Verbreding in de Vlaamse landbouw Stand van zaken 2010

Transcriptie

1 Verbreding in de Vlaamse landbouw Stand van zaken Departement Landbouw en Visserij afdeling Monitoring en Studie Auteurs Vincent Samborski Jonathan Platteau

2 VERBREDING IN DE VLAAMSE LANDBOUW STAND VAN ZAKEN

3 COLOFON Verbreding in de Vlaamse landbouw: stand van zaken Vincent Samborski, Jonathan platteau Juni 2011 Rapport, 14 blz. Depotnummer: D/2011/3241/181 Departement Landbouw en Visserij Afdeling Monitoring en Studie Ellipsgebouw (6 de verdieping) Koning Albert II laan 35, bus Brussel Tel Fax Dit rapport is vrij te downloaden van de website: Overname van de teksten is toegestaan mits de bron vermeld wordt: Samborski, V. & Platteau, J. (2011) Verbreding in de Vlaamse landbouw: stand van zaken Departement Landbouw en Visserij, Brussel. Graag vernemen we het als u naar dit rapport verwijst in een publicatie. Als u een exemplaar ervan opstuurt, nemen we het op in onze bibliotheek. Wij doen ons best om alle informatie, webpagina's en downloadbare documenten voor iedereen maximaal toegankelijk te maken. Indien u echter toch problemen ondervindt om bepaalde gegevens te raadplegen, willen wij u hierbij graag helpen. U kunt steeds contact met ons opnemen. Wilt u op de hoogte gehouden worden van onze nieuwste publicaties, schrijf u dan in op de AMS-nieuwsflash via de onderstaande link: 3

4 INHOUD Inleiding... 5 Samenvatting Sociale en toeristische activiteiten Zorgboerderijen Hoevetoerisme, dagrecreatie en educatie Kijkboerderijen Milieu, natuur en landschap Beheersovereenkomsten voor natuurbeheer Opmaak van landschapsbedrijfsplannen Uitbesteding van productiefactoren Productie en afzet Hoeveproductie Productie van energie

5 INLEIDING In het rapport Toestandsrapport voor verbrede landbouw Analyse van de beschikbare informatie inzake de verschillende groepen verbrede landbouwactiviteiten van 2007 werd het begrip verbreding afgebakend en werden indicatoren opgesteld om een toestandsbeschrijving van de verbrede landbouw in Vlaanderen op te kunnen maken. Dit rapport brengt een update van de voornaamste indicatoren. Verbrede landbouw omvat een ruime waaier van activiteiten bij een diverse groep land- en tuinbouwers: van het verwerken en verkopen van primaire producten over het actief beheren van het natuurlijk landschap tot het produceren van energie. Diversifiëren is bij de landbouwer een manier om zijn inkomen uit te breiden (verhuur van accommodatie, hoeveverkoop) of om zijn activiteiten uit te breiden naar niet-productiegebonden activiteiten (activiteitenverbreding). De landbouwer kan daarbij een sociaal gerichte rol vervullen (bv. zorgboerderijen) of zich toeleggen op landschaps- en milieuzorg. In de toestandsbeschrijving worden vier categorieën van verbreding onderscheiden: Sociale en toeristische activiteiten Milieu- en landschapsbeheer Uitbesteding van productiefactoren Productie en afzet op het landbouwbedrijf Voor elk van deze categorieën zijn enkele indicatoren opgesteld die gebaseerd zijn op de beschikbare gegevens. Aangezien hierbij vaak verschillende bronnen worden gebruikt, is het onmogelijk om dubbeltellingen te vermijden, zowel binnen als over de categorieën heen. Voor sommige indicatoren is er vermoedelijk eerder sprake van een onderschatting, omdat er bijvoorbeeld niet altijd meldingsplicht is van een bepaalde activiteit. Bij de bespreking van de indicatoren wordt steeds vermeld of het om unieke bedrijven gaat of niet. 5

6 SAMENVATTING Het aantal landbouwers met verbredingsactiviteiten stijgt in 2010 met 19,1% en bedraagt naar schatting unieke eenheden, of 19,1% van de totale Vlaamse landbouwers. Dat blijkt uit een inschatting op basis van gegevens die opgevraagd werden bij de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), het Federaal Voedselagentschap (FAVV), de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI), de Landelijke Gilden en binnen het Beleidsdomein Landbouw en Visserij. Drie categorieën dragen bij tot deze stijging. Landbouwers die loonwerk verrichten kennen een belangrijke toename. Daarnaast investeren steeds meer landbouwers in hernieuwbare energie. Ook het aantal landbouwers met beheersovereenkomsten blijft een stijgende trend vertonen. In de categorie van de sociale en toeristische activiteiten is het aantal unieke bedrijven toegenomen tot 548. In vijf jaar tijd is het aantal bedrijven met hoevetoerisme toegenomen van 190 naar 286. Daarvan zijn er 209 unieke bedrijven die geen andere verbredingsactiviteiten uitvoeren. Het totale aantal landbouwers dat ooit een zorgboerderijactiviteit heeft uitgevoerd en daarvoor subsidie heeft ontvangen, is op dit ogenblik 515, een toename met 21% in een jaar tijd. Het aantal gesubsidieerde boerderijen dat in 2010 effectief een zorgtaak op zich heeft genomen, bedraagt 397 eenheden. Ook hier is de tendens stijgend. Geschat wordt dat de helft daarvan nog een andere verbredingsactiviteit uitvoert. Het aantal kijkboerderijen aangesloten bij de Landelijke Gilden bedraagt 70 eenheden (39 na ontdubbeling), twaalf meer dan in Daarnaast zijn er ongeveer 150 landbouwbedrijven die plattelandsklassen ontvangen, waarvan twee derde geen kijkboerderijen zijn. Bedrijven met landschaps- en natuurzorg zorgen voor de grootste groei van het aantal verbreders. Hierin worden de landbouwers met beheersovereenkomsten erosiebestrijding, perceelsrandenbeheer, kleine landschapselementen, botanisch beheer en soortenbescherming meegenomen, en ook landbouwers die een landschapsbeheersplan laten opmaken. Dat laatste is een verplichting die vaak gekoppeld is aan een stedenbouwkundige vergunningsaanvraag. De VLM meldde unieke landbouwers die minstens één van bovengenoemde beheersovereenkomsten lopen hadden, ongeacht in welk jaar die werd afgesloten. Dat is een toename met 400 landbouwers in vergelijking met vorig jaar. Voor 296 landbouwers maakten de provincies een landschapsbedrijfsplan op. Volgens ADSEI is het aantal bedrijven dat loonwerk verricht, verdubbeld. Het gaat om 688 bedrijven (624 na ontdubbeling). Dat is het aantal bedrijven dat loonwerk verricht met eigen materiaal en machines voor rekening van derden. Voor een schatting van het aantal hoeveverkopers en -verwerkers werd een beroep gedaan op de lijsten van erkenningen en toelatingen die bijgehouden worden door het FAVV. Al wie voedingsmiddelen verkoopt, ook landbouwers, moeten daarvoor een erkenning krijgen van het FAVV. Samengeteld zijn er naar schatting 935 hoeveproducenten in Vlaanderen. Dat cijfer ligt in dezelfde lijn als Het aantal landbouwers dat energie produceert en verkoopt is de laatste vier jaar zeer sterk toegenomen. In 2010 zijn er volgens de landbouwtelling van ADSEI 261 landbouwbedrijven die energie produceren, bestemd voor verkoop. Tabel 1: Raming van het aantal unieke verbreders, activiteit sociale en toeristische activiteiten milieu, natuur en landschap uitbesteding productiefactoren productie en afzet totaal Bron: Departement Landbouw en Visserij 6

7 1 SOCIALE EN TOERISTISCHE ACTIVITEITEN 1.1 Zorgboerderijen Zorgboeren engageren zich sociaal en vangen verschillende groepen hulpbehoevenden op (drugsverslaafden, mindervaliden, enz.). De zorgvragers kunnen ingezet worden als extra werkkracht op een bedrijf. De landbouwbedrijven kunnen hiervoor begeleiding en steun aanvragen. De subsidies voor zorgboerderijen zijn een dervingsvergoeding voor de tijd die geïnvesteerd wordt in zorg en niet in de bedrijfsvoering. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen het aanbieden van infrastructuur op het bedrijf (15 euro per dag) en het zelf opvangen van maximaal drie zorgvragers op het bedrijf (40 euro per dag). Er zijn in Vlaanderen 515 landbouwbedrijven die ooit (sinds 1 december 2005) een zorgactiviteit hadden op hun bedrijf. In een jaar tijd is het aantal met 21% toegenomen. West-Vlaanderen telt 164 zorgboerderijen. Vlaams- Brabant heeft het minste aantal zorgboerderijen. De cijfers geven aan dat er in 2010 in Vlaanderen 397 zorgboeren effectief actief waren en subsidies ontvingen. In 2009 waren er nog maar 324 actieve zorglandbouwers. Ongeveer zorgvragers kregen in 2010 een alternatieve dagbezigheid aangeboden. De overheid keerde in totaal 1,08 miljoen euro aan subsidies uit in Er wordt geschat dat de helft van de zorgboerderijen minstens één andere verbrede activiteit (educatie, ontvangst groepen, hoeveverwerking en verkoop, natuur- en landschapsbeheer) heeft. Tabel 2: Overzicht van het aantal zorglandbouwers tot en met 16/3/ aantal West-Vlaanderen 164 Oost-Vlaanderen 97 Antwerpen 101 Limburg 83 Vlaams-Brabant 70 totaal Vlaanderen 515 Bron: Departement Landbouw en Visserij 1.2 Hoevetoerisme, dagrecreatie en educatie Landbouwbedrijven kunnen ook diensten aanbieden aan toeristen zoals het ter beschikking stellen van accommodatie, het verhuren van logies en fietsen en het organiseren van plattelandsactiviteiten in een ruraal kader. Hoevetoerisme kan via 2 bronnen gemeten worden namelijk het PIV (Plattelandstoerisme in Vlaanderen vzw) en de telling van de ADSEI. De landbouwtelling krijgt de voorkeur omdat aansluiting bij PIV facultatief is. In 2010 zijn er 286 bedrijven die aan hoevetoerisme doen, waarvan 209 geen andere vormen van verbreding toepassen. In vijf jaar tijd is het aantal bedrijven dat aan hoevetoerisme doet, toegenomen van 190 naar 286 bedrijven. Dat de groei niet groter uitvalt, komt vermoedelijk omdat het aanpassen van de bedrijfsinfrastructuur aan de regelgeving (in 2010 werd het nieuw logiesdecreet van kracht) een behoorlijke inspanning vergt. 7

8 Tabel 3: Aantal bedrijven met activiteiten rond hoevetoerisme, 2005 en 2010 activiteit bedrijven met hoevetoerisme, logies en andere vormen van vrijetijdsbesteding waarvan: bedrijven die naast hoevetoerisme geen andere verbredingsactiviteiten hebben waarvan: bedrijven die naast hoevetoerisme ook nog (alleen) landbouwproducten verwerken waarvan: bedrijven die naast hoevetoerisme andere verbredingsactiviteiten hebben, waaronder verwerking van landbouwproducten Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie 1.3 Kijkboerderijen Kijkboerderijen vervullen een educatieve rol en dragen bij aan imagovorming in de sector. 70 actieve land- en tuinbouwbedrijven openen heel het jaar door hun deuren om scholieren te ontvangen of om didactische rondleidingen te geven voor groepen. Kijkboerderijen zijn verbonden aan een netwerk van Plattelandsklassen vzw en de Landelijke Gilden. Naar schatting 44% doen ook nog aan hoeveverkoop, waardoor nog 39 unieke bedrijven bij de telling komen. Plattelandsklassen worden opgevangen en begeleid door 15 plattelandscentra, die samenwerken met vrijwillige landbouwers. De centra verzorgen de opvang. Er zijn naar schatting 150 landbouwers die samenwerken met deze centra. Meer dan de helft van de kijkboerderijen ontvangen eveneens plattelandsklassen. Hiermee komt het aantal unieke landbouwers met plattelandsklassen op 101 (bron: Plattelandsklassen vzw). Tabel 4 : Aantal kijkboerderijen in Vlaanderen, per provincie, 2010 provincie aantal kijkboerderijen in Vlaanderen Antwerpen 13 Limburg 18 West-Vlaanderen 12 Oost-Vlaanderen 14 Vlaams-Brabant 13 Totaal 70 Bron: Het aantal unieke bedrijven dat sociale en toeristische activiteiten uitoefent wordt geraamd op 548. Dat getal krijgen we door de helft van de zorgboerderijen te nemen (=199) samen met 209 bedrijven die enkel hoevetoerisme als verbreding hebben en de 140 kijkboerderijen en bedrijven die plattelandsklassen ontvangen. 8

9 2 MILIEU, NATUUR EN LANDSCHAP 2.1 Beheerovereenkomsten voor natuurbeheer Binnen het kader van de plattelandsontwikkeling (PDPO) biedt de Vlaamse overheid een aantal agromilieumaatregelen aan met als doel de landbouwproductie te verzoenen met bepaalde milieu- en natuurdoelstellingen. Sommige van deze agromilieumaatregelen vallen binnen de afbakening van het concept verbreding. De telling omvat het uniek aantal landbouwers met een lopende beheerovereenkomst, ongeacht in welke PDPOperiode die van start zijn gegaan. Volgens de VLM zijn er in unieke landbouwers (9,7% van het totale aantal landbouwers in Vlaanderen in 2010) met één van volgende beheersovereenkomsten bij de VLM: erosiebestrijding, perceelsrandenbeheer, kleine landschapselementen, botanisch beheer, soortenbescherming. Daarvan kregen landbouwers steun onder PDPO II. Veel van de overige 900 beheerovereenkomsten, aangegaan voor 2007, moeten nog hernieuwd worden. De tabel omvat het aantal landbouwers met een lopende beheerovereenkomst. Een landbouwer kan verschillende beheerovereenkomsten aangaan. Tabel 5: Aantal landbouwers met beheersovereenkomsten, 2010 beheerovereenkomst aantal landbouwers perceelsrandenbeheer kleine landschapselementen soortenbescherming 228 erosiebestrijding 855 botanisch Beheer 50 Bron: Departement Landbouw en Visserij 2.2 Opmaak van landschapsbedrijfsplannen De Vlaamse provincies maken gratis landschapsbedrijfsplannen op voor landbouwers en niet-landbouwers met het oog op landschapsintegratie van de bedrijven. Dat kan zich vertalen in de aanleg van kleine landschapselementen, van inheemse boomsoorten, struiken, enz. De beslissing om de uitvoering van die plannen al dan niet te subsidiëren verschilt van provincie tot provincie. In de provincie Antwerpen kreeg landschapsintegratie als PDPO-project Erven voor het landschap euro financiering (as 3, thema landelijk erfgoed). In het geval van de landbouwer is die aanvraag meestal gekoppeld aan een stedenbouwkundige vergunningsaanvraag (>80%). Daarbij moet de aanvrager in sommige gemeenten een borgsom betalen als garantie. De borg wordt teruggegeven als de plannen verwezenlijkt worden. Het succes van landschapsintegratie is sterk afhankelijk van de wil van de eigenaar/landbouwer om alles verder te onderhouden. Daarom kan aanbevolen worden om de plannen aan te vullen met een onderhoudsplan. Nietlandbouwers (particulieren, hobbyisten) zijn niet in de cijfers opgenomen. 9

10 Tabel 6: Aantal lopende dossiers voor de opmaak van landschapsbedrijfsplannen per provincie, 2010 provincie aantal lopende dossiers West-Vlaanderen 75 Oost-Vlaanderen 49 Antwerpen 28 Limburg 108 Vlaams-Brabant 36 totaal 296 Bron: Provinciale diensten Het aantal unieke bedrijven dat verbrede activiteiten van de categorie milieu, natuur en landschap uitoefent wordt geraamd op Er kan nog een kleine overlap bestaan tussen de unieke bedrijven met beheerovereenkomsten en de 296 bedrijven met landschapsbedrijfsplannen. 10

11 3 UITBESTEDING VAN PRODUCTIEFACTOREN Het verrichten van loonwerk voor derden wordt ook tot de verbredingsactiviteiten gerekend. De cijfers komen uit de landbouwtelling van ADSEI. In 2010 zijn er 624 loonwerkende bedrijven, die geen andere verbredingsactiviteit hebben. Deze bedrijven doen naast loonwerk bijna allen aan productie. Tabel 7: Aantal loonwerkers, 2005, 2007 en 2010 activiteit bedrijven die loonwerk uitvoeren met behulp van machines van het bedrijf bedrijven die naast loonwerk geen andere verbredingsactiviteiten uitvoeren Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie 11

12 4 PRODUCTIE EN AFZET 4.1 Hoeveproductie Het aantal hoeveverkopers wordt vastgesteld aan de hand van de erkende bedrijven bij het FAVV. Volgens de wetgeving moeten alle operatoren die in België actief zijn in de voedselketen zich registreren bij het Voedselagentschap. Voor de uitoefening van bepaalde activiteiten is een toelating of een erkenning vereist. Het cijfer zelf blijft een onderschatting: landbouwers die aan ambulante verkoop doen (bv. verkoop van fruit op dorpsfeesten, langs de autoweg) worden niet geteld, want die zijn niet identificeerbaar. Volgens de cijfers van het FAVV en de gegevens van het Steunpunt Hoeveproducten zijn er in Vlaanderen 935 hoeveverkopers en -verwerkers 1. Het steunpunt maakt melding van 115 landbouwers die zelf vlees verwerken en verkopen. Hoeveverkoop speelt een belangrijke rol en vertegenwoordigt 80% van de verkoop via korte keten (95 miljoen euro voor Vlaanderen). 21% van de Vlamingen koopt wel eens producten op de hoeve (VLAM). Tabel 8: Aantal erkende landbouwers die aan verkoop en/of verwerking doen op eigen bedrijf, bedrijfsactiviteit directe verkoop aan consument in melkproductiebedrijf directe verkoop aan de consument in het bedrijf van fruit directe verkoop aan de consument in het bedrijf van groenten directe verkoop aan de consument van planten bestemd voor consumptie directe verkoop van pluimvee of konijnen op de markten aan de consument directe verkoop in de productie-eenheid van consumptie-eieren aan de consument melkinrichtingen (=hoevezuivelaars) vervaardigen/verpakken van vleesproducten (*) totaal Bron: Federaal Agentschap voor de Voedselveiligheid, (*) Steunpunt Hoeveproducten 4.2 Productie van energie De duurzame productie van energie, zowel hernieuwbaar als niet-hernieuwbaar, vindt steeds meer zijn ingang in het (landbouw-) bedrijfsleven. In de landbouwtelling van 2010 (ADSEI) zijn er 261 landbouwbedrijven die aangeven dat ze duurzame energie produceren bestemd voor de verkoop. Dat is bijna acht keer zoveel als in 1 Het Steunpunt Hoeveproducten hanteert een bredere definitie van de term hoeveproducenten en schatte het aantal op De mogelijkheid bestaat dat niet alle hoeveproducenten zich bij het FAVV hebben gemeld. Zie ook parlementaire vraag nr. 312 van 11 augustus

13 2007. Producenten kunnen energie opwekken door het investeren in zonnepanelen of door het gebruik van warmtekrachtkoppelingsinstallaties op o.a. gas of brandstof. Het aantal landbouwers dat energie produceert kan ingeschat worden via het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds. Sinds 2007 zijn er 608 landbouwers die investeringssteun hebben gekregen voor WKK-installaties of zonnepanelen. Het aantal landbouwers met een goedgekeurd dossier voor investeringen in WKK-installaties bedraagt 102 bedrijven. Voor investeringen in zonnepanelen zijn dat er 506. In 2010 was er een verdubbeling van het aantal goedkeuringen voor WKKinstallaties. De VLIF-steun wordt enkel toegestaan als de investering dient om aan de energiebehoeften op het eigen bedrijf te voldoen, en niet voor energie die volledig doorverkocht wordt. Om die reden zijn er in werkelijkheid meer bedrijven die investeren in WKK. Tabel 9: Aantal landbouwers met goedgekeurde dossiers ingediend onder PDPOI en PDPOII voor investeringsaanvragen voor energie-installaties, Vlaanderen totaal aantal landbouwers met investeringssteun voor WKK-installaties aantal landbouwers met investeringssteun voor zonnepanelen Bron: Agentschap voor Landbouw en Visserij Het aantal unieke bedrijven dat verbrede activiteiten van de categorie milieu, natuur en landschap uitoefent wordt geraamd op 1196, bestaande uit 935 hoeveverwerkers- en verkopers, en 261 landbouwers die energie produceren bestemd voor verkoop. Er is mogelijk overlapping met de andere verbredingscategorieën. 13

14 BRONNEN Agentschap Landbouw en Visserij, VLIF-activiteitenverslag 2010 VILT, Kijkboerderijen krijgen nieuw logo, 10 maart 2011 Provincie Antwerpen, Erven in het landschap : een handige publicatie voor integratie van land- en tuinbouwbedrijven in het landschap, 2010 Idea Consult, Toestandsrapport voor verbrede landbouw Analyse van de beschikbare informatie inzake de verschillende groepen verbrede landbouwactiviteiten,