DEEL D Hoofdstuk 4: Erfgoed. Inhoudsopgave

Transcriptie

1 D-4.1 Inhoudsopgave 4. ERFGOED Gebouwen en gebouwencomplexen met erfgoedwaarde Beschrijving van het op de site aanwezige erfgoed De paviljoenen Het OCMW-gebouw Het gebouw van de Fondation Jourdan Het gebouw van het Centrum voor Kinderzorg Het gebouw van het Institut Reine Fabiola Effecten van het project op het erfgoed Het project Samenvatting van en kanttekeningen bij het advies van de KCML Effecten van de alternatieven Samenvatting van de effecten van het project en van de alternatieven Maatregelen en aanbevelingen Lijst van de figuren Figuur 1: Evolutie van de gebouwen op de site Figuur 2: Plan van de gevel en van het dak van een paviljoen Figuur 3: Superpositie van de paviljoenen (in het zwart) en van het project (in het rood) Lijst van de tabellen Tabel 1: Vloeroppervlakte van de paviljoenen (in m 2 ) Tabel 2: Vloeroppervlakte van het OCMW-gebouw Tabel 3: Vloeroppervlakte van het gebouw van de Fondation Jourdan Tabel 4: Vloeroppervlakte van het gebouw van het Centrum voor Kinderzorg Tabel 5: Vloeroppervlak van het gebouw van het Institut Reine Fabiola

2 D ERFGOED 4.1. Gebouwen en gebouwencomplexen met erfgoedwaarde Plaat D-101 toont de gebouwen in de aanpalende straten van de site die opgenomen zijn in de erfgoedinventaris van de gemeente Etterbeek. Het betreft meer bepaald de gebouwen die gelegen zijn aan de: Beckersstraat nrs 4 (voormalig hospitaal), 9, 10, 11, 13, 17, 19, 27, 28, 29, 30, 77, 79, 81, 83 ; Kazernenlaan nrs 42, 44, 46, 49, 50, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 66 ; Generaal Bernheimlaan nrs 31, 49 ; de Haernestraat nrs 178, 182, , 213, 215 ; Dokter Jean Jolyplein nr 3. Er kan bovendien gesteld worden dat complexen waarvan bepaalde gebouwen gemeenschappelijke kenmerken vertonen (bouwperiode, typologie, bouwprofiel, ) eveneens een zekere erfgoedwaarde vertonen ook al zijn ze niet opgenomen in de inventaris. Het gaat hier meer bepaald om: Het complex bestaande uit de gebouwen aan het begin van de Beckersstraat (nrs 1 tot 31); Het complex bestaande uit de gebouwen van de Beckersstraat, de de Haernestraat en de Marcettestraat gelegen in de nabijheid van de kruising van de Beckersstraat met de de Haernestraat; Het complex bestaande uit de gebouwen aan het begin van de Generaal Bernheimlaan.

3 4.2. Beschrijving van het op de site aanwezige erfgoed D-4.2 De gebouwen op de site vormden één geheel tot het hospitaal van Etterbeek zijn deuren sloot. De beschrijving van de gebouwen op de site wordt aangevuld met een reeks foto s die op de CD-rom in bijlage staan afgebeeld. De oudste gebouwen dateren van het begin van de 20 e eeuw, de meest recente van de jaren 60. Hierna volgt een korte historiek van de gebouwen (zie Figuur 1): 1907: de burgemeester van Etterbeek, Nestor Plissart, besluit een nieuw hospitaal te laten bouwen; : bouw van de 4 eerste paviljoenen, het operatiekwartier en de omheiningsmuur naar een ontwerp van de uitvoerende ingenieur, Jean Stillemans; : bouw van de kapel; : bouw van twee bijkomende paviljoenen aan de kant van de de Haernestraat; : aanleg van een nieuw gebouw aan het Dokter Jean Jolyplein (OCMW-gebouw) en van de lange mediane gang; jaren 60: aanleg van het gebouw van de Fondation Jourdan; 1980: bouw van het medisch-chirurgisch instituut aan de de Haernestraat volgens een ontwerp van architect Robert Mahieu; 1992: verbouwing en verhoging van de twee paviljoenen aan de kant van de de Haernestraat (Centrum voor Kinderzorg, stichting War Memorial). De eigenschappen van de gebouwen hangen af van het tijdperk waarin ze gebouwd werden. De oudste gebouwen zijn de paviljoenen van het hospitaal, het mortuarium en de kapel.

4 D-4.3 Figuur 1 : Evolutie van de gebouwen op de site

5 De paviljoenen D-4.4 Figuur 2 : Plan van de gevel en van het dak van een paviljoen Figuur 2 stelt het plan voor van het dak en van de gevel van een van de paviljoenen. De vier eerste paviljoenen werden tussen 1909 en 1911 opgetrokken in eclectische stijl. Ze vertonen dezelfde structuur en verschillen enkel van elkaar door lokale details die voornamelijk betrekking hebben op de bijkomende dakvolumes van het centrale gedeelte en op de volumes aan de uiteindes van de paviljoenen. De paviljoenen bestaan uit 5 hoofdvolumes en twee secundaire volumes aan de uiteinden. Ze staan symetrisch opgesteld t.o.v. een mediane as. Drie volumes vertonen een nokbalk die parallel loopt met de lengte-as van het gebouw. Ze worden gescheiden door twee volumes waarvan de nokbalk dwars op de as ligt. Ze worden aan beide uiteinden beëindigd met een lager, secundair volume. De hoofdvolumes worden beëindigd met een puntgevel met daarop een gewelfd fronton in blauw hardsteen. De buitenmuren bestaan uit terracotta bakstenen met een onderbouw in blauw hardsteen (ongeveer 1 m). De gevels zijn versierd met horizontale stroken in blauw hardsteen of beton; er zijn twee stroken op de laagste volumes en drie op de hoogste volumes. De dakgoten bestaan uit witgeschilderd hout en de dakbedekking uit zinkplaten. Het lijstwerk is niet origineel: de meeste raamlijsten zijn in aluminium, zonder raamroedes. De muren vertonen rechthoekige, verticale openingen die langgerekt zijn op de hoge volumes maar compacter op de lage volumes. De ramen van de laterale puntgevels vertonen een rondboog, de ramen van de puntgevels van de secundaire volumes zijn cirkelvormig.

6 Aan de buitenkant zijn de paviljoenen nog in relatief goede staat, ook al is het gebrek aan onderhoud op bepaalde plaatsen zeer duidelijk: Het dak is op sommige plaatsen lek; Bepaalde muren moeten opnieuw worden ingevoegd; Heel wat ramen zijn gebroken; De raamlijsten moeten worden vervangen. De binnenkant van de paviljoenen bevindt zich echter in een vergevorderde staat van verval en zou volledig moeten gerenoveerd worden indien men de gebouwen een nieuwe bestemming wenst te geven. De paviljoenen worden met elkaar verbonden door gangen. De oudste gangen zijn opgetrokken uit dezelfde materialen als de paviljoenen: muren uit terracotta bakstenen, een onderbouw in blauwe hardsteen, dak in zinkplaten. De meest recente gangen hebben open gecementeerde muren met talrijke brede openingen en een dak in zink. Het geraamte van de gangen bestaat uit gewelfde, stalen balken. De paviljoenen beslaan een vloeroppervlakte van ongeveer 820 m 2 (720 m 2 voor de hoofdvolumes en 50 m 2 voor de secundaire volumes) : - lengte: 75m - breedte: 10 à 13m - oppervlakte: +/-820 m 2 ( ) Drie andere gebouwen zijn functioneel met de paviljoenen verbonden: de voormalige kapel, het vroegere operatiekwartier en het vroegere mortuarium. Het geheel vertegenwoordigt een vloeroppervlakte van ongeveer 4000 m 2 (zie Tabel 1). Tabel 1 : Vloeroppervlakte van de paviljoenen (in m 2 ) hospitaal Benaming Vloer- # Totale verdiep. Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Paviljoen Onthaal Onthaal Onthaal Onthaal Onthaal D-4.5 Globale Kapel

7 D-4.6 Deze paviljoenen hebben ongetwijfeld een zekere erfgoedwaarde: Ze zijn een van de laatste dergelijke gebouwencomplexen in de Brusselse regio; Ze vertonen een rijke architectuur wat betreft volumes, dakconstructies, materialen en versieringen; Ze zijn een typisch voorbeeld van de architectuur van het begin van de 20e eeuw. Er zijn echter een aantal elementen die afbreuk kunnen doen aan de erfgoedwaarde van deze gebouwen. Het gaat hier meer bepaald om de volgende elementen: Het isolement van het complex t.o.v. zijn stedelijke omgeving, wat te wijten is aan: o de muur aan de kant van de Beckersstraat waardoor het geheel zowel visueel als functioneel aan zijn omgeving wordt onttrokken; o de aanwezigheid van het OCMW-gebouw en zijn bijgebouwen. Het hoge niveauverschil tussen de site en de Beckersstraat; De aanwezigheid van de gangen die de verschillende paviljoenen met elkaar verbinden; deze hebben een hoge functionele waarde maar verhinderen dat de paviljoenen waargenomen worden als één geheel; De aanwezigheid van onthaalgebouwen tussen de zuidelijk gelegen paviljoenen; De algemene slechte staat waarin het complex zich bevindt; De vegetatie die woekert tussen de paviljoenen; De verbrokkeling van het oorspronkelijke perceel in verschillende functioneel onafhankelijke percelen: o voormalige hospitaal (verlaten); o OCMW; o Fondation Jourdan; o Centrum voor Kinderzorg; o Institut Reine Fabiola. Gegevenheden verbonden aan de organisatie van de gebouwen: o beperkte oppervlakte (820 m 2 per paviljoen); o lange en smalle volumes. Technische moeilijkheden die betrekking hebben op de renovatie van dit type gebouw (technische installaties, thermische isolatie, ).

8 Het OCMW-gebouw D-4.7 Het hoofdgebouw werd opgetrokken aan het einde van de jaren 30. Sindsdien werden er verschillende bijgebouwen toegevoegd waaronder het secundair volume aan de Kazernenlaan (links van het gebouw). Deze uitbreiding betrof een functiewoning die na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd afgewerkt. In de ruimte tussen het hoofdgebouw en de paviljoenen van het vroegere hospitaal bevinden zich lage, secundaire volumes die naar gelang de behoefte werden bijgebouwd. Net zoals de paviljoenen, werd het OCMWgebouw opgericht om er ziekenhuisactiviteiten in onder te brengen. Het werd dus niet opgevat als een kantoorgebouw. Het gebouw bevindt zich aan het uiteinde van het Jean Jolyplein. De gevel van het gebouw bestaat uit gele bakstenen en vertoont een onderbouw in blauwe hardsteen. De hoofdingang ligt in het midden van het gebouw. In het gebouw zijn de kantoren van het OCMW gevestigd. De inrichting is minimalistisch en vertoont geen enkel interessant of kenmerkend element. Het hoofdgebouw betaat uit drie verdiepingen van ongeveer 900 m 2, hetzij een totale oppervlakte van 2750 m 2. De bijgebouwen beslaan een totale oppervlakte van ongeveer 1300 m 2. OCMW Tabel 2 : Vloeroppervlakte van het OCMW-gebouw Benaming Vloer # verdiep. Totale Hoofdgebouw Bijgebouw Bijgebouw Bijgebouw Bijgebouw Bijgebouw Secundair volume links Globale Het OCMW-gebouw heeft een gevel die heel karakteristiek is voor zijn tijd en vormt een oriëntatiepunt in de Kazernenlaan. Buiten die twee elementen vertoont het gebouw geen enkel opmerkelijk kenmerk (noch binnen, noch buiten).

9 D Het gebouw van de Fondation Jourdan Het gebouw van de Fondation Jourdan werd opgericht in de jaren 60 als rusthuis voor bejaarden. De architectuur ervan is zeer functioneel en rationeel. Het gebouw bestaat uit twee vleugels die verbonden worden door een laag volume waarin het onthaal en het restaurant werden ondergebracht. Binnen is het gebouw georganiseerd rond twee lange gangen (1 per vleugel) die de kamers bedienen. De traphallen zijn aan de gevelzijde ingericht zodat deze over een rechtstreekse, natuurlijke lichtinval beschikken. De vleugels zijn 55 m lang en 11 m breed, en tellen 4 verdiepingen. De vloeroppervlakte van het gebouw bedraagt ongeveer 6000 m 2. Tabel 3 : Vloeroppervlakte van het gebouw van de Fondation Jourdan Jourdan Benaming Vloer # verdiep. Totale Gebouw achteraan Gebouw vooraan Uitbreiding gebouw achteraan Bijgebouw achteraan Volume van de verbinding Globale 6.100

10 Het gebouw van het Centrum voor Kinderzorg D-4.9 Het gebouw van het Centrum voor Kinderzorg dateert van 1992 en is er gekomen na een grondige verbouwing van twee paviljoenen van het voormalige hospitaal. Bepaalde elementen van de oorspronkelijke gebouwen zijn bewaard gebleven (puntgevels), andere werden toegevoegd of heraangelegd (muren in rode en gele baksteen). De nieuwe onderdelen zijn herkenbaar aan de textuur van de gebruikte bakstenen (bakstenen met een veel gladder oppervlak). Er werd een verdieping aan de gebouwen toegevoegd en de daken werden vervangen. De verbouwing van deze twee paviljoenen toont aan dat bepaalde elementen van de site wel degelijk voor renovatie in aanmerking kunnen komen. Oorspronkelijke paviljoenen (1/500) Situatie na verbouwing (1/500)

11 D-4.10 Het zuidelijke deel van de oorspronkelijke paviljoenen werd afgebroken en er werd een verbinding aangelegd tussen de paviljoenen. De daken werden volledig vervangen. Er werden enkel een paar elementen van het metselwerk bewaard. Tabel 4 : Vloeroppervlakte van het gebouw van het Centrum voor Kinderzorg Benaming Vloer # verdiep. Totale Globale CKZ Centraal gebouw Noordelijke vleugel Verlenging noordelijke vleugel Zuidelijke vleugel Verlenging zuidelijke vleugel Verbinding naar noordelijke vleugel Verbinding naar zuidelijke vleugel

12 D Het gebouw van het Institut Reine Fabiola Het gebouw van het Instituut Reine Fabiola werd opgetrokken in het begin van de jaren 80 met de bedoeling om hier het medisch-chirurgisch instituut in onder te brengen. Het is een massief gebouw dat nauwelijks geïntegreerd is in de omgeving. Buiten het feit dat het deel heeft uitgemaakt van de ziekenhuissite, heeft het zo goed als geen erfgoedwaarde. Het instituut bestaat uit één hoofdgebouw en verschillende bijgebouwen. Het hoofdgebouw springt in t.o.v. de rooilijn, de perceelgrens en verschillende bijgebouwen. Tabel 5 : Vloeroppervlak van het gebouw van het Institut Reine Fabiola Benaming Vloer # verdiep. Totale Globale IRF Hoofdgebouw Zijdelings bijgebouw Bijgebouw links Kern Laag volume rechts van kern Achthoekig paviljoen

13 D Effecten van het project op het erfgoed Het project De effecten van het project op het erfgoed zijn van tweeërlei aard: afbraak van bepaalde gebouwen en wijziging van de perceptie van bepaalde gehelen. Wat het erfgoed betreft, is de analyse snel gemaakt: afbraak van alle gebouwen op de site. Het project ging ook uit van de afschaffing van het Dokter Jean Jolyplein dat echter door de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen beschouwd wordt als een getuige van het buurtleven in een stadwijk. De studie werpt dan ook de vraag op of dit plein kan behouden worden en of het volledige patrimonium (of een deel ervan) een nieuwe bestemming kan krijgen. Dit uitgangspunt vormt de basis van alternatief F, dat het behoud van het erfgoed voorstaat. Om een antwoord te kunnen bieden op deze vraag, hebben we eerst de aanwezige elementen vanuit patrimoniaal oogpunt in drie categorieën ondergebracht: Elementen die interessant zijn: het geheel gevormd door de kapel en de 4 paviljoenen, het Dokter Jean Jolyplein; Elementen die min of meer interessant zijn: de muren rond de site, het OCMWgebouw; Elementen die weinig interessant zijn: de gerenoveerde paviljoenen van het Centrum voor Kinderzorg, het gebouw van de Fondation Jourdan. Figuur 3 : Superpositie van de paviljoenen (in het zwart) en van het project (in het rood)

14 D Samenvatting van en kanttekeningen bij het advies van de KCML In haar advies van augustus 2009 maakt de Commissie de volgende opmerkingen: 1) Ze wijst op de erfgoedwaarde van site: enerzijds de verschillende gebouwen die opgenomen zijn in de erfgoedinventaris van de gemeente Etterbeek en anderzijds het Dokter Jean Jolyplein met zijn rol als verbindingselement tussen de Chambérystraat en de Kazernenlaan; 2) Ze benadrukt dat het project geen enkel gebouw bewaart; 3) Ze laat zich positief uit over de nieuwe verbinding tussen de de Haernestraat en de Beckersstraat, maar betreurt dat het effect ervan afgezwakt wordt door de slechte lokalisatie van de eindpunten ervan; 4) Ze betreurt dat de steunmuur aan de Beckersstraat moet verdwijnen; 5) Ze betreurt dat grote delen van het terrein in beslag worden genomen door ondergrondse parkeergarages. In haar besluit wijst ze op de noodzaak van een geïntegreerde aanpak die het behoud van de gebouwen koppelt aan een reflectie over het project. Ze vraagt ook dat de hierboven vermelde punten worden verbeterd. De projectanalyse die binnen het kader van deze studie werd uitgevoerd, bevestigt de belangrijkste punten uit het advies van de Commissie, met uitzondering van de verwijdering van de steunmuur die binnen het kader van het project behouden blijft of heraangelegd wordt (waarbij het behoud voorkeur krijgt op de heraanleg). De overwegingen m.b.t. het behoud van een deel van de gebouwen, tonen aan dat behoud moeilijk is, zeker wat betreft de paviljoenen, maar dat er plaatselijk inspanningen kunnen worden geleverd, meer bepaald ter hoogte van de kapel (zie hieronder). Het behoud van het Dokter Jean Jolyplein komt aan een aantal doelstellingen tegemoet, ook op het gebied van andere studie-onderdelen (stedenbouw, mircoklimaat, impact op de bestaande woningen). De nieuwe verbinding tussen de de Haernestraat en de Beckersstraat moet niet alleen beschouwd worden in termen van connectiviteit, maar ook in termen van scenografie en opening van de site (zie stedenbouw). De bemerking m.b.t. het feit dat een relatief groot deel van het terrein in beslag wordt genomen door ondergrondse parkeergarages, overstijgt het erfgoedaspect. Dit punt wordt uitvoerig behandeld in het hoofdstuk Bodem en Water. Ten slotte sluiten wij ons aan bij het advies van de Commissie voor wat betreft het gebrek aan interesse dat het project aan de dag legt voor het erfgoed van de site. Het hebben onze studie dan ook in die zin aangepast en de mogelijkheden onderzocht om het bestaande erfgoed te valoriseren binnen de geest van het project.

15 4.4. Effecten van de alternatieven D-4.14 Enkel de alternatieven C en F hebben een impact op het behoud van het erfgoed: alternatief C voorziet het behoud van het Dokter Jean Jolyplein, een maatregel die is overgenomen door alternatief F. Alternatief F wil de voormalige kapel bewaren en in ere herstellen. De paviljoenen worden in dit alternatief niet behouden omdat ze te veel plaats innemen op de site en omdat het behoud ervan moeilijk in overeenstemming kan worden gebracht met het project (zie hoofdstuk «Stedenbouw»). De integratie van de paviljoenen zou geleid hebben tot een verwerping van alternatief F, en dit voor redenen die buiten het erfgoeddomein vallen. Het zou bovendien ook niets aan de studie hebben bijgebracht. In Figuur 3 overlappen het project en de paviljoenen elkaar. Dit brengt ons tot de volgende vaststellingen: Het administratief centrum strekt zich uit over de helft van de twee noord-oostelijke paviljoenen; Blok A strekt zich uit over de volledige oppervlakte van het noord-westelijke paviljoen; Blokken B en C strekken zich gedeeltelijk uit over het zuid-westelijke paviljoen. Alternatief F werd dus opgezet om de voormalige kapel te behouden en in waarde te herstellen. De kapel is zeker niet het meest interessante gebouw van de site, maar het behoud ervan kan wel bijdragen tot een verbetering van het imago ervan. De structuur van het project werd dus zodanig aangepast dat de vroegere kapel een prominente plaats krijgt. De ligging van de kapel, aan de rand van het park, is in dat opzicht perfect; ze sluit bovendien het perspectief van het park af. Vervolgens hebben we getracht om de kapel zichtbaarder te maken vanaf de weg die de Beckersstraat verbindt met de de Haernestraat. Hiertoe hebben we de zuidelijke rooilijn van de straat iets verlegd zodat er vanuit de de Haernestraat een perspectief kan worden gecreëerd op de kapel (hierdoor wordt dit stuk van de straat gedefinieerd als een stuk met niet-parallel lopende rooilijnen). Daarna hebben we de kapel geïsoleerd van de gebouwen errond door langs iedere kant van de kapel een niet-bebouwd stuk terrein van 5 meter breed te voorzien. Ten slotte moesten de blokken C, D en E worden geherstructureerd om ze aan te passen aan de nieuwe weg. De inplanting van deze «geherstructureerde» gebouwen is opgevat in overeenstemming met de principes van het project. Er werd overeengekomen dat het voorgestelde plan kan worden aangepast in het geval van een eventuele wijziging van de aanvraag tot vergunning. De voorgestelde weg toont aan dat de kapel kan worden behouden en dat ze in het project kan worden geïntegreerd. De vraag die zich dan opdringt heeft betrekking op de bestemming van de kapel die een vloeroppervlakte heeft van ongeveer 200 m 2. Er zijn verschillende functies overwogen: woning; een kleine handelszaak (functie die moeilijker in overeenstemming is te brengen met het behoud van het gebouw in zijn oorspronkelijke configuratie); een kleinschalige voorziening. Al deze functies kunnen goed tot hun recht komen in een gebouw zoals de voormalige kapel.

16 4.5. Samenvatting van de effecten van het project en van de alternatieven D-4.15 Het project voorziet de afbraak van alle gebouwen met erfgoedwaarde op de site, met uitzondering misschien van de steunmuur langs de Beckersstraat waarvan nog niet is uitgemaakt of hij al dan niet behouden blijft of vervangen wordt door een nieuwe muur. Uitgaande van de geest van het project en rekening houdend met de aanzienlijke ruimte die de vier paviljoenen innemen op de site en met hun verregaande staat van verval, lijkt het ons zeer moeilijk om de paviljoenen te behouden en in het project te integreren. De studie van de alternatieven (C en F) heeft echter aangetoond dat verschillende elementen kunnen behouden blijven en in ere hersteld worden zonder daarbij te raken aan de aard van het project. Het betreft hier meer bepaald de vroegere kapel, het Dokter Jean Jolyplein en de steunmuur in de Beckersstraat. Deze elementen kunnen worden bewaard en in het project worden opgenomen. Wanneer het project zich in het stadium van de stedenbouwkundige toelating bevindt, zou het interessant zijn om na te gaan of bepaalde materialen (bakstenen van de omheiningsmuur en van de paviljoenen, ) niet zouden kunnen worden gerecycleerd en gebruikt voor de aanleg van bijvoorbeeld de ondermuur van de parkomheining, of voor plantenbakken, Maatregelen en aanbevelingen Op basis van de projectanalyse en de alternatieven, stellen wij voor om: 1. Het Dokter Jean Jolyplein te behouden (wijziging van blok G); 2. De voormalige kapel te behouden, te renoveren en een nieuwe bestemming te geven (wijziging van blok C); 3. Het traject van de wegen te wijzigen zodat de vroegere kapel beter tot haar recht komt (wijziging van de gebouwen D en E); 4. De steunmuur langs de Beckersstraat te behouden (deze kan uiteraard op bepaalde plaatsen uitsparingen krijgen om toegangen tot de gebouwen van blok A te creëren); 5. Bepaalde materialen van de bestaande gebouwen zo veel mogelijk hergebruiken binnen het kader van het project om zo de herinnering aan de site levendig te houden (geen goedkope imitatie); 6. Bezoeken te organiseren voor het grote publiek en voor mensen uit de sector (monumenten en landschappen, architecten, verenigingen actief in het behoud van erfgoed) om de erfgoedkwaliteiten van de paviljoenen in de verf te zetten voor ze afgebroken worden; 7. Een kaart en fotoreportage over de site en de paviljoenen te realiseren zodat er een spoor van overblijft na de afbraakwerken.