland ,4 voedermaïs ,2 korrelmaïs vochtig ,7 geoogst voerderbieten ,4 andere voedergewassen ,7 Limburg ha % 10,4 14,6 12,6 9,8 6,0 15,1 Oost- Vlaanderen ha % ,4 18,6 28,5 29,0 33,1 16, Vlaams- Brabant ha % West- Vlaanderen ha % Vlaanderen totaal , , , , , ,7 4,8 7,2 12,8 12,1 11, ,3 25,6 29,5 31,6 33,4 28,3 ha %

21

22

23 3 AKKERBOUW Akkerbouw komt historisch voor op de meest vruchtbare gronden. Voorbeelden zijn granen, aardappelen en nijverheidsgewassen. Deze laatste zijn bestemd voor de verwerking tot andere producten: denk aan suikerbieten en oliehoudende gewassen. In vergelijking met de andere provincies is de oppervlakte akkerbouw in de provincie Antwerpen beperkt: slechts 5,5% van de akkerbouw in Vlaanderen is in onze provincie gevestigd. Niettemin kende de teelt van akkerbouwgewassen in onze provincie in de periode een bijzonder sterke groei, een verdubbeling zelfs van ha naar ha. In onderstaande tabel zie je de verschillende types akkerbouwgewassen in Vlaanderen. Oppervlakte akkerbouwgewassen (in hectare) per provincie, percentage per teelt t.o.v. totaal in Vlaanderen (ADSEI landbouwenquête mei 2009) Antwerpen ha % granen voor de korrel (behalve ,9 korrelmaïs) korrelmaïs droog geoogst ,9 nijverheidsgewassen 650 2,2 aardappelen ,0 Limburg ha % 14,3 17,3 20,6 Oost- Vlaanderen ha % ,3 25,7 16, Vlaams- Brabant ha % West- Vlaanderen Vlaanderen ha % ha % , , , , totaal , , , , , ,7 22,5 21, , , ,

24

25 4 TUINBOUW Tuinbouw is een vrij ruim begrip. Het omvat groenteteelt, fruitteelt, sierteelt en boomkwekerij. Tuinbouwgewassen worden geteeld in een serre of in openlucht. De groenteteelt is met ha nog steeds de belangrijkste tuinbouwteelt in onze provincie. De 10 meest geteelde groenten in volgorde van groot naar klein teeltareaal in de provincie Antwerpen zijn: tomaat (in serreteelt) bloemkool prei kruiden consumptiewortelen tuin- en veldbonen stamslabonen erwten sla (gedeeltelijk serreteelt) schorseneren Opvallend genoeg is de teelt van tomaten, die uitsluitend in serres plaatsvindt, de belangrijkste groenteteelt in onze provincie. Hierna bespreken we eerst de tuinbouw in openlucht en verder de tuinbouw in serres. 24

26 4.1 TUINBOUW IN OPENLUCHT Het grootste areaal tuinbouwteelten in Vlaanderen is te vinden in openlucht. In de provincie Antwerpen is de openluchttuinbouw minder sterk vertegenwoordigd dan in de andere Vlaamse provincies: we nemen 8% van de teelten voor onze rekening. West-Vlaanderen (aandeel van 38%) spant in dit segment duidelijk de kroon. Toch steeg de oppervlakte tuinbouwteelten in openlucht de voorbije jaren sterk in onze provincie: van ongeveer ha in 1994 over zo n ha in 2004 tot ha in De stijging is vooral te danken aan het toegenomen areaal boomkwekerij in openlucht, dat in diezelfde periode bijna verdubbeld is. Hiermee vertegenwoordigen we 30% van de totale oppervlakte boomkwekerijen in Vlaanderen. EELTEN Vast geen verrassing is het aandeel van aardbeien in onze provincie: 33% van het Vlaamse areaal openluchtaardbeien wordt bij ons geteeld. Samen met Limburg zijn we zelfs goed voor 80% van het areaal aardbeien in openlucht. Verderop, bij tuinbouw in serres, blijkt dat de provincie Antwerpen in de aardbeienteelt zelfs koploper is in Vlaanderen (aandeel van 42,3%). Oppervlakte tuinbouw in openlucht (in hectare) per provincie, percentage per teelt t.o.v. totaal in Vlaanderen (ADSEI landbouwenquête mei 2009) Antwerpen Limburg Oost- Vlaanderen ha % , , ,2 43 6,2 10 4, ,8 Vlaams- Brabant ha % ,2 36 4, ,1 39 5, , ,8 West- Vlaanderen ha % , , ,1 57 8,2 17 7, ,8 Vlaanderen groenten sierteelt boomkwekerijen aardbeien ander klein fruit boomgaarden tuinbouwzaden en -planten ha % 6,4 10,5 29,8 32,9 0,9 2,6 9,3 ha % 10,2 3,1 16,7 47,0 57,4 60,0 1, ,7 0 0, ,7 ha % totaal , , , , ,

27

28

29

30 29 EELTEN

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42 5 GEITEN, SCHAPEN EN ANDERE Naast runderen, varkens, pluimvee en paarden tellen we in de provincie Antwerpen ook schapen, geiten, konijnen, nertsen, hertachtigen, struisvogels en bijen. We sommen enkele feiten en cijfers op. Geiten Er zijn geiten in onze provincie op 108 bedrijven. Dit is een stijging ten opzichte van 2004 (3.064) en een daling van het aantal bedrijven (128). Het aantal dieren per bedrijf is bijgevolg sterk gestegen van 24 in 2004 tot 60 geiten per bedrijf in Er zijn maar een klein aantal grotere bedrijven: 12 bedrijven met meer dan 50 geiten. Geiten worden vooral gehouden voor de melkproductie. EESTAPEL Schapen We tellen schapen in onze provincie op 294 bedrijven. Dit is een daling van het aantal schapen ten opzichte van 2004 ( schapen). Er zijn slechts 50 grotere bedrijven met meer dan 50 schapen in onze provincie. De schapen bij professionele kwekers worden vooral gehouden voor de vleesproductie. Van het totaal aantal Antwerpse schapen en geiten leeft 4,9% op een biologische kwekerij. Struisvogels: we tellen 186 dieren bij 6 bedrijven. Er zijn 2 grotere struisvogelfokkers in onze provincie met elk meer dan 50 dieren. Konijnen: er zijn konijnen in onze provincie op 27 bedrijven. Ook konijnen worden voornamelijk gekweekt voor het vlees. Herten: er zijn 325 hertachtigen op 17 bedrijven, waarvan 3 grotere kwekers met tussen de 75 en 100 dieren op hun bedrijf. Nertsen: we tellen nertsen bij 2 bedrijven in onze provincie. De nertsen worden gekweekt voor hun pels (bont). Bijenteelt: in 2009 zijn er in onze provincie nog 27 bedrijven met in totaal 306 bijenkasten volgens de landbouwenquête van De populatie imkers en bijen in onze provincie daalt sterk: in 2004 waren er nog 68 imkers met 586 bijenkasten. CONCLUSIE De pluimveehouderij, de kalverhouderij en de melkveehouderij zij n belangrij ke sectoren in de provincie Antwerpen. 24% van de Vlaamse rundveestapel, 75% van de Vlaamse vleeskalveren en 31% van de Vlaamse pluimveestapel is gevestigd in onze provincie. 41

43

44

45 3 ACTIVITEITEN Land- en tuinbouwbedrijven kunnen een of meerdere activiteiten uitoefenen op hun bedrijf. In de tabel hieronder wordt vermeld hoeveel van de in totaal land- en tuinbouwbedrijven in onze provincie een bepaalde activiteit uitoefenen. Ook de vergelijking met Vlaanderen wordt gemaakt. Bedrijfsactiviteiten (ADSEI landbouwenquête mei 2009) bedrijven met runderen, waarvan met melkkoeien met vleeskalveren bedrijven met pluimvee, waarvan met legkippen en poeljen met vleeskippen bedrijven met varkens bedrijven met paardachtigen bedrijven met teelten in serres met groenten in serres met fruitteelt in serres bedrijven met groenten in openlucht (nietdoorlevend fruitteelt inbegrepen), waarvan met aardbeien bedrijven met boomkwekerij bedrijven met voedergewassen waarvan voedermaïs bedrijven met oppervlakte blijvend grasland bedrijven met granen voor de korrel, waarvan met korrelmaïs aantal bedrijven % van totaal aantal landen tuinbouw bedrijven in de provincie Antwerpen (=4.507) % van het aantal Vlaamse bedrijven in dit segment

46 45 AND- EN TUINBOUWBEDRIJVEN

47

48 47 AND- EN TUINBOUWBEDRIJVEN

49 Het belang van bedrijven met een kleine bedrijfsoppervlakte (minder dan 10 ha) in onze provincie is constant gedaald vanaf de jaren negentig. In 1990 was bijna 70% van het totale aantal land- en tuinbouwbedrijven kleiner dan 10 ha, in 2007 was dit gedaald tot 52%. Tegelijkertijd is het aantal land- en tuinbouwbedrijven met meer dan 50 hectare cultuurgrond sterk gestegen: van minder dan 1% van de bedrijven in 1990 naar 8% in Evolutie grote land- en tuinbouwbedrijven in de provincie Antwerpen (ADSEI landbouwenquête mei 2009) % bedrijven met meer dan 50 ha cultuurgrond % bedrijven met minder dan 10 ha cultuurgrond Tuinbouwbedrijven en vooral glastuinbouwbedrijven hebben een kleinere bedrijfsoppervlakte. Maar ook bij de tuinbouwbedrijven is de gemiddelde bedrijfsoppervlakte gestegen ten opzichte van In vergelijking met Vlaanderen hebben de serrebedrijven in de provincie Antwerpen zelfs een grotere bedrijfsoppervlakte. Voor groenten en fruit is dat het sterkst uitgesproken. Voor de tuinbouwteelten in openlucht zijn de bedrijven in onze provincie dan weer kleiner, behalve voor bedrijven met aardbeien en boomkwekerijgewassen. In de volgende tabel volgt de gemiddelde oppervlakte per tuinbouwbedrijf in de Vlaamse provincies in hectare. Gemiddelde oppervlakte per tuinbouwbedrijf (in hectare) (ADSEI landbouwenquête mei 2009) in ha Antwerpen Limburg Oost- Vlaanderen Vlaams- Brabant West- Vlaanderen Vlaanderen groenten in openlucht 4,11 10,25 5,30 5,02 6,98 6,45 sierteelt in openlucht 1,29 0,68 1,28 0,57 1,85 1,30 boomkwekerijen in openlucht 9,47 7,90 4,30 3,17 2,94 5,17 boomgaarden 7,68 11,11 8,74 10,94 5,51 10,40 aardbeien in openlucht 1,71 1,77 0,38 0,38 0,31 0,96 kleinfruit in openlucht 0,13 1,14 0,51 1,28 0,85 1,02 48

50 vervolg in ha Antwerpen Limburg Oost- Vlaanderen Vlaams- Brabant West- Vlaanderen Vlaanderen groenten in serres 1,33 0,44 0,70 0,35 0,60 0,87 sierteelt in serres 0,66 0,26 0,64 0,34 0,58 0,58 boowkwekerijen in serres 0,60 0,29 0,36 0,16 0,35 0,39 fruitteelt in serres 0,90 0,71 0,30 0,24 0,31 0, AANTAL DIEREN PER BEDRIJF De veeteeltbedrijven in de provincie Antwerpen zijn groter dan het Vlaamse gemiddelde. In alle sectoren (kalveren, melkvee, varkens en pluimvee) vinden we de grootste bedrijven in de provincie Antwerpen. In onderstaande tabel staan de cijfers per provincie van het gemiddeld aantal dieren per bedrijf. In de periode is het aantal dieren per bedrijf in alle sectoren gestegen. Dit duidt op een schaalvergroting van de veeteeltbedrijven. Gemiddeld aantal dieren per bedrijf, 2009 (ADSEI landbouwenquête mei 2009) in aantal Antwerpen Limburg Oost- Vlaanderen Vlaams- Brabant West- Vlaanderen Vlaanderen kalveren melkvee varkens leghennen vleeskippen CONCLUSIE 15% van de land- en tuinbouwbedrij ven in Vlaanderen situeert zich in de provincie Antwerpen. In absolute aantallen telt onze provincie land- en tuinbouwbouwbedrij ven. In de veeteelt en in de glastuinbouw zijn de bedrijven in onze provincie zowel in aantal dieren als in oppervlakte opvallend groter dan elders in Vlaanderen. AND- EN TUINBOUWBEDRIJVEN 49

51 50

52

53

54

55

56 55 AND- EN TUINBOUWBEDRIJVEN

57 5 LANDBOUWVERBREDING: ANDERE ACTIVITEITEN VAN LANDBOUWERS Terwijl landbouwers vroeger zowat de natuurlijke bezitters van het buitengebied waren, zijn er vandaag in het verstedelijkt Vlaanderen ook vele andere sectoren die er ruimte claimen. In deze verstedelijkte context kan vooral een multifunctionele landbouw het belangrijkste argument worden om belangrijke ruimteclaims door landbouw te verantwoorden. De landbouw krijgt naast voedselproductie nu dus ook andere functies. We noemen dit landbouwverbreding. Landbouwers worden plattelandsondernemers die een (extra) inkomen halen uit (nieuwe) activiteiten. In de provincie Antwerpen zijn minstens 840 of 19% van de land- en tuinbouwbedrijven met verbreding op hun bedrijf bezig. De verbredende activiteiten worden opgesplitst in vier groepen. Een raming van het aantal land- en tuinbouwbedrijven in 2009 per verbredende activiteit in onze provincie staat tussen haakjes vermeld. Sociaaltoeristische activiteiten met o.a. hoevetoerisme (13), dagrecreatie en educatie (50) en sociale activiteiten zoals zorgboerderijen (89) Milieu, natuur en landschap, door agrarisch natuurbeheer en agrarisch landschapsbeheer (159 bedrijven met beheerovereenkomsten) Productie en afzet van hoeveproducten (minstens 250), energie en nieuwe consumptiegoederen (minstens 279) Uitbesteding van productiefactoren zoals grond en gebouwen, machines, dieren en menselijk kapitaal (geen betrouwbare inschatting van het aantal betrokken bedrijven mogelijk). Twee activiteiten vallen op in onze provincie. Het aantal landbouwers die hoeveproducten verwerken en/of verkopen is de laatste 10 jaar opmerkelijk gestegen. Deze stijging volgt ook de Vlaamse trend. Ook energieproductie (vergisting, warmtekrachtkoppeling, zonnepanelen, windenergie) wordt steeds meer een nevenactiviteit. Maatschappelijk zijn activiteiten van landbouwverbreding erg waardevol omdat ze landbouw en maatschappij verbinden en landbouw dichter bij het grote publiek brengen. CONCLUSIE Minstens 19% van de land- en tuinbouwbedrij ven in onze provincie is bezig met landbouwver breding. 56

58

59

60

61 6 ECONOMISCHE BETEKENIS VAN DE LAND- EN TUINBOUWSECTOR In dit hoofdstuk lees je meer over de economische betekenis van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen. We bespreken de totale productiewaarde, de toegevoegde waarde en de tewerkstelling. 1 OMZET OF TOTALE PRODUCTIEWAARDE Met het begrip omzet bedoelen we de totale productiewaarde (totale opbrengst) van de verkopen van de land- en tuinbouwsector op jaarbasis. De omzet van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen wordt volgens de BTW-aangiftes geraamd op 1,37 miljard euro in Dit wil zeggen dat de land- en tuinbouwsector in ,37 miljard euro aan producten (bijvoorbeeld gewassen en dieren) verkocht. De totale omzet van de BTW-plichtige land- en tuinbouwbedrijven in onze provincie evolueerde trouwens positief tussen 1999 en Het aandeel van de verschillende subsectoren bleef relatief stabiel, behalve tussen 2007 en 2008, toen de varkenshouderij door de crisis grote klappen incasseerde (van 351 miljoen euro naar 181 miljoen euro omzet). De omzetcijfers in 2008 van enkele belangrijke Antwerpse sectoren zijn: Groenteteelt: 334 miljoen euro Pluimveehouderij: 190 miljoen euro Varkenshouderij: 181 miljoen euro Rundveehouderij: 92 miljoen euro De eerste drie subsectoren zijn meteen het belangrijkst: de groenteteelt, de varkenshouderij en de pluimveehouderij. Samen zijn ze goed voor meer dan 50% van de omzet in de provincie Antwerpen. De rundveehouderij (inclusief melkvee) noteert opvallend laag in onze provincie. Wellicht moeten we het aandeel hoger inschatten en vermeerderen met (een deel) van de categorie N.B. (niet bekend) die vooral gemengde bedrijven bevat. Gemengde bedrijven halen hun omzet immers niet hoofdzakelijk uit één type van activiteit, maar uit een combinatie van verschillende activiteiten. Hierdoor is het niet mogelijk om hen als specifieke sector uit de BTW-aangiftes te halen. 60

62

63

64 63 CONOMISCHE BETEKENIS SECTOR

65 Verder kennen de sectoren pluimvee (29% van de Vlaamse opbrengsten in onze provincie) en konijnen (45%) een hoge concentratie in de provincie Antwerpen. In onze provincie is minstens 19% van de land- en tuinbouwbedrijven bezig met landbouwverbreding. Het (extra) inkomen dat deze bedrijven uit hun (nieuwe) activiteiten halen telt ook mee in hun omzet. Energieproductie en verkoop en/of verwerking van hoeveproducten zijn de meest voorkomende vormen van landbouwverbreding. Net deze twee verbredingsactiviteiten hebben in 2009 de grootste economische impact. De omzetcijfers van de verbredende activiteiten die vermeld worden zijn slechts een inschatting en moeten dus voorzichtig geïnterpreteerd worden. De productie (of besparing) van energie door mestvergisting, warmtekrachtkoppeling en zonnepanelen is aanzienlijk: de gerealiseerde omzet in 2009 is berekend op euro. Let wel op: de gerealiseerde omzet is geen winst voor de bedrijven. Ook de kosten die verbonden zijn aan dit type van landbouwverbreding zijn hoog. Deze alternatieve energieproductie is wel erg belangrijk voor het rendabel houden van bepaalde sectoren, voornamelijk de serreteelt. De verwerking en/of verkoop van hoeveproducten realiseert in onze provincie een omzet van euro. De verbredingsactiviteiten met de minste economische impact maar eerder met een maatschappelijke betekenis zijn de sociaaltoeristische activiteiten en het landschapsbeheer. In onze provincie zien we in de sociaaltoeristische activiteiten bijvoorbeeld een stijging van het aantal actieve zorgboeren. Hoevetoerisme, plattelandseducatie, groene zorg en natuur- en landschapsonderhoud zijn eerder van aanvullend economisch belang: in de provincie Antwerpen is hun omzet zo n euro. De gerealiseerde omzet van de landbouwverbreding is duidelijk aanvullend op de omzet van de land- en tuinbouwsector. Maatschappelijk zijn deze activiteiten wel erg waardevol omdat ze landbouw en maatschappij verbinden en landbouw dichter bij het grote publiek brengen. 2 TOEGEVOEGDE WAARDE De toegevoegde waarde van een product is de verkoopswaarde van dat product (de omzet) min de waarde van de gekochte en verbruikte hulpstoffen. De toegevoegde waarde van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen bedraagt 334,10 miljoen euro. Dit betekent dat de land- en tuinbouwsector van het totale verkoopbedrag van de goederen (1,37 miljard euro) een bedrag van 334,10 miljoen euro overhoudt na aftrek van de kosten. De melkveesector (26%) en de overdekte groenteteelt (22%) zijn samen goed voor de helft van die gerealiseerde toegevoegde waarde in onze provincie. 64

66

67 3 TEWERKSTELLING Volgens de landbouwenquête van 2009 zijn er in de provincie Antwerpen familiale en niet-familiale arbeidskrachten regelmatig tewerkgesteld bij Antwerpse land- en tuinbouwbedrijven. Dit is ongeveer 19% van alle arbeidskrachten in de land- en tuinbouwbedrijven in Vlaanderen. Vergeleken met het aantal bedrijven in de provincie Antwerpen (15% van het totaal aantal Vlaamse bedrijven) is dit hoog en betekent dit dat de landen tuinbouwsector in onze provincie arbeidsintensiever is dan elders in Vlaanderen. Omgerekend worden in de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen voltijdse equivalenten tewerkgesteld. De afgelopen jaren is het aantal arbeidskrachten wel sterk teruggelopen: in 1998 waren er nog meer dan landbouwarbeidskrachten aan het werk in onze provincie. Ten opzichte van de huidige situatie (10.589) is dat een daling van 22%. 66

68

69 3.2 SEIZOENSARBEID Naast vaste werkkrachten worden op de piekmomenten ook seizoensarbeiders ingezet. Op basis van RSZ-gegevens (Rijksdienst voor de Sociale Zekerheid 2008) over seizoensarbeiders die als werknemer ingeschreven worden, tellen we in de provincie Antwerpen seizoenarbeiders in voltijdse equivalenten (VTE). Dit is opvallend hoog, namelijk 33% van het aantal seizoenswerknemers in Vlaanderen. Veel heeft vanzelfsprekend te maken met de seizoenarbeiders in de groenteteelt. Daarbij tellen we nog seizoenarbeiders die werken binnen het plukkaartsysteem (maximum 65 dagen per jaar) en die niet in de RSZ-gegevens staan: in de provincie Antwerpen waren dat er in ARBEIDSKRACHTEN OP HET BEDRIJF 78% van de land- en tuinbouwbedrijven in onze provincie telt meer dan 1 voltijdse arbeidskracht (1 VTE) en noemen we voltijdse bedrijven. Dit is vergelijkbaar met West-Vlaanderen. Dit wil ook zeggen dat onze provincie samen met West- Vlaanderen het kleinste aandeel bedrijfsleiders heeft die niet voltijds werken op hun bedrijf en dus hun bedrijfsactiviteiten combineren met een job buitenshuis. In de tabel staan zowel het aantal voltijdse als het aantal deeltijdse (minder dan 1 VTE) bedrijven en hun verhouding in elke provincie. Aantal voltijdse en deeltijdse bedrijven per provincie (ADSEI landbouwenquête mei 2009) Antwerpen voltijds bedrijf (1VTE en meer) 3506 % 78 Limburg Oost-Vlaanderen Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Vlaanderen deeltijds bedrijf (minder dan 1 VTE) % totaal aantal bedrijven

70 69 CONOMISCHE BETEKENIS SECTOR

71 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX ECONOMISCHE BETEKENIS VAN HET AGROCOMPLEX In dit hoofdstuk lees je meer over wat een agrocomplex is. We bespreken ook de economische impact van het agrocomplex in de provincie Antwerpen. DEFINITIE AGROCOMPLEX Met het agrocomplex worden de samenhangende economische activiteiten van de land- en tuinbouwbedrijven, hun leveranciers en hun klanten bedoeld. De economische impact van het agrocomplex wordt gerealiseerd in de klassieke productieketen: de verticale bedrijfskolom waar primaire grondstoffen in opeenvolgende fases verwerkt worden tot een eindproduct voor de consument. In de klassieke productieketen onderscheiden we theoretisch vijf opeenvolgende schakels: de grondstoffenproducent de fabrikant (=land- en tuinbouwsector binnen agrocomplex) de groothandelaar de kleinhandelaar de finale consument. In werkelijkheid wordt de volledige keten meestal nooit integraal doorlopen. Zo worden schakels overgeslagen (bv. hoeveverkoop van de boer rechtstreeks aan de eindverbruiker), spelen bedrijven tegelijkertijd de rol van meerdere schakels in de keten of beheersen bedrijven verschillende delen van - of zelfs de volledige - productieketen.

72

73 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX 72 2 ECONOMISCH BELANG AGROCOMPLEX Hier lees je meer over de economische waarde die de land- en tuinbouwsector creëert bij zijn leveranciers (indirect economisch belang) en zijn afnemers (gerelateerd economisch belang). 2.1 INDIRECT ECONOMISCH BELANG Het indirect economisch belang van de land- en tuinbouw in de provincie Antwerpen is de economische waarde die de land- en tuinbouwsector creëert bij zijn leveranciers binnen én buiten de provincie. De land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen koopt in 2008 voor ongeveer 969 miljoen euro aan bij Belgische bedrijven. Dit creëert zo n voltijdse arbeidsplaatsen en 208 miljoen euro toegevoegde waarde bij deze bedrijven. De twee belangrijkste leveranciers zijn de groothandel en de vervaardiging van voedingsmiddelen (waaronder veevoeders). Door zijn aankopen creëert de Antwerpse land- en tuinbouwsector 346 voltijdse arbeidsplaatsen in de groothandelssector en 367 voltijdse arbeidsplaatsen in de voedingsindustrie (waaronder veevoeders). Geografisch gezien kopen de Antwerpse land- en tuinbouwbedrijven 96% aan in Vlaanderen, de rest van de aankopen gebeurt in Brussel of Wallonië. 95% van de tewerkstelling wordt dan ook binnen Vlaanderen gecreëerd. De Antwerpse land- en tuinbouwsector koopt uiteraard ook in het buitenland: de totale waarde van de invoer door de landen tuinbouwsector in de provincie Antwerpen bedraagt 232 miljoen euro. Tot slot koopt ook de land- en tuinbouwsector van buiten de provincie Antwerpen aan in onze provincie. Dit genereert een omzet van ongeveer 288 miljoen euro bij leveranciers in de provincie Antwerpen en creëert 753 gerelateerde arbeidsplaatsen en 68 miljoen euro toegevoegde waarde in onze provincie. 2.2 GERELATEERD ECONOMISCH BELANG Het gerelateerd economisch belang is de economische waarde die gecreëerd wordt bij klanten (afnemers) van de landen tuinbouwsector in de provincie Antwerpen. De verkopen van de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen vertalen zich in een aan de land- en tuinbouwsector gerelateerde omzet van ongeveer miljoen euro bij Belgische klanten en afnemers. Dit komt neer op ongeveer gerelateerde voltijdse arbeidsplaatsen en 346 miljoen euro toegevoegde waarde.

74

75 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX 74 We kunnen besluiten dat onze land- en tuinbouwsector samen met zijn klanten en leveranciers een betekenisvol en belangrijk onderdeel is van de provinciale economie. Het agrocomplex in de provincie Antwerpen bestaat uit bedrijven en zelfstandigen en realiseert een totale tewerkstelling van VTE en een toegevoegde waarde van 784 miljoen euro. Het complex van bedrijven en zelfstandigen bstaat uit: land- en tuinbouwbedrijven bedrijven en zelfstandigen, die als klant en/of leverancier een relatie hebben met de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen. De land- en tuinbouwbedrijven in de provincie Antwerpen creëren samen voltijdse jobs. De resterende arbeidsplaatsen zijn onrechtstreeks verbonden met de sector (bij klanten of leveranciers van de land- en tuinbouwsector). De gezamenlijke toegevoegde waarde van 784 miljoen euro is: voor 43% door de land- en tuinbouwsector zelf voortgebracht (334 miljoen euro) voor 23% gerelateerd aan zijn leveranciers (179 miljoen euro) voor 34% gerealiseerd bij de klanten (271 miljoen euro) De land- en tuinbouwsector uit de provincie Antwerpen heeft ook een economische relatie met bedrijven en zelfstandigen uit de andere Belgische provincies. Dit zorgt in die andere provincies voor ongeveer arbeidsplaatsen en een totale omzet van 1,208 miljard euro. 35% van deze omzet (418 miljoen euro) is door de land- en tuinbouwsector uit de provincie Antwerpen bij zijn leveranciers gecreëerd. De overige 65% (790 miljoen euro) is aan de land- en tuinbouwsector in de provincie Antwerpen gerelateerd via zijn klanten.

76 2.3 HOGERE-ORDERELATIES Hierboven brachten we enkel de rechtstreekse (= direct gerelateerde) klanten van de land- en tuinbouwsector in kaart. Maar de keten van het agrocomplex stroomafwaarts is langer dan enkel de rechtstreekse klanten. Wat wel en niet wordt gevat, illustreren we met volgend voorbeeld. De Antwerpse land- en tuinbouw verkoopt in rechtstreekse lijn producten aan de voedingssector voor een totale waarde van 249,18 miljoen euro. Via de verkoop van zijn producten genereert de voedingssector een omzet die dus gedeeltelijk aan de land- en tuinbouwsector van de provincie Antwerpen is gelinkt (301 miloen euro). Deze omzet behoort tot het gerelateerd economisch belang. De volgende schakel in de keten zijn de klanten van de voedingssector (bijvoorbeeld de horecasector). Zij kopen in tweede lijn landbouwproducten aan die door de voedingsindustrie werden verwerkt. Ook een gedeelte van hun omzet is bijgevolg verbonden aan de Antwerpse land- en tuinbouw. Deze omzet werd niet verder onderzocht, maar is wel onrechtstreeks aan de land- en tuinbouwsector gerelateerd. Deze hogere-orderelaties worden in volgende figuur geïllustreerd Groothandel LT omzet: 318 mln euro Voeding 5% Groothandel LT omzet: 663 mln euro Chemie 5% Land- en tuinbouw 4% Voeding LT omzet: 194 mln euro Land- en tuinbouw (provincie Antwerpen) Voeding 10% Horeca 9% Voeding LT omzet: 301 mln euro Andere sectoren LT omzet: 456 mln euro 567 mln euro 249 mln euro 380 mln euro 47% 21% 32% Bouw 5% Andere sectoren 4% Andere sectoren 28% Directe cons. 7% Inv. / Uitvoer Voorraad. 12% 38% Directe cons. 28% Andere sectoren LT omzet: 640 mln euro Inv. / Voorraad. 1% Uitvoer 44%... Hogere orde effecten van het agrocomplex in de provincie Antwerpen (IDEA Consult op basis van input/output tabel 2005, Federaal Planbureau) Legende: Directe cons = directe consumptie Inv. / Voorraad = Investeringen + Voorraadwijzigingen 75 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX

77 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX 76 3 BELANG VAN HET AGROCOMPLEX VOOR DE PROVINCIALE EN VLAAMSE ECONOMIE De betekenis van het agrocomplex in de provincie Antwerpen kunnen we ook vergelijken met de totale Antwerpse economie en vervolgens situeren binnen de Vlaamse context. Op provinciaal niveau staat het Antwerpse agrocomplex in 2008 voor: 19,15% van het aantal ondernemingen en zelfstandigen in de provincie Antwerpen. 3,3% van de totale tewerkstelling in de provincie Antwerpen ( werknemers op een totaal van in onze provincie) 1,3% van de totale omzet in de provincie: 0,5% land- en tuinbouw + 0,3% indirect economisch belang + 0,5% gerelateerd economisch belang. 1,4% van de toegevoegde waarde in de provincie: 0,6% land- en tuinbouw + 0,3% indirect economisch belang + 0,5% gerelateerd economisch belang. Hiervoor gaan we uit van toegevoegde waarde zoals berekend door de Nationale Bank van België (nationale rekeningen). Bij de interpretatie van deze cijfers moeten we rekening houden met het grote economische belang van de Antwerpse haven in onze provincie. Zonder die dominante aanwezigheid zou het aandeel van het agrocomplex in het geheel van de economie vanzelfsprekend groter zijn. Vergeleken met de andere Vlaamse provincies creëert de provincie Antwerpen na West-Vlaanderen de hoogste toegevoegde waarde in de land- en tuinbouw, namelijk 23% van het Vlaamse totaal. Bruto toegevoegde waarde per provincie in Vlaanderen (miljoen euro) (Nationale Bank van België, Economische structuur van de gewesten en provincies op grond van de bruto toegevoegde waarde) Bruto toegevoegde waarde - Landbouw, jacht, bosbouw en % Antwerpen visserij (miljoen euro) 334,1 23 Limburg 200,6 14 Oost-Vlaanderen 310,0 21 Vlaams-Brabant 130,4 9 West-Vlaanderen 509,7 34 totaal 1.484,8 100

78 CONOMISCHE BETEKENIS AGROCOMPLEX

79 BESLUIT FEITEN EN CIJFERS LAND- EN TUINBOUWSECTOR In de provincie Antwerpen zijn land- en tuinbouwbedrijven actief. De evolutie naar minder maar grotere bedrijven zet zich nog altijd door, zowel in onze provincie als in Vlaanderen. De provincie Antwerpen heeft een sterk uitgesproken positie in verschillende niches: in de sectoren glastuinbouw, vleeskalveren, pluimvee en melkvee heeft onze provincie een toppositie binnen het Vlaamse landschap. De veeteeltbedrijven en de glastuinbouwbedrijven in onze provincie zijn opmerkelijk groter dan in de andere Vlaamse provincies. 24% van de Vlaamse rundveestapel, 31% van de Vlaamse pluimveestapel en 75% van de kalveren uit de kalverhouderij zijn in onze provincie gevestigd. De land- en tuinbouwsector in onze provincie teelt gewassen op hectare, goed voor 31% van de oppervlakte van de provincie Antwerpen. Dit maakt van de landbouwsector de belangrijkste ruimtegebruiker in onze provincie. De gemeenten met het grootste landbouwareaal liggen in het noorden van onze provincie. De glastuinbouw heeft met 834 hectare maar 1% van de totale oppervlakte cultuurgrond in gebruik. Grasland en voedergewassen zijn de teeltgroepen met het grootste ruimtegebruik in onze provincie. VERBREDING VAN DE ACTIVITEITEN Terwijl landbouwers vroeger zowat de natuurlijke bezitters van het buitengebied waren, claimen in het verstedelijkt Vlaanderen ook vele andere sectoren ruimte. In deze verstedelijkte context kan een multifunctionele landbouw een belangrijk argument worden om belangrijke ruimteclaims door landbouw te verantwoorden. De landbouw krijgt naast voedselproductie nu dus ook andere, verbrede, functies zoals de verwerking en verkoop van hoeveproducten, groene zorg en landbouweducatie, maar ook recreatie, agrarisch natuurbeheer en energieopwekking. We noemen dit landbouwverbreding. Landbouwers worden plattelandsondernemers die een (extra) inkomen halen uit - nieuwe - activiteiten. In de provincie Antwerpen zijn minstens 840 of 19% van de land- en tuinbouwers met verbreding op hun bedrijf bezig. 78

80

81 Depotnummer: D/2011/0180/7 Maart 2011 V.U. Danny Toelen provinciegriffier Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen

82