Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden: feiten en cijfers

Transcriptie

1 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden: feiten en cijfers FACTSHEET Allochtone jeugdigen staan zowel in beleid als in de publieke discussie volop in de belangstelling. Terecht, want bijna een kwart van alle jeugdigen in Nederland van 0 tot 25 jaar is van allochtone afkomst. De aandacht richt zich met name op problemen die bepaalde groepen jeugdigen hebben of veroorzaken. Maar er zijn ook positieve ontwikkelingen te zien. Met name op de terreinen onderwijs en arbeidsparticipatie is de situatie van allochtone jeugdigen verbeterd. Het aantal jongeren dat een diploma in het hoger onderwijs behaalt is verdubbeld, allochtone vrouwen halen vaker een startkwalificatie en het aantal jongeren met werk is toegenomen. Maar ondanks dat bestaan er op een aantal gebieden nog steeds verschillen met autochtone jeugdigen. In onderzoek wordt een aantal kenmerken van gezinnen onderscheiden die samenhangen met het vaker voorkomen van problemen. Laag inkomen, opgroeien in een eenoudergezin, niet-westerse afkomst en een laag opleidingsniveau van de moeder zijn risicofactoren. Problemen in de ontwikkeling en opvoeding van kinderen komen beduidend vaker voor bij gezinnen waar twee of meer van deze risicokenmerken aanwezig zijn. Vooral niet-westerse allochtone gezinnen in Nederland hebben vaak te maken met meerdere risicofactoren. Welke landelijke cijfers zijn er precies bekend over het functioneren van allochtone jeugdigen binnen de Nederlandse samenleving? Welke verschillen zijn er tussen autochtone en allochtone jeugdigen en tussen de verschillende allochtone groepen? Als antwoord op deze vragen biedt deze factsheet een overzicht van cijfers over het functioneren van allochtone jeugdigen en hun gezinnen op de terreinen opvoeding, welbevinden en onderwijs en werk.

2 Nederlands Jeugdinstituut 2 Enkele demografische gegevens Een kwart van de Nederlandse bevolking van 0 tot 25 jaar is allochtoon. Twee derde hiervan valt onder de noemer niet-westerse allochtoon. De diversiteit binnen de niet-westerse allochtone bevolking is groot. Zo zijn zij afkomstig uit diverse werelddelen en landen en hebben zij zeer uiteenlopende culturele en migratieachtergronden en sociale posities. De diversiteit neemt alleen maar verder toe nu steeds meer nieuwe groepen deel gaan uitmaken van de niet-westerse allochtone bevolking. Marokkanen en Turken vormen de grootste groep niet-westerse allochtonen, gevolgd door Surinamers en Antillianen. De meeste allochtone jeugdigen zijn zelf in Nederland geboren, hun ouders zijn naar Nederland gekomen. Slechts 20 procent van de allochtone 0- tot 25-jarigen is in een ander land dan Nederland geboren. In deze factsheet beperken we ons grotendeels tot jeugdigen van de vier grootste groepen niet-westerse allochtonen in Nederland en hun opvoeders. Het gaat in deze factsheet dus over jeugdigen en ouders van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst. Bevolking van 0 tot 25 jaar Allochtone bevolking 0 tot 25 jaar naar herkomst 16% 24% 7% 30% 5% 77% 11% 14% 15% Autochtoon Westerse allochtoon Niet-westerse allochtoon Bron: CBS 2009 Westerse allochtoon Turks Marokkaans Surinaams Ned. Antill / Arubaans Overig niet-westers Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hanteert de volgende definitie van allochtoon : Iemand die in Nederland woont (en staat ingeschreven) en van wie ten minste één ouder in het buitenland is geboren. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen personen die zelf in het buitenland zijn geboren (de eerste generatie) en personen die in Nederland zijn geboren (de tweede generatie) (CBS 2005). Het CBS maakt onderscheid tussen westerse en niet-westerse allochtonen. Niet-westerse allochtonen zijn allochtonen die uit Turkije, Afrika, Latijns- Amerika en Azië (met uitzondering van Japan en Indonesië) afkomstig zijn.

3 3 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden Gezin en opvoeding Gezinssamenstelling In Nederland wonen ruim 2,5 miljoen gezinnen. Onder een gezin verstaan we een of twee ouders met minstens één thuiswonend kind. 13 procent van alle gezinnen heeft één of twee ouders van niet-westerse afkomst (Boekhorn & de Jong 2008). Eenoudergezinnen In 2006 zijn er eenoudergezinnen. Dat is 18 procent van alle huishoudens met kinderen. In een derde van de eenoudergezinnen is in ieder geval een van de ouders nietwesters allochtoon. Verhoudingsgewijs komt eenouderschap het vaakst voor bij Antilliaanse en Surinaamse gezinnen. De helft van de gezinnen van Antilliaanse-Arubaanse herkomst en 45 procent van de Surinaamse gezinnen heeft één ouder. Eenoudergezinnen Autochtoon Antilliaans-Arubaans Marokkaans Turks Surinaams percentage van totale herkomstgroep Bron: Boekhorn & de Jong 2008 Aantallen kinderen per gezin Het aantal kinderen dat Nederlandse vrouwen gemiddeld krijgen ligt rond de 1,7. Allochtone vrouwen krijgen van oudsher meer kinderen. Twintig jaar geleden lag het gemiddelde kindertal van bijvoorbeeld Turkse en Marokkaanse vrouwen rond de 5. Maar in de afgelopen decennia krijgen allochtone vrouwen en vooral Turkse en Marokkaanse vrouwen minder kinderen. Bij Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie die eind jaren zestig zijn geboren, is het gemiddelde kindertal nu 2,7. Ondanks deze aanzienlijke daling in aantallen kinderen is het verschil met autochtone vrouwen nog steeds groot.

4 Nederlands Jeugdinstituut 4 Gezinnen met thuiswonende kinderen t/m 18 jaar in 2002 Kindertal Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans Autochtoon 1 kind 25% 25% 33% 38% 30% 2 kinderen 44% 31% 44% 41% 48% 3 of meer kinderen 31% 45% 22% 21% 22% Bron: Distelbrink & Hooghiemstra 2005 Het kindertal van de tweede generatie niet-westerse allochtone vrouwen zal naar verwachting weinig meer verschillen van het kindertal van autochtone vrouwen. Bij de tweede generatie Surinaamse vrouwen ligt het kindertal zelfs lager dan dat van autochtone vrouwen (Boekhorn & de Jong 2008). Turkse en Marokkaanse gezinnen zijn dus over het algemeen groter dan autochtone gezinnen. De kinderen groeien ook vaker dan autochtone kinderen op met meer dan één broertje of zusje. Gezinnen met drie of meer kinderen komen relatief het meeste voor onder de Marokkanen. Surinaamse en Antilliaanse gezinnen zijn ongeveer even groot als autochtone gezinnen. Gezinnen in achterstandssituaties Kinderen die wonen in een gezin met een lage sociaaleconomische status (SES) lopen meer risico problemen te krijgen. Onder een lage SES wordt verstaan een laag opleidingsniveau van de ouders en het leven in armoede, bijvoorbeeld door werkloosheid van de ouder(s). Relatief veel allochtone kinderen hebben hiermee te maken. Ruim een kwart van de allochtone huishoudens had in 2006 een laag inkomen. Dit is vier keer zo veel als bij autochtone huishoudens. Binnen de niet-westerse huishoudens liep het aandeel met een laag inkomen uiteen van 22 procent van de Surinaamse gezinnen tot 32 procent van de Marokkaanse gezinnen (CBS, Armoedebericht 2008). Ook het opleidingsniveau van allochtone ouders ligt lager dan dat van autochtonen. Het verschil is het grootst bij niet-westerse allochtonen van de eerste generatie. 21 procent heeft de lagere school als hoogst voltooide opleiding tegenover 7 procent van de autochtone bevolking. Onder de niet-westerse allochtonen zijn Turken en Marokkanen van de eerste generatie gemiddeld het laagst opgeleid. Ruim 30 procent heeft alleen lagere school. Onder Surinamers en

5 5 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden Antillianen gaat het respectievelijk om 13 procent en 15 procent. Het verschil neemt wel af bij de volgende generaties. De tweede generatie nietwesterse allochtonen volgt inmiddels veel meer onderwijs dan de eerste generatie (Verweij e.a. 2009). Tienermoeders In 2007 hebben 2540 meisjes jonger dan 20 jaar een kind gekregen. Hierbij gaat het om 1489 autochtone tieners en 1051 meisjes van allochtone afkomst. Ten opzichte van een jaar eerder is vooral het geboortecijfer onder tieners van niet-westerse afkomst gedaald. In 2001 waren er 1736 tienermoeders van nietwesterse afkomst; in 2007 waren het er nog 779. Het geboortecijfer onder meisjes van Turkse en Marokkaanse afkomst nadert die van autochtone meisjes. De geboortecijfers bij Antilliaanse tienermeisjes is licht gedaald maar is nog altijd acht keer zo hoog als bij autochtone meisjes (CBS 2008; Garssen 2007). Opvoeding Hoe ouders de opvoeding beleven blijkt samen te hangen met het voorkomen van opvoedproblemen. Bij ouders die negatief gestemd zijn over de opvoeding, worden vaker opvoedproblemen gesignaleerd dan bij ouders die positief gestemd zijn. 94 procent van de ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 12 jaar is tevreden over de opvoeding. De helft hiervan heeft echter wel in het afgelopen jaar enige zorgen of problemen gehad met de opvoeding. 6 procent van de ouders heeft een negatieve beleving van de opvoeding. Een negatieve beleving van de opvoeding houdt in dat zij ontevreden zijn over de opvoeding, het belastend en zwaar vinden en/of zich veel zorgen maken over de opvoeding. Een negatieve beleving van de opvoeding komt bij sommige groepen ouders vaker voor dan bij andere. Onder andere ouders met een niet-westerse afkomst, ouders uit eenoudergezinnen, ouders die onder de armoedegrens leven en gezinnen waarbij de moeder een lage opleiding heeft, zijn vaker negatief gestemd over de opvoeding (Zeijl e.a. 2005). Onderwijs en arbeid Deelname aan VVE-programma s en peuterspeelzalen Voor kinderen met een risico van onderwijsachterstand zijn er de zogenoemde programma s voor voor- en vroegschoolse educatie (VVE-programma s). Het gaat hierbij om programma s die starten op de peuterleeftijd en doorlopen in groep 1 en 2 van de basisschool. VVEprogramma s zijn er voor alle achterstandsgroepen, zowel allochtone als autochtone. In de praktijk blijken vooral de allochtone groepen deel te nemen aan deze programma s. Autochtone kinderen gaan veel vaker naar de peuterspeelzaal. Na 2002 wordt het land van herkomst niet meer geregistreerd, dus na dat jaar zijn er geen cijfers over de verdeling en deelname van allochtone en autochtone kinderen meer bekend. Deelname aan VVE-programma s en peuterspeelzaal van leerlingen die nu in groep 2 zitten (percentage van de bevolkingsgroep dat deelneemt) VVE 02 VVE 96 psz 02 psz 96 Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans Autochtoon (laag opgeleid) Autochtoon (hoog opgeleid) Bron: CBS 2005

6 Nederlands Jeugdinstituut 6 Verdeling leerlingen naar herkomstgroep in het voortgezet onderwijs 100% 90% 80% 70% 60% 50% Vwo % 30% Havo % Vmbo % 0% Autochtoon Westerse allochtoon Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans Leerjaren 1-2 Bron: CBS 2009 Voortgezet onderwijs Een kwart van alle leerlingen binnen het voortgezet onderwijs gaat naar het vmbo. Allochtonen zijn hierbij oververtegenwoordigd: 36 procent van de Turkse en Marokkaanse leerlingen zit op het vmbo. Op de havo en zeker op het vwo zijn relatief veel autochtonen te vinden: 17 en 18 procent. Maar weinig leerlingen van Turkse en Marokkaanse herkomst zitten op deze opleidingen (beiden 11 procent op de havo en 7, respectievelijk 6 procent op het vwo). Schoolverzuim en schoolverlaten Relatief veel allochtone jongeren verlaten het onderwijs zonder het behalen van een startkwalificatie. In het schooljaar 2007/2008 verliet 3 procent van de autochtone jongeren het onderwijs voortijdig, terwijl ruim 8 procent van de jongeren met een Antilliaanse achtergrond zonder Voortijdig schoolverlaters naar herkomst Voortijdig schoolverlaters % Van bevolkingsgroep Autochtoon 3 Turks 5,7 Marokkaans 7 Surinaams 6,7 Antilliaans/Arubaans 8,3 Bron: Ministerie van OC&W 2007 startkwalificatie het onderwijs onder autochtonen was dit bijna verliet. 17 procent. Toch zijn allochtone jongeren vergeleken met autochtone Hoger onderwijs jongeren nog altijd ondervertegenwoordigd in het hoger beroepson- Het aantal allochtonen dat hoger onderwijs volgt is de laatste dertien derwijs en op de universiteit. jaar sterk gestegen. In het schooljaar 2006/2007 volgde 12 procent van de Onder de 18- tot 25-jarigen is vooral 12- tot 25-jarige allochtone jongeren het aandeel niet-westerse allochtone een opleiding in het hoger onderwijs, vrouwen dat over een startkwalifi-

7 7 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden Niet-westerse allochtonen in het hoger onderwijs Antilliaans Surinaams 2000 Marokkaans / / / /09 Turks Bron: CBS 2009 catie beschikt of een opleiding volgt, sterk toegenomen: van 74 procent in 2003 naar 85 procent in Het aantal niet-westerse jongeren dat het hoger onderwijs met een hbo-diploma of een masterof doctoraaldiploma verlaat is sinds 2000/2001 verdubbeld. In 2000/2001 ontvingen ruim 2000 niet-westerse allochtone jongeren een diploma in het hoger onderwijs. In 2006/2007 waren dat er ruim twee keer zo veel (CBS 2009). Arbeidsmarkt Het aandeel jongeren met werk onder de niet-westerse allochtonen van 15 tot 23 jaar nam toe: van 47 procent in 2003 naar 56 procent in Ondanks deze toename van het aandeel werkzame niet-westerse allochtone jongeren hebben zij nog steeds veel minder vaak een baan dan autochtone jongeren (81 procent in 2008) (CBS 2009).

8 Nederlands Jeugdinstituut 8 Welbevinden Psychisch welbevinden Jeugdigen in de leeftijd van 8 tot en met 16 jaar zijn over het algemeen zeer tevreden over hun leven. De 8- tot 12-jarigen geven een gemiddeld cijfer van 8,3 (Zeijl e.a. 2005). De oudere kinderen geven een gemiddeld cijfer van 7,8 (Dorsellaer e.a. 2007). Tussen autochtone en allochtone kinderen zijn geen significante verschillen in de mate van welbevinden. percentage leerlingen Psychosociale problemen in het voortgezet onderwijs emotionele problemen autochtoon allochtoon gedragsproblemen hyperactiviteit problemen met leeftijdsgenoten Bron: Van Dorsselaer e.a Psychosociale problemen Kinderen van 0 tot 12 jaar Volgens artsen en verpleegkundigen in de jeugdgezondheidszorg heeft 11 tot 28 procent van de kinderen van 0 tot 12 jaar (percentage is afhankelijk van de leeftijd) last van psychosociale problemen. Volgens ouders heeft 4 tot 6 procent van de kinderen last van psychosociale problematiek. Binnen de psychosociale problemen wordt onderscheid gemaakt in gedragsproblemen en emotionele problemen. De artsen en verpleegkundigen signaleren evenveel psychosociale problemen onder de verschillende etnische groepen. Er zijn weinig verschillen tussen kinderen van

9 9 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden westerse en niet-westerse afkomst. Een uitzondering hierop is dat ze bij Marokkaanse kinderen zelfs minder problemen zien. Ouders van met name Turkse en Marokkaanse kinderen rapporteren echter vaker psychosociale problemen dan ouders van Nederlandse kinderen (Zeijl e.a. 2005). Wanneer gekeken wordt naar de aard van de problematiek blijken, volgens de ouders, bij Turkse en Marokkaanse kinderen vooral emotionele problemen (bijvoorbeeld teruggetrokkenheid, psychosomatische klachten, angst of depressie) vaker voor te komen dan bij hun Nederlandse leeftijdsgenoten. Bij kinderen van Turkse afkomst komen emotionele problemen volgens de ouders drie keer zo vaak voor als bij westerse kinderen. Ook geven kinderen (8 tot 12 jaar) van Turkse afkomst zelf aan vaker depressief te zijn dan westerse kinderen. en psychosomatische klachten) te hebben. Allochtone leerlingen rapporteren bijna twee keer zo veel gedragsproblemen (bijvoorbeeld vechten, agressief gedrag, stelen) en problemen met leeftijdsgenoten, terwijl autochtone leerlingen twee keer zo vaak problemen met hyperactiviteit (impulsiviteit, rusteloosheid en gebrek aan concentratie) rapporteren. Kindermishandeling Over het voorkomen van de meeste vormen van kindermishandeling binnen allochtone gezinnen bestaan geen betrouwbare cijfers. Wel zijn in beperkte mate cijfers bekend over het voorkomen van seksueel misbruik en prostitutie onder allochtone jongeren. Uit onderzoek uit 2006 blijkt een op de tien jongens van Marokkaanse en Turkse afkomst slachtoffer te zijn van seksuele dwang. Het gaat hierbij om seksueel misbruik door pedoseksuelen en gedwongen prostitutie. De onderzoekers geven hierbij aan dat er waarschijnlijk sprake is van onderrapportage omdat allochtone jongens zelden melding doen hiervan en als er wel meldingen zijn deze zelden worden omgezet in aangiften ( Naar schatting tot minderjarige meisjes waren in 1998 werkzaam in de prostitutie (Venicz en Vanwesenbeeck 1998). Twee derde van deze meisjes zou van nietwesterse afkomst zijn. Marokkaanse meisjes lijken tien keer vaker in de jeugdprostitutie vertegenwoordigd te zijn dan in de algehele bevolkingsgroep; Surinaamse en Turkse meisjes zijn ongeveer drie keer zo vaak vertegenwoordigd (MOVISIE 2008). Land van herkomst speelt in de peiling Jeugd en Gezondheid (Zeijl e.a. 2005) bij de zogenoemde externaliserende of gedragsproblemen veel minder een rol dan bij emotionele problemen. Kinderen van 11 tot 17 jaar Ruim 16 procent van de jongeren in het voortgezet onderwijs geeft aan last te hebben van psychosociale problemen. Psychosociale problemen beslaan in dit onderzoek: emotionele problemen, gedragsproblemen, hyperactiviteit en problemen met leeftijdsgenoten (Van Dorsselaer e.a. 2007). Een op de vijf jongeren heeft last van emotionele problemen. Autochtone en allochtone leerlingen geven even vaak aan emotionele problemen (stemmingsproblemen, depressie

10 Nederlands Jeugdinstituut 10 Criminaliteit Geregistreerde jeugdcriminaliteit 2,5 procent van alle jongeren van 12 tot 18 jaar is door de politie verhoord als verdachte van een strafbaar feit. Allochtone jeugdigen worden verhoudingsgewijs vaker verdacht van een misdrijf dan autochtone jongeren. Van alle minderjarige verdachten in 2005 is 42 procent van allochtone afkomst (Blom & Van der Laan 2007). Het aandeel niet-westerse allochtone jongeren dat in aanraking komt met de politie is substantieel hoger dan dat van de autochtone jongeren Vooral jongeren van Marokkaanse, Antilliaanse en Arubaanse afkomst zijn oververtegenwoordigd in de jeugdcriminaliteit. Ten opzichte van autochtone jongeren van 12 tot en met 17 jaar registreerde de politie in 2005 vijf keer zo veel processen-verbaal per 100 Marokkaanse jongeren en bijna zes keer zo veel processenverbaal per 100 jongeren afkomstig percentage van herkomstgroep Bron: CBS 2009 Jongeren die in 2006 in aanraking zijn gekomen met politie (exclusief Halt) Autochtoon Marokkaans van de Nederlandse Antillen of Aruba (Blom & Van der Laan 2007). Jongeren met een Halt-afdoening Wanneer we de gegevens van jongeren met een Halt-afdoening Antilliaans/ Arubaans Surinaams Turks bekijken blijkt ook hier dat jongeren van allochtone afkomst het vaakst hiermee te maken krijgen. Met name jongeren van Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst zijn oververtegenwoordigd. Verblijf in justitiële jeugdinrichting 350 Jongeren met Halt-verwijzing 2006 In 2007 verblijven 4188 jongeren in een justitiële jeugdinrichting. Hiervan is 57 procent van allochtone afkomst. 300 Zelfrapportage daderschap Aantal per inwoners Autochtoon Allochtoon Marokkaans Surinaams Antilliaans / Arubaans Overige niet-westerse allochtoon Wanneer aan jongeren van 10 tot 18 jaar zelf gevraagd wordt of ze zich in het voorgaande jaar schuldig hebben gemaakt aan een misdrijf geeft circa 40 procent een bevestigend antwoord. Hoewel autochtone jongeren iets vaker dan allochtone jongeren zeggen een misdrijf te hebben gepleegd is het verschil niet significant (Van der Laan & Blom 2006). Bron: CBS 2009

11 11 Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden Tot slot Momenteel zijn nog de meeste nietwesterse allochtone ouders buiten Nederland geboren. Zij behoren daarmee tot de eerste generatie. Deze eerste generatie ouders wordt veelal gekenmerkt door een lage opleiding, relatief grote gezinnen en een laag inkomen. Dit zijn risicokenmerken voor het ontwikkelen van problemen. Binnen de komende tien jaar zal een groot deel van de nietwesterse bevolking in Nederland geboren en getogen zijn. Dit betekent dat veel meer kinderen zullen worden opgevoed door ouders die de Nederlandse samenleving kennen, die een hoger onderwijsniveau halen en die ook de Nederlandse taal (beter) beheersen. Verschillen in functioneren tussen autochtone en allochtone jeugdigen zullen steeds kleiner worden. Positieve ontwikkelingen in deze richting zijn al gaande. Zo is het aantal niet-westerse jongeren dat een hbo-opleiding volgt flink gestegen, het aantal dat de opleiding met succes afrondt verdubbeld en hebben deze jongeren steeds vaker een baan. Er zijn ook terreinen die nog veel aandacht behoeven: criminaliteit onder jongeren van Marokkaanse en Antilliaanse afkomst springt hierbij het meeste in het oog. De beschikbare gegevens over psychosociale problemen zijn niet eenduidig. Niet-westerse ouders en kinderen van 8 tot 12 jaar rapporteren vaker emotionele problemen. In het voortgezet onderwijs hebben autochtone en allochtone leerlingen even vaak last van emotionele problemen. Het gaat hier echter wel om een op de vijf leerlingen. Hierbij is dus zowel voor autochtone als allochtone leerlingen aandacht nodig. Meer informatie Wilt u meer weten over diversiteit? Bekijk dan het dossier op onze website. Hier vindt u onder andere een overzicht van wat werkt bij jeugdigen uit etnische minderheidsgroepen. Daarnaast biedt het dossier informatie over lopend en afgesloten onderzoek, beleid en relevante literatuur. Het digitale dossier Culturele diversiteit in opgroeien en opvoeden is te vinden via

12 Nederlands Jeugdinstituut 12 Bronnen Blom, M, & van der Laan, A.M. Dorsselaer, S. van., Zeijl, E., Eeckhout, S. van den, ter Bogt, T. & Vol- (2007). Monitor Jeugd terecht. Factsheet Den Haag: lebergh, W. (2007). HBSC 2005: Wetenschappelijk Onderzoek- en Gezondheid en welzijn van jongeren Documentatiecentrum. in Nederland. Utrecht: Trimbosinstituut. Boekhorn, P. & Jong, T. de (2008). Gezinnen van de toekomst. Cijfers Garssen, J. (2007). De Nederlandse en trends. E-Quality. demografie in zeven tegenstellingen. Bevolkingstrends 4 e kwartaal Centraal Bureau voor de Statistiek Den Haag/Heerlen: CBS. (2005). Jaarrapport integratie Den Haag/Heerlen: CBS. Laan, A.M. van der & Blom, M. (2006). Jeugddelinquentie: risico s Centraal Bureau voor de Statistiek en bescherming. Bevindingen uit de (2008). Armoedemonitor Den WODC Monitor Zelfgerapporteerde Haag/Heerlen: CBS. Jeugdcriminaliteit Meppel/ Den Haag: Boom Juridische uitgevers/ Wetenschappelijk Onderzoek- Centraal Bureau voor de Statistiek (2008). Steeds minder allochtone en Documentatiecentrum. tienermoeders. Webmagazine 9 juni Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen (2007). Factsheet Centraal Bureau voor de Statistiek voortijdig schoolverlaten. November Den Haag: Ministerie van (2009a). Landelijke Jeugdmonitor. Jeugd en integratie. Rapportage Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen. eerste kwartaal Den Haag/ Heerlen: CBS. MOVISIE (2008). Factsheet meisjes Centraal Bureau voor de Statistiek prostitutie. Feiten en Cijfers. (2009b). Bevolkingsstatistieken. Utrecht: MOVISIE. Den Haag/Heerlen: CBS. Venicz, L. & Vanwesenbeeck, L. Distelbrink, M. & Hooghiemstra, E. (1998). Aard en omvang van (2005). Allochtone gezinnen. Feiten (gedwongen) prostitutie onder en cijfers. Den Haag: Nederlandse minderjarige (allochtone) meisjes. Gezinsraad. Utrecht: NISSO. Het Nederlands Jeugdinstituut Het Nederlands Jeugdinstituut werkt voor beleidsmakers, staffunctionarissen en beroepskrachten in de sector jeugd, opvoeding en onderwijs. Wij maken kennis beschikbaar voor de praktijk, maar verwerken ook kennisvragen vanuit de praktijk. Op die manier wordt een kenniscyclus georganiseerd, die de jeugdsector helpt de kwaliteit en effectiviteit van de dienstverlening te verbeteren. Voor vragen of advies kunt u vrijblijvend contact met ons opnemen. Dit kan via de Infolijn (030) , op werkdagen tussen uur. Verweij, A., Sanderse, C., Lucht, F. van der (2009). Scholing en opleiding. Heden, verleden en toekomst. gedownload op Zeijl, E., Crone, M., Wiefferink, K., Keuzenkamp, S. & Reijneveld, M. (2005). Kinderen in Nederland. Den Haag/Leiden: Sociaal en Cultureel Planbureau / TNO Kwaliteit van Leven. Websites Colofon 2009 Nederlands Jeugdinstituut Tekst: Deniz Ince, Machteld van der Pijll Foto s: Marsel Loermans, Bettina Neumann, Charles Roffey, Patrick Sheándell O Caroll (PhotoAlto), Don Wijns (Frissewind) Nederlands Jeugdinstituut Catharijnesingel 47 Postbus DE Utrecht T (030) F (030) W Infolijn (030) , info@nji.nl