Oosteind - Papendrecht

Transcriptie

1 W& @6X W-X @0Y W26X ALGEMENE INFO INTRO AAN DE SLAG MET MOGELIJKHEDEN LEERERVARINGEN pagina 1 BEDRIJVENTERREIN DUURZAAMHEID VOOR DUURZAME pagina 6 pagina 2 pagina 2 ONTWIKKELING pagina 4 Het project Duurzaam Economisch Ruimtegebruik (DECOR) van de provincie Zuid-Holland initieert, faciliteert en stimuleert de ontwikkeling van duurzame bedrijventerreinen. DECOR ondersteunt regionale initiatieven, draagt bij aan oplossingen voor regionale problemen en stelt kennis en ervaringen beschikbaar, onder meer uit pilotprojecten. In deze beschrijving van het project Oosteind laten direct betrokkenen u in de keuken van hun project kijken. Aan bod komen hun leerervaringen, moeilijkheden, oplossingen en tips om tot een duurzame ontwikkeling van een bedrijventerrein te komen. Oosteind - Papendrecht In het zuidoosten van Papendrecht ligt aan de Beneden Merwede het bedrijventerrein Oosteind. Het is een bedrijventerrein met drie havens, dat veel verschillende bedrijven herbergt. Verschillend zowel naar type als naar grootte. Bepalend voor de identiteit van Oosteind zijn het baggerbedrijf en de scheepsbouw. Het bedrijventerrein wordt omgeven door een dijk en aan de oost- en westzijde door woningen met schuren, erven en tuinen. De bedrijven op Oosteind zijn steeds slechter bereikbaar als gevolg van het dichtslibben van de aan- en afvoerroutes van het terrein. Daarnaast moet de dijk langs het terrein worden verzwaard; een operatie die nogal ingrijpende gevolgen kan hebben.

2 Oud-Alblas 2 Oosteind - Papendrecht Wijnga t Papendrecht Papendrecht Oosteind Baanhoek Kenmerken 70 ha uitgegeven terrein 95 bedrijven ca werknemers Bedrijfsleven georganiseerd in Bedrijven Vereniging Oosteind Ontwikkeld voor 1970 Type bedrijven: mix van watergebonden en niet-watergebonden bedrijven Problematiek: Bereikbaarheid, dijkverzwaring, vervanging riolering, uitbaggeren haven, gebrek aan uitbreidingsmogelijkheden, combinatie van vitaal bedrijventerrein en plannen voor woningbouw vlakbij Fase: uitvoeringsfase (uitvoeringsprogramma in februari 2002 goedgekeurd door alle partijen, in november 2002 door gemeenteraad vastgesteld als leidraad voor het vervolg van het revitaliseringsproces) Contactpersonen Gemeente Papendrecht: Mw. M. Kouwenberg, telefoon , m.kouwenberg@papendrecht.nl Bedrijven: Dhr. G. van Sonneveld, voorzitter BVO telefoon , secr@sonneveld.com Provincie Zuid-Holland: Dhr. J. Buunk, telefoon , buunk@pzh.nl Documenten en haalbaarheidstudies (tot december 2002) Resultaten enquete Oosteind, Novioconsult, april 2000 Duurzame revitalisering Oosteind, Visiedocument, Novioconcult, oktober 2000 Revitalisering Oosteind, Revitaliseringsprogramma, Buck Consultants en DHV, juni 2002 Kansrijke opties voor de verduurzaming van bedrijventerrein Oosteind, Een plan van aanpak voor de thema s energie, water, afval en grondstoffen, DHV, maart 200 AAN DE SLAG MET DUURZAAMHEID De gemeente Papendrecht ligt in de regio Drechtsteden. Deze regio geeft sinds het eind van de jaren negentig vorm aan de herstructurering van het bestaande stedelijk gebied. De gemeente heeft in samenspraak met de bedrijven en de regio Drechtsteden Oosteind aangewezen als pilotproject voor duurzame revitalisering. Met dit project willen de gemeente en de bedrijven de economische aantrekkingskracht en de betekenis van Oosteind in de regio vergroten en de beschikbare ruimte efficiënter benutten. Hierbij is essentieel dat dit op een duurzame manier gebeurt. Dus met aandacht voor de ecologische, sociale en economische aspecten van het terrein. En ook haar omgeving voor zowel de korte als de lange termijn. Visie op duurzame revitalisering De eerste fase van de duurzame revitalisering gaat in november 1999 van start. De gemeente wil het bedrijfsleven zo vroeg mogelijk bij de revitalisering betrekken. (zie kader Projectorganisatie). In overleg met de provincie (DECOR) en de Milieudienst Zuid-Holland Zuid huurt de gemeente een extern bureau in om de wensen en ambities van de ondernemers voor duurzame revitalisering te inventariseren. Deze wensen en ambities zijn vastgelegd in de visie Duurzame revitalisering bedrijventerrein Oosteind. De Provincie Zuid-Holland draagt ook bij in de kosten. Projectorganisatie Eerste fase De stuurgroep bestaat uit een aantal vertegenwoordigers van de gemeente (portefeuillehouder Economische Zaken, projectleiders, hoofd afdeling Ontwikkeling) en een delegatie van het bestuur van de Ondernemersvereniging Papendrecht (OVP). De werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de gemeente Papendrecht (3), van de OVP (2), de Provincie Zuid-Holland, Milieudienst Zuid-Holland Zuid en de Kamer van Koophandel Rotterdam.

3 Oosteind - Papendrecht 3 De ondernemers kunnen hun ambities en wensen via een enquête kenbaar maken. De enquête gaat in op de knelpunten die de bedrijven op het bedrijventerrein ervaren, de verbeterpunten die zij zien en de plannen die zij hebben met hun bedrijf. Zo worden de huidige knelpunten, de wensen en de kansen voor duurzame revitalisering zichtbaar. Het bureau organiseert ook twee discussieavonden voor de ondernemers respectievelijk bewoners over de mogelijke ontwikkelingsvarianten voor het bedrijventerrein. Verder worden er gesprekken gevoerd met het Hoogheemraadschap, Rijkswaterstaat, Eneco, het Zuiveringschap en de Stichting BSB Zuid-Holland. Op basis van de resultaten van de enquête, overleg met de Stuurgroep en de verschillende discussies en gesprekken stelt het bureau een visie op: Duurzame revitalisering bedrijventerrein Oosteind. Deze visie nemen de verschillende partijen in december 2000 aan als leidraad voor het vervolgproces. De bedrijven spreken de bereidheid uit om een Belangenvereniging Oosteind (BVO) op te richten en hiervoor menskracht en (beperkte) financiële middelen ter beschikking te stellen. In juni 2001 start de ontwikkeling van het revitaliseringsprogramma. De projectorganisatie is vergelijkbaar met die van de eerste fase: een stuurgroep en een projectgroep onder leiding van de procesmanager. Alleen de milieudienst verdwijnt uit de projectgroep: deze wordt ad hoc betrokken. Het Revitaliseringsprogramma is klaar in februari De betrokken partijen zijn allen zeer enthousiast dat ze nauw betrokken zijn bij het opstellen van het Plan van Aanpak. Het enthousiasme geldt ook de inhoud van het plan. De ondernemers op Oosteind hebben zich gedurende deze tweede fase verenigd in de Belangenvereniging Oosteind (BVO). In de projectorganisatie heeft de BVO de rol van de ondernemersvereniging overgenomen. Revitaliseringsprogramma Oosteind Voorjaar Met instemming van de stuurgroep verleent de gemeente wederom een opdracht aan een extern bureau. Nu voor het opstellen van een revitaliseringsprogramma voor Oosteind. De gemeente wordt hierbij financieel ondersteund door de provincie en de Kamer van Koophandel. In het revitaliseringprogramma moet op hoofdlijnen worden vastgelegd welke deelprojecten de komende jaren op het bedrijventerrein moeten worden uitgevoerd. Voor met het opstellen van het revitaliseringsprogramma kan worden begonnen, wil de gemeente Papendrecht de betrokkenheid van het bedrijfsleven vergroten. Daarom organiseert de gemeente een informatieavond voor de bedrijven met het doel het draagvlak onder de bedrijven te vergroten voor een stap richting bedrijventerreinmanagement. De informatieavond verloopt goed! Op weg naar de uitvoeringsfase Voor het uitvoeren van het revitaliseringsprogramma ligt het initiatief nu bij de gemeente Papendrecht. Zij wil de uitvoering overdragen aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Drechtsteden (ROM-D) die in 2002 is opgericht. De BVO vindt dat zij sinds het gereedkomen van het revitaliseringprogramma te weinig wordt geïnformeerd door de gemeente. Bijvoorbeeld over het actualiseren van het bestemmingsplan en de manier waarop het Plan van Aanpak uitgevoerd gaat worden. Het is in december 2002 voor de ondernemers onduidelijk wat er in de directe toekomst van Oosteind te gebeuren staat. Zij twijfelen of ze de samenwerkingsovereenkomst zullen ondertekenen. Sonneveld, voorzitter BVO: Het Plan van Aanpak is voortvarend en constructief opgepakt met medewerking van de ondernemers. Maar in de uitvoering stokt het. Overzicht fasen duurzame revitalisering Oosteind en bijbehorende kosten Fase Kosten Betaald door Opstellen visie Euro Gemeente (67%) (november zomer 2000) Provincie Zuid-Holland (33%) Vooronderzoek Revitaliseringsprogramma Euro Gemeente (februari mei 2001) Revitaliseringsprogramma Euro Gemeente (66%) (juni februari 2002) Provincie Zuid-Holland (26%) Kamer van Koophandel (8%) Onderzoek zorgvuldig ruimtegebruik Euro Provincie Zuid-Holland Onderzoek energie en afval Euro Provincie Zuid-Holland (tijdens Revitaliseringsprogramma) Opstellen ruimtelijk functioneel plan Euro Gemeente Intentieverklaring Nvt (oktober 2002)

4 4 Oosteind - Papendrecht MOGELIJKHEDEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELING De duurzame ontwikkeling van Oosteind wordt regionaal afgestemd. De ontwikkelingen passen namelijk in een regionaal plaatje: de regionale visie Shipping Valley. Oosteind is hierin gelabeld als nat bedrijventerrein. De visie maakt duidelijk waar de duurzame revitalisering in ieder geval toe moet leiden. Het bestemmingsplan, dat nog geactualiseerd moet worden, vormt de basis voor de duurzame ontwikkeling. Duurzame revitalisering van Oosteind gaat in op verkeer en vervoer, zorgvuldig ruimtegebruik, optimaal gebruik van de havens en bedrijventerreinmanagement (afval en grondstoffen, water, energie). Er is voor deze onderwerpen gekozen omdat die voor Oosteind de meeste kans van slagen hadden. Dat betekent dat er uitzicht is op winst. Dat wil zeggen in termen van besparing van geld, verbetering van de bereikbaarheid, ruimtewinst, verbetering van de uitstraling van het bedrijventerrein aldus Marleen Kouwenberg, projectleider van de gemeente Papendrecht. Verkeer en vervoer De bereikbaarheid en verkeersveiligheid van Oosteind is knelpunt nummer één bleek uit de enquête onder de ondernemers in Om de bereikbaarheid te verbeteren, worden twee manieren voorgesteld. Het aanbrengen van infrastructurele verbeteringen (reconstructie Ketelweg, gemeenschappelijke parkeervoorzieningen) en het nemen van maatregelen voor vervoersmanagement van werknemers van bedrijven ter verbetering van de bereikbaarheid. Gestelde doelen: tijdens reconstructie Ketelweg garantie van

5 Oosteind - Papendrecht 5 een bereikbaarheid van 100% en verminderen van het autogebruik van werknemers daarna. Zorgvuldig ruimtegebruik Doelstelling: Het streven naar een zorgvuldig ruimtegebruik van de bestaande ruimte. Voorwaarde is dat daardoor niet alleen ruimte voor (nieuwe) bedrijvigheid ontstaat, maar tegelijk de ruimtelijke kwaliteit van Oosteind wordt verbeterd. Voorgestelde maatregelen: een inventarisatie bodemverontreiniging en geluidssituatie op terrein; een analyse van het huidig ruimtegebruik; een onderzoek naar mobiliteitsmanagement; een plan voor de herinrichting. Optimaal gebruik van de havens Doelstelling: komen tot herinrichting van de havens. Voorwaarden voor een beter gebruik van de mogelijkheden van de havens zijn de wensen van de individuele bedrijven, de doelstellingen van de regionale visie Shipping Valley en de lopende en toekomstige ontwikkelingsplannen van aan de havens gevestigde bedrijven. Bedrijventerreinmanagement Doel: de kwaliteit van Oosteind afstemmen op de wensen van de betrokkenen. En het bereikte kwaliteitsniveau vasthouden. Hieronder valt het opzetten van een organisatie voor bedrijventerreinmanagement, het uitvoeren van duurzaamheidsmaatregelen, collectieve inkoop van goederen en diensten. Voorgestelde maatregelen Uitvoering van een Energie Potentieel Scan bij de bedrijven;uitvoering haalbaarheidstudie naar duurzame warmtelevering door implementatie van warmtepomp; oppervlaktewater of restwarmte van het bedrijf Gevudo; onderzoek naar de plaatsingsmogelijkheden voor windturbines; collectieve inkoop van elektriciteit. Water De ambitie van gemeente en provinicie zijn voorlopend, waar mogelijk innovatief. Dat betekent niet alleen besparen per bedrijf, maar ook aandacht voor hergebruik en collectieve voorzieningen. Gebleken is dat hergebruik van hemelwater op Oosteind een minder kansrijk optie is. Voorgestelde maatregelen: uitvoering van een waterscan bij de bedrijven; waterleidingnet aanleggen ten behoeve van industriewater. Afval en grondstoffen De ambitie van gemeente en provincie is actief te zijn. Dat wil zeggen het volledig in praktijk brengen van het bestaande beleid en de bestaande richtlijnen, bijvoorbeeld van aspecten in het kader van de Verruimde Reikwijdte binnen de wet Milieubeheer. Voorgestelde maatregelen: uitvoering afvalscans bij individuele bedrijven, hergebruik afvalstoffen in reconstructie van de Ketelweg, collectieve inzameling van gescheiden afvalstromen. Het criterium voor de voorgestelde duurzaamheidsmaatregelen is dat ze technisch en economisch haalbaar zijn. Om de effecten van de duurzaamheidsmaatregelen in de toekomst te kunnen meten, moet eerst de huidige situatie qua duurzaamheid worden vastgesteld (nulmeting). Daarnaast zijn er voor energie, water, afval en grondstoffen ambities vastgelegd. Energie Ambitie van gemeente en provincie is om voorlopend en waar mogelijk innovatief te zijn. Dat betekent verder gaan dan in de milieuvergunning vereist. Naast aandacht voor efficiëntie en besparingsmogelijkheden dient er ook aandacht te zijn voor duurzame energie. Gaandeweg is het volgende duidelijk geworden: Besparing van energie of efficiëntieverbetering is vooral interessant voor grote kantoren en productiebedrijven; Zonnepanelen zijn nog onvoldoende rendabel door lange terugverdientijd, maar wel goed voor het imago; Voor bedrijven met een grote vraag naar warm drinkwater zijn zonneboilers interessant; Met de aanwezigheid van de Merwede is koude/warmteopslag in de bodem niet interessant omdat het grondwater te snel stroomt. Energie winning uit asfalt is door ontbreken van opslagmogelijkheid in de bodem geen optie om verder uit te zoeken; Windenergie lijkt kansrijk. Wellicht is plaatsing van een aantal turbines mogelijk. Samenwerking met ondernemers Samenwerking tussen bedrijven onderling en tussen gemeente en bedrijven is een cruciaal onderdeel van duurzame ontwikkeling. Wat hier voor Oosteind een belangrijke rol heeft gespeeld, is het organiseren van de bedrijven op het bedrijventerrein in de BVO. Zo heeft de gemeente een direct aanspreekpunt voor de bedrijven en de bedrijven een spreekbuis voor wensen en klachten naar de overheid. Ook zeer belangrijk in de samenwerking is de gezamenlijke selectie van een adviesbureau dat het Revitaliseringsprogramma gaat opstellen.in de projectorganisatie voor het Revitaliseringprogramma is de BVO ook vertegenwoordigd in de projectgroep en in de stuurgroep. Een ander belangrijk element in de samenwerking is het sluiten van een intentieverklaring tussen gemeente en bedrijven. Voor een deel kunnen we samenwerking tussen bedrijven onderling ook terugzien in de collectieve voorzieningen die worden voorgesteld (zie onder Duurzaamheid uitgewerkt ).

6 6 Oosteind - Papendrecht LEERERVARINGEN Duurzame ontwikkeling van een bedrijventerrein is een proces, een weg die door de gemeente en bedrijven gezamenlijk moet worden afgelegd. Een weg die soms goed geplaveid is, maar ook hobbels en scherpe bochten kan bevatten. Betrokkenen bij het project geven de volgende succesfactoren aan: De inhuur van het adviesbureau als procesmanager en voor de inhoudelijke inbreng voor het Plan van Aanpak; De gemeente heeft de bedrijven vroegtijdig betrokken; Het gebruik van het netwerk binnen de provincie via de provinciale vertegenwoordigers; Het evenwicht in lokale en regionale belangen op het bedrijventerrein; De hoge organisatiegraad van bedrijven en hun samenwerking met de gemeente; Het collectief belang/probleem voor bedrijven om aan de revitalisering mee te werken (dijkverzwaring). Een succesfactor die ook wordt gezien als randvoorwaarde voor een succesvolle revitalisering, is het vinden van een gemeenschappelijk belang voor bedrijven. Daarnaast is het op tijd beginnen met de revitalisering, ook een essentiële voorwaarde. Dat wil zeggen, voordat het bedrijventerrein werkelijk achteruit begint te gaan. Ook het beschikbaar stellen van geld (bijvoorbeeld door gemeente/provincie) is een belangrijk voorwaarde. In de onderstaande tabel zijn de hobbels (moeilijkheden) samengevat die betrokkenen van gemeente, bedrijfsleven en provincie hebben ervaren. Ook zijn de gekozen en mogelijke oplossingen wordem hierin genoemd. MOEILIJKHEDEN EN OPLOSSINGEN Moeilijkheden Gekozen of mogelijke oplossingen Proces en organisatie Geen continuïteit in voortgang proces. Na afronding Plan van Aanpak (door extern bureau) viel het stil. Gemeente en provincie zouden voortgang meer in de gaten moeten houden. Toekomstige taakverdeling tussen gemeente en ROM-D. Bedrijven zijn bang dat gemeente teveel taken overhevelt naar ROM-D. Duidelijke verantwoordelijkheden en doelen vaststellen voor alle actoren. Weinig ervaring en kennis m.b.t. DBT. Onervarenheid werkt vertragend in de besluitvorming van gemeenten. Inhuur externen. Inbreng kennis en ervaring provincie. Bedrijven waren slecht georganiseerd. Bedrijven op Oosteind hadden in de beginfase van de revitalisering geen duidelijk aanspreekpunt. Kamer van Koophandel oefent op aangeven van de Provincie druk uit op bedrijven om zich te organiseren. Oprichting van de Belangvereniging Oosteind zorgt voor 1 aanspreekpunt. Beperkte capaciteit bij gemeente. Duurzame revitalisering kost de gemeentelijk projectleider veel tijd. Veel tijd reserveren voor de taak als gemeentelijk projectleider. Inhuur van externen voor het opstellen van het Visiedocument en Plan van Aanpak. Draagvlak, betrokkenheid en communicatie Overheden Samenwerking/afstemming tussen overheden. Onvoldoende betrokkenheid van Hoogheemraadschap bij duurzame revitalisering. Provincie heeft Hoogheemraadschap bij de duurzame revitalisering betrokken.

7 Oosteind - Papendrecht 7 Moeilijkheden Gekozen of mogelijke oplossingen Bedrijven Draagvlak en betrokkenheid bij bedrijven is klein of neemt af. Slechte communicatie door gemeente met bedrijven over uitvoering van Plan van Aanpak en actualiseren bestemmingsplan. Bedrijven hebben zelf contact gezocht met de gemeente. Provincie moet de gemeente erop wijzen dat ze de bedrijven betrokken houden. Inhoud Weinig ervaring en kennis m.b.t. duurzaamheid. Werkt vertragend op de besluitvorming van de gemeente. Inhuur van extern bureaus die kennis hebben over duurzaamheid en ervaring met opzet duurzame revitalisering. Politiek draagvlak in gemeente voor duurzaamheid waarborgen. Financiën Gelden uit TIPP en Ontwikkelingsfonds niet toegesneden voor duurzame revitalisering. Verdeling lusten-lasten tussen gemeente en bedrijven. Duidelijke verantwoordelijkheden en doelen vaststellen voor alle actoren. Onzekerheid over toekomstige veranderingen op DBT. Onduidelijkheid over de aanpak van de dijkverzwaring rond Oosteind en de gevolgen hiervan voor de bedrijfsvoering. Onduidelijkheid over de afstemming van de plannen voor woningbouw ten noorden van Oosteind op de plannen voor optimalisering van het gebruik van de haven. De Provincie moet volgens de bedrijven signaleren dat de regionale en lokale plannen van de gemeente conflicteren. Bron: TNO-MEP R 2003/107

8 8 Oosteind - Papendrecht TIPS De duurzame revitalisering van Oosteind is nog geen feit. Toch zijn er door de gemeente, bedrijven en de provincie al waardevolle tips te geven. Het Hoogheemraadschap is totnogtoe een partner die weinig duidelijkheid geeft over haar plannen en weinig betrokkenheid toont. Zoek naar een gemeenschappelijke belang of probleem voor de bedrijven. De onzekerheid over de gevolgen van de dijkverzwaring is de belangrijkste reden dat alle bedrijven zich gezamenlijk voor de duurzame revitalisering willen inzetten. Het is een sleutelproject zoals Kouwenberg aangeeft, een project dat de ondernemers stimuleert zich te organiseren en dat als kapstok kan dienen voor duurzame revitalisering. Zonder gezamenlijk belang gaat iedereen in de uitvoeringsfase weer achter zijn eigen belang aan; De gemeente moet net zoals het bedrijfsleven één aanspreekpunt te hebben. Het meest ideaal is dat deze persoon continu betrokken blijft. Bovendien moet de gemeente bedrijven in elke fase in dezelfde mate betrekken bij het revitaliseringsproces. Het vertrouwen van bedrijven moet door de lokale overheden gewonnen worden. Door afspraken na te komen, te investeren in tijd en geld, open en eerlijk te discussieren; De bedrijven en gemeente staan open voor elkaars ideeën. De ervaring op Oosteind leert dat bedrijven niet altijd meteen over kosten en gevolgen voor hun bedrijf beginnen; Het is belangrijk om te zorgen voor voldoende capaciteit binnen het gemeentelijk apparaat voor de duurzame revitalisering, want dit kost veel tijd; Revitalisering kost veel geld, dus is het belangrijk om als gemeente tijdig je financiën op orde te hebben; Ondernemers moeten beseffen dat van hen ook een financiële bijdrage voor de duurzame revitalisering wordt verwacht. Invloed en betrokkenheid is niet vrijblijvend; De provincie moet om aandacht voor duurzaamheid blijven vragen bij de gemeente en de bedrijven. Een sterkere bemoeienis van de provincie bij de duurzame revitalisering wordt door de bedrijven op prijs gesteld; Er zijn genoeg instrumenten om duurzame revitalisering te ondersteunen. Het gaat er vooral om de bestaande instrumenten (bestemmingsplan, milieuvergunningen, projectplannen) goed te benutten; Bron: TNO-MEP R 2003/107 Focus voor 2003 Voor 2003 staat een duidelijke start van de duurzame revitalisering op het programma. Het is de bedoeling dit voortvarend te gaan uitvoeren. De gemeente moet hiervoor nog afspraken maken met de regionale ontwikkelingsmaatschappij over de taakverdeling. Daarnaast moet de samenwerkingsovereenkomst tussen bedrijven en gemeente worden getekend door alle partijen. De Provincie Zuid-Holland vindt het belangrijk bij de uitvoering betrokken te blijven. De heer Buunk, senior projectmanager van Provincie Zuid-Holland: So far so good, maar het is belangrijk dat de provincie alert blijft. De gemeente geeft aan dat zij ook ondersteuning verwacht van de provincie, omdat er bij de gemeente minder kennis en capaciteit voor duurzame aspecten voorhanden is. Kouwenberg: Duurzame revitalisering kost de gemeentelijke projectleider veel tijd. Zorg daarom voor voldoende capaciteit binnen de gemeente. Colofon Dit is een uitgave van de provincie Zuid-Holland, project DECOR Telefoon Fax ballari@pzh.nl Onderzoek en redactie TNO-MEP, Arjan Ekelenkamp, Elsbeth Roelofs Eindredactie Provincie Zuid-Holland Vormgeving Ontwerpbureau Smidswater Druk Quantes, Rijswijk Juni 2003