Beter leven voor minder mensen. Woon - en Leefbaarheidplan

Transcriptie

1 Beter leven voor minder mensen Woon - en Leefbaarheidplan

2

3 Beter leven voor minder mensen Woon- en Leefbaarheidplan Eemsdelta vastgestelde versie, Stuurgroep PLUS Wonen en Voorzieningen Eemsdelta, 7 november 2012

4 Dit Woon- en Leefbaarheidplan voor de regio Eemsdelta verschijnt onder de verantwoordelijkheid van de Stuurgroep Wonen en Voorzieningen Eemsdelta en is opgesteld door: - Enno Zuidema Stedebouw te Niehove / Rotterdam - Weusthuis Associatie te Groningen Niehove, november 2012 Enno Zuidema Stedebouw

5 Samenvatting Beter leven voor minder mensen! De bevolking in de Eemsdelta met de vier gemeenten Appingedam, Delfzijl, Eemsmond en Loppersum krimpt en verandert de komende decennia, dat is niet nieuw. Het bevolkingsaantal daalt, het aantal ouderen groeit, het aantal jongeren neemt af. Dat proces is al langer gaande. Wat wel opvalt is dat de komende tien tot twintig jaar deze ontwikkeling voor alle inwoners in het gebied voelbaar wordt. De krimp raakt de kwaliteit van ons dagelijks samenleven: wonen, werken, school, zorg. Ondanks deze veranderingen moeten de huidige bewoners en iedereen die hier woont en wil wonen zo goed mogelijk kunnen leven in de Eemsdelta. Om dat mogelijk te maken is dit Woon- en Leefbaarheidplan opgesteld. Nieuw elan Het Woon- en Leefbaarheidplan is gemaakt voor en door de Eemsdelta zelf. In overleg met bewoners, ondernemers en andere betrokkenen is de afgelopen tijd intensief over de toekomst van dit gebied gesproken. Hun aanbevelingen zijn meegenomen in het plan en gevoegd bij de uitgangspunten van het Convenant Eemsdelta, waarin 35 partijen hebben aangegeven dat zij gezamenlijk willen werken aan de leefbaarheid. Het enthousiasme en de betrokkenheid die hieruit spreken, geven aan dat er volop nieuw elan aanwezig is om dit bijzondere gebied een mooie toekomst te geven. Werken aan leefbaarheid We willen werken aan de leefbaarheid van de Eemsdelta, maar wat is leefbaarheid? Wij hebben dat als volgt beschreven: een gebied waar de sociale samenhang en de veiligheid groot is, de kwaliteit van gebouwen en openbare ruimte hoog, de voorzieningen van topniveau zijn en goed bereikbaar en waar een gevoel van welbevinden bestaat. Dat is de stip op de horizon waar partijen de komende jaren gezamenlijk naar koersen, samen met de mensen in het gebied. Samenvatting

6 Vier belangrijke keuzes De koers voor het Woon- en Leefbaarheidplan bestaat uit vier hoofdkeuzes: - Mensen moeten lang kunnen blijven wonen in hun eigen woning en woonomgeving. Voldoende woningen worden daarvoor geschikt gemaakt; - We investeren in vitale gemeenschappen in de dorpen en buurten en daarmee in de sociale samenhang; - Voorzieningen worden geconcentreerd om de kwaliteit te verhogen, de bereikbaarheid wordt verbeterd; - De kwaliteit van wonen, woning en woonomgeving wordt versterkt. Een concentratie van nieuwe woningen vindt plaats in de grotere dorpen en de regionale centra. Deze nieuwe woningen komen (grotendeels) in de plaats van elders gesloopte woningen en zijn geschikt voor bewoning door ouderen. Uitwerking naar wonen, onderwijs, zorg en welzijn, detailhandel en bereikbaarheid In het Woon- en Leefbaarheidplan zijn de hoofdkeuzes uitgewerkt voor de verschillende terreinen die samen de kwaliteit van het dagelijks leven bepalen. Per terrein is duidelijk welke investeringen noodzakelijk zijn en welke partijen daar mee aan de slag gaan. We maken daarbij een onderscheid in drie soorten kernen in de Eemsdelta: de regionale centra (Appingedam, Delfzijl en Uithuizen), de centrumdorpen Loppersum, Middelstum en Uithuizermeeden en de woondorpen. Op naar de uitvoering! Om het Woon- en Leefbaarheidplan uit te kunnen voeren is veel inzet en energie nodig. Die is voor een belangrijk deel in het gebied zelf aanwezig. De aanpak is erop gericht om zoveel mogelijk initiatieven die bijdragen aan een leefbare Eemsdelta te bundelen en verbinden. Het plan is geen blauwdruk voor de toekomst, maar vormt het kader waarbinnen dorpen en steden hun eigen koers kunnen uitzetten. Voor de financiering van het plan levert de regio zelf een belangrijke bijdrage. Aanvullende middelen zijn op dit moment al nodig in het stedelijk gebied en in de hele regio vanaf Hiervoor doet de regio een beroep op samenwerking met en ondersteuning door de provincie, het Rijk en Europa. W O O N - E N L E E F B A A R H E I D P L A N - N O V E M B E R

7 Leven in de Eemsdelta in 2030 In gesprek met drie inwoners in 2030 Hendrik Jousma (75) Ik heb de afgelopen 15 jaar hier veel zien veranderen. Ik kom nog uit de tijd dat er hier twee mavo s in het dorp waren, die zijn allebei gesloten. Er is nu dus geen middelbaar onderwijs meer, dat is wel jammer. Maar ik heb gehoord dat de Eemsdelta-scholengemeenschap in Appingedam wel heel goed is, dus dan moeten de jongelui maar wat langer op de fiets zitten. Loppersum is nog steeds een fijn dorp om te wonen. Alles ligt dicht bij elkaar. Ik doe veel met de elektrische fiets. Even naar mijn volkstuin aan de rand van het dorp; ze hebben daar tuinen aangelegd op de plek waar de nieuwbouwwijk niet is doorgegaan. Het winkelcentrum dat 15 jaar geleden werd aangepakt, staat er nog steeds goed bij. Ik kan er terecht voor de dagelijkse boodschappen. Maar ook de huisarts is er één dag in de week; zijn assistent is er zelfs een paar dagen in de week. Maar ik kan ook via internet vragen stellen over medicijnen. We hebben sinds een paar jaar hier glasvezel, dat gaat echt razendsnel. Ik vind het leuk om even te skypen met mijn kinderen en kleinkinderen. Nog leuker is het natuurlijk wanneer ze na school even langskomen op hun elektrische scooters. Of ik ga even naar hen toe; mijn buurman rijdt op de buurtbus die Loppersum met de andere dorpen verbindt. Het aantal grijze koppies in het dorp is wel stevig toegenomen. Vergrijzing noemen ze dat op tv en dat noemen die zogenaamde deskundigen een groot probleem. Ik heb er niet zo n moeite mee. Het is daarom extra fijn om met leeftijdgenoten met wie ik opgegroeid ben in dit dorp nu samen oud te kunnen worden. Het enige minder leuke aan deze levensfase is dat er steeds meer mensen om me heen weg vallen. Zelf woon ik in een huurwoning die opgeknapt is en waar ik oud kan worden. Zorg kan straks aan huis geleverd worden. Maar ik ga vaak even een kaartje leggen hier in het voormalige verpleeghuis. Dat verpleeghuis bestaat niet meer iedereen woont nu in een kleinschalige woonvorm maar er is wel een gemeenschappelijk café dat ook door dorpsbewoners wordt gebruikt. Daar is het goed toeven. Dat geldt ook voor de kantine van de sportverenigingen die tien jaar geleden zijn samengegaan. Het was ondoenlijk om voor al die verenigingen allemaal eigen besturen te bemensen. Dat hebben ze toen in één bestuur ondergebracht. En de nieuwe kantine is het kloppend hart. Omdat ik behoorlijk handig ben en tijd genoeg heb, hebben ze me gevraagd of ik daar conciërge wilde worden. Dat bevalt me prima; je spreekt daar veel mensen. L even in D e eemsde L ta in 2030

8 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

9 Kelly Zuidema (16) Ik ben geboren in Mijn ouders zijn vanuit Groningen in Warffum terecht gekomen; ze waren op zoek naar een rustige omgeving en een huis met grote tuin. Ik vind Warffum maar een saai dorp. Gelukkig kan ik met de trein naar Groningen. Daar zit ik op school, op het Praedinius Gymnasium. En anders ga ik met mijn scooter. De bus is voor losers. Mijn ouders hebben een tijdje geleden het huisje achter ons erbij gekocht. Het stond bijna op instorten. Een rotte kies noemen ze dat geloof ik. Ons huis werd wat te klein, maar we willen niet weg uit het dorp. Door dat huisje flink te verbouwen hebben we er nu een mooie werkkamer en twee grote slaapkamers bij, voor mijn broer en mij. Als wij straks uit huis gaan, wil mijn moeder er een bed&breakfast van maken. Mijn broer zit hier op de brede school in het dorp. Daar is na schooltijd nog wel het nodige te doen. Ik heb er bijvoorbeeld ouderen uit het dorp geholpen met hun computer en smartphone, voor mijn maatschappelijke stage. Dat was leuk om te doen. Hans en Marjan ten Brink (42 en 43) Wij hebben gekozen voor een woning in Delfzijl, op de waardewierde. Het concept van de wijk sprak ons erg aan. Op de plek van drie oude woningen die zijn afgebroken is één kavel gemaakt; die hebben we gekocht. De tuin loopt uit in een weiland, waar vroeger woningen stonden. Nu heeft een boer dat terrein weer in gebruik. Wij vinden alleen maar leuk, landbouw gewoon binnen de stad. Weten de kinderen tenminste gewoon waar de melk vandaan komt. Achter het weiland daar zie je nog het Damsterdiep stromen. Daar is een mooi fietspad aangelegd, in combinatie met een breed natuurpad. Erg fijn om daar s avonds even langs te lopen of te fietsen. Wij vinden Delfzijl fijn wonen. Je kunt hier prachtige huizen kopen voor een aantrekkelijke prijs. Plus dat we een pioniersgevoel in deze wijk hebben. Er wonen hier allerlei verschillende mensen. Onze buren links komen uit een afgebroken buurt, andere buren hebben al hun leven lang in Delfzijl gewoond. En wij zijn dus import. Maar het gaat heel goed samen. We helpen elkaar met kleine klusjes in de tuin. Andersom houden de buren een oogje in het zeil op onze kinderen. Dat gaat allemaal erg ongedwongen. L even in D e eemsde L ta in 2030

10 Inhoud Samenvatting Leven in de Eemsdelta in Introductie Met nieuw elan samen aan de slag De opdracht Totstandkoming van het Woon- en Leefbaarheidplan Status, inhoud en functie Relatie met andere plannen Leeswijzer Visie op leefbaarheid in Inleiding Een beeld van een bijzondere regio Bevolking in beweging Wat verstaan we onder leefbaarheid? De leefbaarheidspiramide Werken aan een nieuwe balans Conclusie: leefbaarheid in de Eemsdelta De opgaven per sector Inleiding Bevolkingsontwikkeling: de basis der dingen De opgave voor wonen De opgave voor onderwijs De opgave voor welzijn en zorg De opgave voor detailhandel De opgave voor bereikbaarheid Conclusie: op meerdere terreinen aan het werk De koers: op naar Inleiding Leefbaarheid: de hoofdkeuzes Robuuste ruimtelijke structuur Regionaal structuurbeeld Eemsdelta-ladder Conclusie: de koers als stevig handvat 1 10 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

11 5.0 De koers uitgewerkt per sector Inleiding Uitwerking koers voor wonen Uitwerking koers voor onderwijs Uitwerking koers voor zorg en welzijn Uitwerking koers voor detailhandel Uitwerking koers voor bereikbaarheid Conclusie: vijf sectoren nader uitgewerkt Het integrale beeld voor de kernen Inleiding Beeld van het stedelijk gebied en twee regionale centra: Appingedam Delfzijl Beeld van het regionale centrum Uithuizen Beeld van het landelijk gebied: centrumdorpen Beeld van het landelijk gebied: woondorpen Conclusie: een regio vol eigenheid en verschillen Ontwikkelingsstrategie en instrumenten Inleiding Programma-aanpak voor bewoners, overheden en maatschappelijk middenveld Initiatief en sturing door bewoners Ontwikkelingsstrategie Instrumenten voor de Eemsdelta: orgware, software, hardware, finware Conclusie: naar een andere manier van werken Uitvoeringsprogramma Inleiding Integrale programma s voor wonen, voorzieningen en leefbaarheid Regionaal programma Gemeentelijke programma s Financiële uitkomsten en investeringsstrategie Inleiding Een geoptimaliseerde koers Wat kost het Woon- en Leefbaarheidplan? Verdere sturingsmogelijkheden voor vermindering van het tekort Financiële optimalisering: welke ultieme sturingsmogelijkheden? Conclusie: we komen ver, maar nog niet ver genoeg Organisatie en planning vervolg Vervolgstappen tot de uitvoering 123 Bijlagen 125 Bijlage I: Brondocumenten 126 Bijlage II: Demografische ontwikkeling 127 Bijlage III: Aanpassen plancapaciteit 130 Bijlage IV: Mogelijkheden financiële optimalisering 133 i n h o u d 11

12 1.0 Introductie 1.01 Met nieuw elan samen aan de slag Over bevolkingskrimp wordt vaak gesproken in termen van problemen. Voor een deel is dat terecht: de overgang naar een situatie met minder mensen verloopt nu eenmaal niet zonder pijn en moeite. Bij veel mensen bestaat het gevoel dat krimp hen als ratten in de val brengt. Zij kunnen als zij dat zouden willen niet meer weg uit dit gebied, omdat er bijvoorbeeld geen markt is voor hun woning. Dat sombere gevoel moet worden doorbroken. Het Woon- en Leefbaarheidplan dat voor u ligt laat zien dat er wel degelijk een verbetering van de leefbaarheid mogelijk is: beter leven met minder mensen. Het plan zorgt ervoor onder meer door woningverbetering en de aanpak van leegstand dat de kwaliteit van wonen wordt versterkt. Een tweede belangrijk element is dat mensen langer zelfstandig blijven wonen in hun eigen vertrouwde en veilige omgeving. De woningen worden hierop aangepast en de eventuele zorg die nodig is, wordt aan huis geleverd of is op korte afstand in het eigen dorp te vinden. In sommige gevallen komen onderwijs en andere voorzieningen op een grotere afstand te liggen, maar ze zijn van de hoogst mogelijke kwaliteit en door goede verbindingen en de inzet van ICT kan hier nog steeds gebruik van worden gemaakt. Niet in de laatste plaats wordt ingezet op het verhogen van de verbindende kracht van lokale gemeenschappen. Dit is een opgave waar iedereen een bijdrage aan kan en moet leveren. Het vergt nieuwe manieren van denken en doen; dit plan is daar een treffende illustratie van. Nieuwe planningsmethodieken bijvoorbeeld, maar ook nieuwe aanpakken van de wijk- en dorpsvernieuwing in een krimpsituatie en een hierop toegesneden financiële aanpak. Het belangrijkste is echter een gedeeld geloof in de toekomst. De Eemsdelta is een bijzondere regio misschien wel het best bewaarde geheim van Nederland wat betreft aantrekkelijkheid, landschap en cultuurschoon en verdient het om er blakend bij te liggen! 12 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

13 1.02 De opdracht De leefkwaliteit van het gehele gebied van de Eemsdelta op een hoog niveau houden, zowel op het platteland als in de kleine en grote kernen. Dat is de grote uitdaging waar de regio voor staat. Beter leven voor minder mensen! Het Bestuursakkoord Eemsdelta, dat de vier gemeenten en de provincie Groningen in 2008 ondertekenden, luidt de opdracht voor het maken van een Woon- en Leefbaarheidplan als volgt in: Het is voor de regio van eminent belang dat er een vernieuwende aanpak van gebiedsontwikkeling tot stand komt, waarbij de verschillende overheden en maatschappelijke organisaties hun krachten bundelen. De problematiek van het gebied staat daarbij centraal en het belang van het gezamenlijk optreden krijgt - waar gewenst een zwaarder gewicht dan het handelen vanuit het eigen domein. De reden voor het opstellen van het Woon- en Leefbaarheidplan ligt daarmee bij de problematiek van leegstand, verschraling van voorzieningen en van de leefbaarheid tot en met de verloedering van delen van het stedelijk gebied en van dorpen. Niets doen in deze regio is geen optie. De partijen concentreerden de regionale samenwerking op vier thema s: - Economie (werken, havens, infrastructuur; arbeidsmarkt/onderwijs); - Wonen en voorzieningen; - Klimaatadaptatie; - Organisatorische samenwerking (Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum DEAL). Voor het thema wonen en voorzieningen gaven de partijen zichzelf de opdracht om te komen tot een regionaal beleid en een integrale aanpak. Dat vergt de inzet van gemeenten, provincie, woningcorporaties en andere betrokken instanties. Ook het betrekken en consulteren van bewoners in het gebied maakt nadrukkelijk deel uit van deze opdracht. Een integraal regionaal Woon- en Leefbaarheidplan is het gewenste resultaat: dat plan ligt nu voor. 1.0 introductie 13

14 1.03 Totstandkoming van het Woon- en Leefbaarheidplan Werken aan de toekomst van een krimpgebied is een heel andere opgave dan we gewend zijn. In het verleden kon met groei gewerkt worden en ging het vooral om nieuw en uitbreiden. Ook werden plannen veelal van bovenaf op een gebied gelegd, in de vorm van een blauwdruk. In een situatie van krimp gaat dat niet meer op. Er ontstaat namelijk niet een vraag naar nieuwe plekken, maar de vraag is vooral: welke plekken blijven lang goed en welke functies en plekken verdwijnen? Dit geldt voor functies als wonen, voorzieningen, onderwijs en zelfs werkgebieden. Over de opgave en het programma is zekerheid te verkrijgen, uitgaande van bandbreedtes, verwachtingen op de lange termijn. Maar onzeker is de vraag wanneer krimp optreedt, op welke plek en hoe? Kortom: er is geen lineaire relatie meer tussen programma, gebied en plan. Het Woon- en Leefbaarheidplan is daarom op een andere manier tot stand gekomen. Een bijzonder proces is doorlopen, nadat in 2008 door de politiek besloten was een gezamenlijk plan voor de regio op te stellen. In een interactie met bewoners, bedrijven, organisaties uit zorg, onderwijs, woningbouw en detailhandel en andere belanghebbenden is de koers voor de Eemsdelta ontwikkeld. Zij hebben een belangrijke bijdrage geleverd, als ervaringsdeskundigen in het gebied. Daarbij zijn nieuwe instrumenten ingezet, zoals testbeelden die de discussie over de toekomst van het gebied kunnen losmaken. Ook zijn de eerste gedachten over mogelijke projecten uitgetest met pionierprojecten. De uitkomsten zijn weer besproken in vele gesprekken met dorpsraden en andere vertegenwoordigers van de verschillende kernen in het gebied. Eemsmond Loppersum Appingedam Delfzijl Regio Eemsdelta: Eemsmond, Loppersum, Appingedam, Delfzijl 14 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

15 1.04 Status, inhoud en functie Het bijzondere proces heeft ook een relatie met de status, de inhoud en de functie van het Woon- en Leefbaarheidplan. Het is een plan dat de koers uitzet naar de toekomst. Maar omdat we niet precies weten hoe de krimp de komende jaren precies gaat neerslaan, is het een plan dat ruimte laat binnen kaders. De stip aan de horizon is in kaart gebracht we weten wat er nodig is om de leefbaarheid in de regio goed te houden maar hoe we daar precies uitkomen, dat zal de tijd uitwijzen. Met dit Woon- en Leefbaarheidplan hebben alle betrokken partijen in ieder geval een reisgids in de hand, die hen begeleidt en van nuttige informatie voorziet. Als vervolg van dit Woon- en Leefbaarheidplan stelt de regio het Uitvoeringsprogramma op. In het Uitvoeringsprogramma staan de uit te voeren plannen voor de komende vijf jaar. Ook geeft het een overzicht van het indicatieve programma voor de tweede periode van vijf jaar ( ). Het Woon- en Leefbaarheidplan is opgesteld met de bedoeling om regelmatig de balans op te maken: kloppen de prognoses nog, lopen ontwikkelingen sneller of juist langzamer, welke gevolgen heeft de bevolkingskrimp voor de verschillende kernen in de praktijk? Om het doel van een leefbare regio te kunnen bereiken houden de betrokken partijen in de regio een jaarlijkse monitor bij. Hiermee wordt de vinger aan de pols gehouden van de veranderingen in de bevolkingssamenstelling, de woningmarkt en de leefbaarheid in relatie tot de uitvoering van dit plan. De resultaten van de monitor kunnen ook leiden tot aanpassingen van het Uitvoeringsprogramma. Met de informatie van deze monitor en van een nieuw woningmarktonderzoek in 2014 past de regio in het Woon- en Leefbaarheidplan aan de dan geldende situatie aan, een actie die vervolgens die iedere vijf jaar wordt herhaald. Dit Woon- en Leefbaarheidplan markeert zodoende de start van een cyclus van plannen, uitvoeren, controleren (monitor) en bijstellen (ook wel de Plan - Do - Check - Act-cyclus genoemd). 1.0 introductie 1

16 1.0 Relatie met andere plannen Dit Woon- en Leefbaarheidplan leidt in de regio Eemsdelta alleen tot zinnige resultaten als er samenhang is met andere visies en plannen. Overkoepelend vormt de Ontwikkelingsvisie (eind 2012 gereed) het grotere ontwikkelingskader. De Ontwikkelingsvisie beschrijft naast infrastructuur en aanpassing aan het klimaat ook de ontwikkelingen in de regionale economie, uiteenlopend van de grootschalige haven, de energiegebonden bedrijvigheid en miljoenenbedrijven tot de fijnkorrelige regionale economie van zzp ers die op tal van plekken in de Eemsdelta aanwezig is. Het Woon- en Leefbaarheidplan hangt onder de Ontwikkelingsvisie; het is de bouwsteen voor het onderdeel leefbaarheid, wonen en voorzieningen. Maar de ontwikkelkracht van de regio gaat veel verder dan de Ontwikkelingsvisie en het Woon- en Leefbaarheidplan. We hebben op veel plekken creatieve initiatieven gezien van bewoners, ondernemers en organisaties die nú al de leefbaarheid in de dorpen en buurten vergroten of de bereikbaarheid en kwaliteit van voorzieningen verbeteren. Een voorbeeld is de Steunstee in Roodeschool met de computercursus voor ouderen die er leren de boodschappen via de computer te bestellen bij de supermarkt in Uithuizermeeden. Of de ondernemers van Café-Restaurant Jachthaven in Termunterzijl, die een supermarkt toevoegen aan hun horecabedrijf, waardoor Termunterzijl, Termunten en Borgsweer weer de beschikking krijgen over een dorpssupermarkt. Op een hoger schaalniveau werken de zorginstellingen samen aan een visie op curatieve zorg en op ouderenzorg. De woningcorporaties presenteerden in april 2012 het Strategisch Vastgoed Beleid waarin zij een samenhangende kijk op de gezamenlijke woningvoorraad vertalen naar een actieprogramma voor de komende jaren. En ook de gemeenten zitten niet stil. In het stedelijk gebied werkten de gemeenten samen aan de ontwikkelingsvisie Appingedam Delfzijl (2010) en ieder voor zich aan diverse ontwikkelplannen zoals de structuurvisie voor De Eendracht (2011) en een aanpak van het centrum in Appingedam (2011), ontwerpen voor de afronding van Delfzijl Noord (2012) en een streefbeeld voor Delfzijl Centrum (2012). Voor het landelijk gebied stelden de gemeenten Loppersum, Eemsmond en Delfzijl het ontwikkelingsperspectief Landelijk gebied op (2012). Alle gemeenten en corporaties hebben ook lopende uitvoeringsprogramma s, plannen en andere initiatieven die als inbreng in het Woon- en Leefbaarheidplan gelden. Kortom, er wordt dagelijks al volop nagedacht en gewerkt aan een leefbare Eemsdelta. Dat geeft vertrouwen voor de toekomst. In dit plan worden de bestaande initiatieven en programma s gebruikt als bouwsteen. 1 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

17 1.06 Leeswijzer Dit Woon- en Leefbaarheidplan kan op verschillende manieren gelezen worden. Wie in een kort tijdsbestek een beeld wil krijgen van de Eemsdelta in 2030, leest hoofdstuk 4: de koers. Hierin wordt kernachtig verwoord hoe de leefbaarheid in dit gebied op korte en langere termijn wordt gewaarborgd. Wie wil weten hoe bevolkingskrimp uitwerkt op de verschillende maatschappelijke sectoren en welke oplossingen daarvoor mogelijk zijn, leze met name de hoofdstukken 2 tot en met 6. In hoofdstuk 6 staat concreet beschreven hoe de verschillende kernen in de Eemsdelta zich de komende jaren naar alle waarschijnlijkheid ontwikkelen. Tenslotte zijn er de hoofdstukken 7 tot en met 10: hierin komen de nieuwe manieren van denken en doen aan bod die van belang zijn voor het uitvoeren van dit plan: samen plannen, samen uitvoeren en samen financieren. We moeten op een andere manier aan de slag; die omslag wordt hier verduidelijkt. 1.0 introductie 1

18 Warffum Usquert Doodstil Rottum Zandeweer Kantens Stitswerd Toornwerd Middelstum Westerwijtwerd Oudeschip Uithuizermeeden Roodeschool Uithuizen Oosteinde Oosternieland Spijk Oldenzijl Zijldijk Bierum Eppenhuizen Losdorp t Zandt Godlinze Garsthuizen Holwierde Zeerijp Krewerd Westeremden Leermens Uitwierde Huizinge Eenum Oosterwijtwerd Loppersum Stedum Wirdum Winneweer Garrelsweer Appingedam Delfzijl Meedhuizen Farmsum Wagenborgen Borgsweer wierdendorp (radiaal) wierdendorp (rechthoekig) dijkdorp wegdorp komdorp vestingstad overig Termuntenzijl Woldendorp Termunten Dorpstypen Waddenzee Fivelboezem Wierdenlandschap Damsterdiep Stadsranden Landschappen 1 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

19 2.0 Visie op leefbaarheid in Inleiding Voordat we in de volgende hoofdstukken de opgaven voor de Eemsdelta in beeld brengen, maken we eerst kennis met het gebied. Een bijzondere regio, met het oudste cultuurlandschap van Nederland. Een gebied met een grote eigenheid en grote verschillen, maar ook met een trotse bevolking. Voor deze bevolking, die in omvang afneemt en van samenstelling verandert, moet de leefbaarheid op korte en langere termijn worden geborgd. Wat we onder die leefbaarheid verstaan, wordt in dit hoofdstuk nader toegelicht Een beeld van een bijzondere regio De Eemsdelta is onderdeel van Wadland, het gebied achter de Waddenkust. Een gebied met UNESCO-kwaliteit, dat zich uitstrekt van Noord-Holland tot in Denemarken. Dit gebied was van voor het begin van de jaartelling tot in de Middeleeuwen het dichtst bevolkte deel van Noord- West Europa. Anno 2012 vormt de stad Groningen een magneet voor de bewoners van de Eemsdelta. Hier zijn onderwijs, werk, innovatie, stad en cultuur en zorg te vinden. De Eemsdelta heeft veel andere kwaliteiten: ontspannen wonen, werken in kleinschalige regionale bedrijvigheid (waaronder relatief veel in de bouw en landbouw), regionale cultuur, landschap, energiewinning en havens. Wat dit laatste betreft: het grootste chemiecluster in Nederland ligt in de regio Eemsdelta en de Eemshaven ontwikkelt zich tot een logistieke en energiepool van jewelste. De economische speerpunten van Noord-Nederland slaan deels neer in Eemsdelta. Denk aan Energy Valley, healthy ageing, waterveiligheid en berging, agribusiness en koolstoftoepassingen in food en non-food. Het gebied Eemsdelta is een gebied met een grote eigenheid én grote verschillen. De deelgebieden verschillen sterk in voorkomen, ondergrond en ontstaansgeschiedenis. De kernen verschillen in grootte, ouderdom en vorm en in cultuur, bevolking en mate van gemeenschapsvorming. We treffen bijvoorbeeld wierdendorpen of dijkdorpen en wegdorpen aan. De eigenheid van dorpen en buurten is een belangrijk uitgangspunt voor het begeleiden van de veranderingen in de regio Eemsdelta. Wanneer bewoners trots zijn op de eigenheid van hun dorp, wijk of stad, willen ze meer doen en betekenen voor de gemeenschap. 2.0 vis ie OP L eefbaarheid in

20 2.03 Bevolking in beweging In de Eemsdelta vindt een demografische omslag plaats. De afname van de bevolking gaat hand in hand met vergrijzing en ontgroening. Dat zet de leefbaarheid in deze bijzondere regio onder druk. Terwijl de behoefte aan zorg toeneemt, loopt bijvoorbeeld het aantal basisscholen terug omdat er minder leerlingen zijn. Verder draagt krimp bij aan een verminderd draagvlak voor de voorzieningen. Voorzieningen concentreren zich daarop in de grotere kernen en daarmee op grotere gemiddelde afstand voor de bewoner. Dit proces is overigens al decennia gaande en wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door de toegenomen mobiliteit en schaalvergroting. Krimp versterkt dit proces van concentratie. De bereikbaarheid van deze voorzieningen wordt daarmee belangrijk voor het op peil houden de leefbaarheid. De bevolkingskrimp zorgt tenslotte voor het wegvallen van druk op de woningmarkt. Leegstand en verpaupering hebben een negatief effect op de leefbaarheid. Deze veranderingen in de bevolking zijn robuust. Anders gezegd: ze gaan hoe dan ook gebeuren, de vraag is echter: in welke mate en met welke gevolgen voor het gebied en de mensen die er leven? Het doel is om de regio Eemsdelta zo sterk mogelijk te maken, zodat het de demografische ontwikkeling kan opvangen. Voor de mensen die er leven moet het hier goed wonen en leven zijn. Daarnaast moet het gebied aantrekkingskracht blijven houden voor de inwoners, mensen die terugkeren of er juist willen gaan wonen, voor ondernemers, bezoekers en passanten. stabiel (tussen -2,5 en +2,5%) Oudeschip Uithuizermeeden krimp Roodeschool Uithuizen groei Usquert Oosteinde Warffum Oosternieland Spijk Doodstil Oldenzijl Zijldijk Bierum Rottum Zandeweer Eppenhuizen Losdorp t Zandt Kantens Godlinze Stitswerd Garsthuizen Holwierde Toornwerd Zeerijp Krewerd Westeremden Middelstum Leermens Uitwierde Huizinge Delfzijl Eenum Oosterwijtwerd Westerwijtwerd Farmsum Loppersum Wirdum Stedum Winneweer Appingedam Termuntenzijl Garrelsweer Termunten Meedhuizen Borgsweer Woldendorp Wagenborgen Groeiende, krimpende en stabiele dorpen 20 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

21 2.04 Wat verstaan we onder leefbaarheid? Een leefbaar gebied voor huidige en toekomstige generaties, dat is dus het doel. Maar wat is dat nou, leefbaarheid? Het is een begrip dat lastig te definiëren is. Als er al een definitie wordt gegeven (bijvoorbeeld de Leefbaarheidsbarometer uit de stedelijke vernieuwing) dan is die niet altijd goed toepasbaar. Tegelijkertijd heeft iedereen een beeld van wat leefbaarheid is en ook dat een leefbare regio iets is wat we willen bereiken. Leefbaarheid zegt in ieder geval iets over de relatie tussen mens en omgeving en bestaat uit meerdere aspecten. Het zijn eigenschappen van een buurt of wijk of omgeving die een gebied meer of minder leefbaar maken. Wij stellen dat het in een buurt of dorp in de Eemsdelta beter gesteld is met de leefbaarheid naarmate: - De sociale cohesie groter is; - Het gevoel van veiligheid groter is; - De kwaliteit van de gebouwde omgeving en openbare ruimte hoger is; - De voorzieningen beter bereikbaar zijn en van de beste kwaliteit; - Het gevoel van welbevinden groter is. De sociale cohesie in een buurt of dorp heeft te maken met sociale contacten tussen de bewoners. Hierbij gaat het om het maken van een praatje, kennen en gekend worden, een inbreng kunnen hebben. Ontmoetingsplaatsen zijn daarbij belangrijk. Dat kan een dorpshuis zijn, maar bijvoorbeeld ook de plaatselijke winkel of een woonkamer die voor dat doel wordt ingericht. Een ander aspect is een zekere mate van overeenkomst in de waarden van de verschillende groepen van bewoners en een zekere mate van tolerantie van verschillende groepen ten opzichte van de waarden van anderen. Ook het samen in stand houden van en verantwoordelijkheid nemen voor een verenigingsleven draagt bij aan de sociale cohesie: dat geldt met name op het gebied van sport en cultuur. Daarnaast komt sociale cohesie tot uitdrukking in de bereidheid om elkaar te helpen; op vrijwillige basis diensten te verlenen aan elkaar. Ook veiligheid speelt een rol in de beleving van leefbaarheid. Ten eerste gaat het hierbij om criminaliteit en dan met name de criminaliteit die te maken heeft met de veiligheid op straat en met inbraak en geweldsmisdrijven. Deze vorm heeft een buitengewoon negatief effect op de leefbaarheid. Een heel ander aspect van veiligheid heeft te maken met de mate van zekerheid dat er voorzieningen zijn voor spoedeisende hulp. Denk aan de beschikbaarheid van hulpdiensten, de huisartes en intensive care. Maar ook minder urgente zaken, zoals de zekerheid dat je met een gerust hart oud kunt worden op de plek waar je woont. Daar gaat het om de beschikbaarheid van zorg: vrijwillige zorg waar dat kan, professionele zorg waar dat nodig is. De kwaliteit van de gebouwde omgeving bevat alle aspecten die te maken hebben met de uitstraling van kwaliteit en zorgvuldigheid van zowel de gebouwen als de openbare ruimte in dorpen en wijken. Aspecten die daar dichtbij liggen zijn de sociale veiligheid van de openbare ruimte en het tegengaan van vandalisme en verloedering. 2.0 vis ie OP L eefbaarheid in

22 In de vierde plaats zijn er de voorzieningen. Het is niet zo dat een dorp of een wijk alleen maar leefbaar kan zijn als alle voorzieningen voor het dagelijks leven daar ook te vinden zijn. Ze moeten binnen een korte reisafstand beschikbaar zijn en van voldoende kwaliteit zijn. Voorzieningen zijn niet alleen vanuit hun primaire functie (onderwijs, boodschappen et cetera) van belang, maar ook vanuit hun sociale functie. Mensen komen elkaar tegen en maken een praatje. De aanwezigheid van voorzieningen versterkt zo de sociale cohesie en het gevoel van geborgenheid. Bij welbevinden tenslotte gaat het vooral om de beleving van de individuele leefsituatie. Voor welbevinden zijn begrippen van belang als zelfregie, zelfredzaamheid, zelfrespect, zingeving, zinvolle dagbesteding en door andere mensen opgemerkt en gewaardeerd worden. Ook arbeid is van groot belang: het zorgt voor een zinvolle dagbesteding en menselijke contacten, maar ook voor inkomen. Het verhoogt daarmee de zelfredzaamheid en versterkt indirect de lokale economie. Mensen die werken voelen zich bovendien vitaler dan mensen die niet werken. Ze doen minder frequent en zeker minder langdurig een beroep op voorzieningen voor gezondheidszorg. 22 W O O N - E N L E E F B A A R H E I D P L A N - N O V E M B E R

23 2.0 De leefbaarheidspiramide Er zijn allerlei zaken van belang om een regio, dorp, wijk of straat leefbaar te laten zijn. Niet alle voorzieningen zijn in elke straat of elk dorp nodig. Een prettige woonomgeving is overal van belang, dit is dus een basisvoorwaarde voor leefbaarheid. Een ziekenhuis daarentegen is niet nodig in elk dorp, het is genoeg als deze binnen de regio goed bereikbaar is. Zo heeft elke voorziening een eigen bereik en schaalniveau. De leefbaarheid in de regio werkt daarmee als een piramide: een brede en stevige basis, een slanker middel en een fiere kop. De piramide zegt iets over schaal en afstand: hoe hoger een aspect in de piramide staat, hoe meer geconcentreerd dit aspect is en hoe groter de gemiddelde afstand om dit aspect of deze voorziening te bereiken. Alle lagen dragen bij aan de leefbaarheid en in alle lagen zijn ingrepen nodig om de gewenste kwaliteit in de Eemsdelta te bereiken of te behouden. zorgwonen TOP centrale plaatsen in de regio MIDDEN op veel plekken, maar niet overal Leefbaarheidspyramide BASIS leefomgeving Basislaag: de leefomgeving De basislaag is de directe woon- en leefomgeving in de dorpen, buurten en wijken. In deze laag zijn goede woningen en welzijn woonomgevingen nodig, maar daarnaast ook een informele zorgstructuur. Deze informele zorgstructuur ontstaat (makkelijker) als er sprake is van sociale cohesie in een dorp, als men elkaar wil helpen. In deze leefomgeving is bereikbaarheid cruciaal. Voorzieningen zijn niet (meer) aanwezig in de directe leefomgeving, maar zijn wel goed bereikbaar: kleinschalig vervoer naar voorzieningen of opstapplaatsen voor openbaar vervoer moeten voor iedereen gemakkelijk voorhanden zijn. Ook goed en snel internet maakt onderdeel uit van de randvoorwaarden voor een leefbare woonomgeving. Middenlaag: op veel plekken, maar niet overal In de middenlaag is sprake van verschillende concentraties van voorzieningen. De punten waar deze voorzieningen terechtkomen liggen goed in termen van bereikbaarheid en geschiktheid. Het gaat hierbij niet alleen om basisvoorzieningen zoals eerstelijnszorg, dagelijkse boodschappen, basisonderwijs en kindvoorzieningen, basis maar ook midden over top verzorgd wonen en zorgvoorzieningen in de vorm van eenvoudige zorg en begeleiding bij wonen. In deze laag bevinden zich de bushaltes of treinhalte en overstapplaatsen voor openbaar vervoer. Deze maken de verschillende voorzieningen voor iedereen goed en snel bereikbaar. Toplaag: op centrale plaatsen in de regio De regio als geheel heeft medische zorg, woonzorg, onderwijs en winkels van hoog niveau nodig. Deze voorzieningen, zoals een ziekenhuis, een kledingwinkel of bioscoop, bevinden zich in de toplaag en door het concentreren ervan kunnen zij elkaar versterken. Het gaat om voorzieningen die voor de hele regio van belang zijn, maar die niet in elke kern aanwezig hoeven te zijn voor de leefbaarheid. Het is prima als deze voorzieningen iets verder weg zijn, als de kwaliteit maar goed is en ze goed bereikbaar zijn. 2.0 vis ie OP L eefbaarheid in

24 2.06 Werken aan een nieuwe balans Mensen uit het gebied van de Eemsdelta vertellen vaak dat krimp al heel lang voorkomt. Het bestaan van winkels en bedrijven stond ook vroeger al onder druk. Er vindt een voortdurende verschuiving tussen de verschillende lagen van de leefbaarheidspiramide plaats; dat proces is dus al veel langer gaande en krimp voegt er een extra dynamiek aan toe. Voorzieningen hebben de neiging om zich te concentreren en verdwijnen daarmee uit de basislaag of middenlaag. Zij maken een opwaartse beweging richting de toplaag van de piramide. Deze concentratie zorgt ervoor dat de basislaag en in mindere mate de middenlaag afbrokkelt. Voorzieningen zijn op een grotere afstand gevestigd, omdat ze in minder kernen in de regio te vinden zijn. Dit zorgt er uiteindelijk voor als er niet wordt ingegrepen dat de leefbaarheid in de Eemsdelta onder druk komt te staan. Met het oog op de toekomst werken we daarom aan een nieuwe balans in het gebied. Sommige dorpen en wijken zullen het goed blijven doen, in trek blijven, mooier en sterker worden. Andere dorpen en wijken zullen fors veranderen, hier staat veel onder druk en is terugbouwen of TOP centrale plaatsen in de regio MIDDEN op veel plekken, maar niet overal BASIS leefomgeving stapsgewijs blijven meebewegen naar een Opwaartse verschuiving van voorzieningen geheel nieuwe situatie aan de orde. Deze verschillen tussen dorpen, buurten, wijken en steden kunnen ontstaan op basis van eigen kracht en kwaliteit. Maar er zijn ook veel overeenkomsten: de voorzieningen zullen eveneens (moeten) veranderen, van plek, in omvang en in kwaliteit; de zorg welzijn zal anders georganiseerd worden, het vervoer speelt een belangrijker rol dan nu, mensen zullen meer voor elkaar moeten doen, de overheid zal minder aanwezig zijn als ontwikkelaar en vangnet tegelijk. De vraag is hoe de leefbaarheid kan beklijven en wat daaraan op de schaal van een dorp, buurt, wijk en regio te doen is. Zelfstandig en op eigen kracht Bewoners in dit gebied zijn relatief zelfstandig, de overheid is in het landelijk gebied op een andere manier betrokken dan in het stedelijk gebied. Dat blijkt uit een bloeiend verenigingsleven in veel dorpen, uit de honkvastheid van bewoners tot en met initiatieven als Het leukste dorp van Groningen. Op eigen kracht zullen dorpen en gemeenschappen zichzelf ook op andere vlakken (moeten) gaan organiseren: - Op eigen kracht betekent dat er veel verbindingen basis en verbanden midden nodig top zijn, veel organisatie en afspraken en weinig overkoepelende instituties. - Op eigen kracht betekent dat de kwaliteit van de regio uitgebuit, benut en versterkt wordt in en door de veranderingen die gaan komen. - Op eigen kracht is ook dat bewoners lang, heel lang een goed bestaan kunnen hebben in hun eigen woning en woonomgeving. zorgwonen 24 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

25 Kwaliteit staat centraal Het verdwijnen van voorzieningen uit de directe leefomgeving doet pijn. Het enige dat de bewoner in de Eemsdelta hiervoor terug kan krijgen is langdurige en hogere kwaliteit, zij het op grotere afstand. Als er dan geconcentreerd moet worden, àls er dan verhuisd moet worden, àls er dan een verandering komt, dan moet het ook het beste zijn dat er is. Scholen, winkels, medische zorg: ze moeten top zijn: - In de Eemsdelta ontstaan nieuwe voorzieningen van een hoge kwaliteit, deze liggen op goede, goed bereikbare en soms nieuwe plekken. - Er is veel aandacht voor de woonomgeving en voor de kleinschalige doelgroepvoorzieningen in de leefomgeving van de bewoners. Tegenwicht bieden In dit Woon- en Leefbaarheidplan is de demografische omslag een gegeven. Wanneer de regio sterk en leefbaar wil zijn, vraagt dat om een tegenwicht tegen de autonome concentratietrend van voorzieningen en woningbouw. Dat tegenwicht vinden we door per sector en zelfs per type voorziening (huisarts, winkels, basisscholen etc.) te bekijken op welke schaal en dus ook waar in de regio deze voorziening toekomstvast kan blijven. Om dit te bereiken moet de opwaartse pijl in de piramide op sommige punten verkleind worden of tegengewerkt: - Waar het nodig is worden voorzieningen geconcentreerd, waar het mogelijk is worden/blijven de voorzieningen gespreid. - In de gevallen dat dit niet mogelijk is, kan er gecompenseerd worden door andere voorzieningen toe te voegen aan de basislaag. Hierbij kan het bijvoorbeeld gaan om kleinschalig particulier vervoer (nabijheid van voorzieningen verandert dan in bereikbaarheid) of een informele zorgstructuur. Slim laveren tussen kosten en opbrengsten De transitie waar de Eemsdelta de komende decennia doorheen gaat kost meer geld dan ze oplevert. Het sterkste geldt dit voor de woningbouwopgave en de opgave voor commerciële voorzieningen. Omdat de inkomsten teruglopen en de kosten hoger worden, ontstaat er spanning tussen de opgaven en de financiële mogelijkheden. Ook hier moet de juiste balans worden gevonden. Daarom is het noodzakelijk: - Een plan te maken dat financieel gezien optimaal is: doen wat nodig is, de juiste ambities voor lage kosten. - Een investeringsstrategie te ontwikkelen die het maximale uit de bestaande middelen van de sectoren en overheden haalt. Een financiële strategie is ook nodig voor de ambities/opgaven op het sociale en sociaal-culturele vlak. 2.0 vis ie OP L eefbaarheid in

26 2.0 Conclusie: leefbaarheid in de Eemsdelta Leefbaarheid is een breed begrip. We hebben het toegeschreven naar ons gebied, de Eemsdelta. Onze ambitie is duidelijk: we gaan voor een gebied waar de sociale samenhang en de veiligheid groot is, de kwaliteit van gebouwen en openbare ruimte hoog, de voorzieningen van hoge kwaliteit zijn en goed bereikbaar en waar een gevoel van welbevinden bestaat. Belangrijk daarbij is het besef dat voorzieningen die bijdragen aan leefbaarheid niet overal aanwezig hoeven te zijn. Met behulp van de leefbaarheidspiramide hebben we laten zien dat in de basislaag de kwaliteit van wonen gewaarborgd moet worden. In de middenlaag zijn de voorzieningen voor onderwijs en detailhandel aanwezig en de toplaag herbergt voorzieningen die voor de gehele regio van belang zijn. Bij beter leven voor minder mensen gaat het erom dat: - Bewoners zelf op eigen kracht aan leefbaarheid kunnen werken (en daartoe in staat gesteld worden); - De kwaliteit van voorzieningen zo hoog mogelijk is; - De autonome concentratietendens van voorzieningen waar nodig wordt tegengewerkt; - In financieel opzicht (kosten versus opbrengsten) een optimale koers wordt gevaren: het moet slim en scherp. 2 WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012

27 3.0 De opgaven per sector 3.01 Inleiding In dit hoofdstuk wordt aangegeven welke opgaven de komende jaren spelen voor de sectoren wonen, onderwijs, welzijn en zorg, detailhandel en bereikbaarheid. Bij elkaar gevoegd zijn deze terreinen in hoofdzaak bepalend voor de kwaliteit van leven in de Eemsdelta. Per deelterrein worden de belangrijkste ontwikkelingen in kaart gebracht en vervolgens vertaald naar noodzakelijke ingrepen. In hoofdstuk 5 volgt hiervan een nadere uitwerking, gerelateerd aan de koers voor de Eemsdelta. We beginnen het hoofdstuk met de basis: de ontwikkeling van de bevolking in deze regio in de komende decennia Bevolkingsontwikkeling: de basis der dingen In de regio Eemsdelta spelen drie ontwikkelingen voor wat betreft de bevolking: - Het aantal inwoners in absolute zin neemt af (van ruim in 2010 tot bijna in 2040). - Het aantal huishoudens vermindert, zij het in mindere mate dan de absolute afname van de bevolking. De huishoudensverdunning speelt hier een rol. - De samenstelling van de bevolking wordt anders: meer ouderen en minder jongeren. Onderstaand schema vat een en ander samen: Bevolkingsprognose regio Eemsdelta per lee ijdscategorie (Primos, 2009) % 37 % 20 % % Bevolkingsprognose regio Eemsdelta per leeftijdscategorie (Primos, 2009) D e OPgaven P e R S ector 2

28 De oorzaak van de bevolkingskrimp en vergrijzing ligt vooral in een vertrekoverschot van jongeren. In het gebied komen minder jongeren terug dan er vertrekken. Bovendien vertrekken relatief meer hoogopgeleiden dan er terugkomen. Zodoende blijven er meer laagopgeleiden in het gebied wonen. De bevolking van de regio Eemsdelta verandert daardoor ook in sociaaleconomisch opzicht. Door vergrijzing, de afname van de bevolking en de sociaal economische ontmenging neemt bij ongewijzigd beleid de economische, de sociale en ook de organisatiekracht van het gebied af. Dit uit zich onder meer in een lagere levensverwachting, een minder goede gezondheid van de bevolking als geheel en in een bevolking waarvan grotere groepen afhankelijk zijn van begeleiding en zorg. In de regio krijgen we in de toekomst te maken met onder meer een forse toename van het aantal chronisch zieken. Naarmate ook de dubbele vergrijzing toeneemt (een grotere toename van het aantal zéér oude inwoners), stijgt ook het aantal meervoudige chronische aandoeningen fors. Overigens zijn de verschillen in bevolkingsontwikkeling tussen de kernen groot. In bijlage II wordt hier nader op ingegaan. Bovenstaande cijfers zijn afkomstig uit de voor de Eemsdelta aangepaste Primos 2009 prognose (zie 3.03 voor een nadere uitleg van de aanpassing). Deze prognose vormt voor dit moment de best mogelijke inschatting van de veranderingen in de toekomst. Maar zoals we eerder aangaven: niemand weet precies hoe de bevolkingskrimp precies uitpakt en hoe deze lokaal uitwerkt. Het gaat daarom niet om de exacte cijfers, maar om de richting die de prognose aangeeft. Prognoses hebben een grote mate van onzekerheid en worden bovendien regelmatig bijgesteld door veranderende aannames en omstandigheden. Vergrijzing en ontgroening zijn redelijk goed te voorspellen, maar de mate van krimp veel minder; wie heeft de wijsheid in pacht? Een essentieel onderdeel van de uitvoering van het Woon- en Leefbaarheidplan is daarom de jaarlijkse leefbaarheidsmonitor. Hiermee wordt de vinger aan de pols gehouden voor ontwikkelingen op de woningmarkt, de bevolking, de voorzieningen en de leefbaarheid. De inzichten uit de monitor leiden vervolgens tot een vijfjaarlijkse bijstelling van het Woon- en Leefbaarheidplan, op basis van de dan geldende inzichten en geboekte resultaten. De vraag is nu hoe de demografische ontwikkeling uitpakt voor de verschillende onderdelen van het dagelijks leven: wonen, onderwijs, welzijn en zorg, detailhandel en bereikbaarheid. En voor welke uitdagingen bewoners, ondernemers, woningcorporaties, onderwijs- en zorginstelling, welzijnsorganisaties, vervoerders en andere partijen gesteld staan. Dat wordt in het vervolg van dit hoofdstuk duidelijk gemaakt. 28 W O O N - E N L E E F B A A R H E I D P L A N - N O V E M B E R

29 3.03 De opgave voor wonen Een van de doelen van het Woon- en Leefbaarheidplan is het versterken van de woningmarkt van de Eemsdelta en het verbeteren van de kwaliteit van wonen. We moeten zorgen voor een goede afstemming tussen vraag en aanbod op de woningmarkt, ook met het oog op de toekomstige ontwikkelingen. De vraagkant wordt beïnvloed door veranderingen in de bevolking, zowel qua aantal als qua samenstelling. Deze veranderingen zijn in beeld gebracht in de Regio-atlas (2012), wederom gebaseerd op de gecorrigeerde Primos 2009 prognose. Hierbij leverden twee onderzoeken belangrijke bouwstenen: het RIGO-onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van de woningcorporaties en de MKBA die is uitgevoerd door EIB. Ook de aanbodkant, de huidige woningvoorraad, is in beeld gebracht. Voor het bepalen van de woningbouwopgave voor de regio in de komende 20 jaar zijn de volgende drie aspecten van belang: - De demografische opgave: de kwantitatieve ontwikkeling van de woningvraag, oftewel de ontwikkeling van het aantal huishoudens in de regio dat een huis nodig heeft. De kwantitatieve woningvraag is in de Regio-atlas (Wonen en leven in de Eemsdelta, april 2012) uitgewerkt op basis van de aangepaste bevolkingsprognose Primos De doelgroepenopgave: de verandering van de bevolkingssamenstelling en de woningwensen, waardoor de samenstelling van de woningvoorraad de komende jaren moet veranderen. - De kwaliteitsopgave: de noodzaak het woonmilieu, de woonomgeving en de bouwkundige en woontechnische kwaliteit van de woningvoorraad aan te passen aan de wensen van de huidige en toekomstige bewoners. De kunst voor het Woon-en Leefbaarheidplan is nu om deze drie opgaven te integreren. Er is namelijk één woningmarkt, waar krimp en uitbreiding van de huishoudens voorkomen, tegelijkertijd met het veranderen van de woonwensen en de achterblijvende kwaliteit in een deel van de woningvoorraad. Door aan de ene opgave te werken, worden echter ook de andere opgaven gediend. Zo wordt met het ombouwen, samenvoegen en verbeteren van slechte woningen (noodzakelijk in het kader van de doelgroepenopgave) ook bijgedragen aan de demografische opgave en aan de kwaliteitsopgave die nodig is om de woontechnische en bouwkundige kwaliteit te verbeteren. Het combineren van deze opgaven is ook financieel het meest optimale perspectief. 3.0 D e OPgaven P e R S ector 2

30 De demografische opgave: aanpassing van de prognose Om te voorkomen dat er leegstand ontstaat of juist een tekort aan woningen, moet de woningvoorraad worden afgestemd op de ontwikkeling van het aantal huishoudens. De ontwikkeling van de bevolking is de basis voor de prognose van het aantal huishoudens in de regio en daarmee van de ontwikkeling van de woningvoorraad. Voor de Eemsdelta is in eerste instantie gewerkt met de Primos 2009 prognose, onder meer bij het opstellen van de Regio-atlas. De Primos 2009 prognose is het vertrekpunt. Deze prognose is voor de lange termijn zeker een zinnig handvat en een goed onderbouwd uitgangspunt. Voor de korte termijn klopt deze prognose echter niet voldoende. De economische recessie heeft de gebruikelijke dynamiek in de woningmarkt namelijk gedempt. Zowel de groei van de bevolking als de krimp zijn minder groot dan in de prognose is verwacht. Ook de nieuwbouwmarkt voor koopwoningen stagneert, terwijl de markt voor huurwoningen aantrekt. Deze effecten van de crisis zijn de reden dat het niet zinvol is de komende jaren te sturen op het volgen van de prognose. Zowel groei als krimp verlopen aanmerkelijk minder snel. Dit is in lijn met de tragere woningmarktontwikkeling van de afgelopen jaren. Omdat op lange termijn de prognose een goed beeld lijkt te geven, verwachten de overheden en corporaties dat de krimp en groei na 2017 de stagnatie van de periode zal inhalen. De bevolkingsontwikkeling in de regio zal als dat gebeurt na 10 jaar alsnog op de aangepaste Primos 2009 prognose uitkomen. Ook voor het stedelijk gebied hebben de partijen besloten de prognose niet als leidend te beschouwen. Volgens de prognose gaan er, op basis van verandering van de bevolking en woonwensen, meer mensen in Appingedam wonen en minder mensen in Delfzijl. Het volgen van deze voorspelling leidt tot een grote sloopopgave in Delfzijl en een forse nieuwbouw opgave voor deels vergelijkbare woningen in Appingedam. Voor Appingedam zou dit een verdere uitbreiding betekenen die niet binnen de huidige bebouwde kom zou passen. Het volgen van deze ontwikkeling is uiteindelijk ongunstig voor het evenwicht in en het functioneren van het stedelijk gebied in haar geheel. Voorts is een dergelijke inzet wat betreft duurzaamheid onvoordelig, omdat nieuwe woningen worden gebouwd terwijl dezelfde type woningen even verderop worden gesloopt. Niet in de laatste plaats is het ook een zeer kostbare operatie. De optelsom van deze overwegingen heeft geleid tot een tweede aanpassing van de prognose, waarmee de sloop in Delfzijl tot en met 2031 is beperkt tot 1800 woningen en de nieuwbouw in Appingedam uitkomt op 300 woningen. Een en ander is verwerkt in onderstaande tabel: Huishoudens per 1 jan. Toe-/afname huishoudens t/m 2017 t/m 2022 t/m Appingedam Delfzijl - stad Delfzijl - landelijk Eemsmond Loppersum Regio Huishoudenontwikkeling 2010 t/m WOOn - en L eefbaarheidplan - n O vemb e R 2012