TNO report TNO 2014 R / 104. Samenvatting

Transcriptie

1 TNO report TNO 2014 R / 104 Samenvatting Inleiding en doelstelling Gasontladingslampen, zoals tl-buizen en spaarlampen, bevatten kleine hoeveelheden kwik. Met een gescheiden inzameling en recycling van afgedankte kwikhoudende lampen wordt ervoor gezorgd dat kwik niet in het milieu terecht komt. Het inzamelsysteem moet echter dusdanig robuust en veilig zijn dat bij het inzamelen van afgedankte lampen breuk zoveel mogelijk wordt voorkomen waardoor het blootstellingsrisico voor werknemers en de bevolking minimaal blijft. In opdracht van Lightrec, organiseert Wecycle in Nederland de inzameling en recycling van gasontladingslampen, via retail, installatiebedrijven en gemeentelijke milieustraten. In 2012 is 1137 ton aan tl-buizen en 569 ton aan overige gasontladingslampen ingezameld via ongeveer 2260 inzamelpunten. Afhankelijk van het traject worden verschillende inzamelmiddelen gebruikt: kartonnen dozen (wonderboxen) en metalen bakken (M-bakken) voor TL-buizengroter dan 60cm en 30L kratten en plastic bakken (P-bakken) voor overige gasontladingslampen kleiner dan 60cm, waaronder spaarlampen. Bij installatiebedrijven, gemeentelijke milieustraten en in de retail bij afgifte achter de counter (aan een winkelbediende of beheerder) worden inzamelmiddelen in de kale uitvoering gebruikt. In de retail bij afgifte voor de counter (door de consument zelf) zijn de 30L kratten en wonderboxen geïntegreerd in inzamelmeubels. De door Wecycle ontwikkelde inzamelmeubels voor kleine gasontladingslampen zijn allemaal voorzien van een lampsaver (valbreker). De inzamelmiddelen worden getransporteerd naar de vier officiële overslagpunten in Nederland, soms met tussenkomst van een distributie centrum georganiseerd door de branche zelf. Slechts een klein percentage van de gasontladingslampen wordt ingezameld via 30L kratten (1,8%) en wonderboxen (4,4%). Deze lampen worden overgeladen in P-bakken en M-bakken. Verreweg het grootste deel van de gasontladingslampen is al ingezameld via de P-bakken (31,5%) en M-bakken (62,2%) en wordt tijdelijk opgeslagen in afwachting van transport naar de verwerker. De veiligheid van de inzamelmiddelen tijdens dagelijks gebruik is nog onvoldoende duidelijk. Bovendien groeit het inzamelsysteem steeds verder en wordt steeds complexer. Wecycle heeft TNO Environmental, Earth and Life Sciences, als onafhankelijke organisatie, gevraagd om een integrale en grondige evaluatie uit te voeren van het gehele inzamelsysteem van kwikhoudende lampen in Nederland, van inzameling, via overslag tot aankomst bij de verwerker. Hoofddoel van het onderzoek is het identificeren en kwantificeren van blootstellingsrisico s voor de bevolking en werknemers in de inzamelketen op basis van wetenschappelijk valide onderzoek, zodat het inzamelproces op het juiste niveau geoptimaliseerd kan worden.

2 4 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 Onderzoeksmethode De evaluatie van het inzamelsysteem wordt gefaseerd uitgevoerd: Fase 1. Veldonderzoek inzamelpunten: vaststellen veiligheidsrisico s dagelijkse praktijk inzameling bij de retail, installatiebedrijven en gemeentelijke milieustraten en evaluatie veiligheidsinstructies en -maatregelen inclusief adviezen voor verbeterpunten. Fase 2. Veldonderzoek overslagpunten: vaststellen veiligheidsrisico s dagelijkse praktijk transport en overslag bij de overslagpunten en evaluatie veiligheidsinstructies en -maatregelen inclusief adviezen voor verbeterpunten. Fase 3. Simulatie onderzoek incident scenario s tijdens inzameling van gasontladingslampen en aanbevelingen voor gewenste manier van inzamelen inclusief advisering veiligheidskaarten. Het veldonderzoek bij de inzamelpunten is steekproefsgewijs uitgevoerd, waarbij rekening is gehouden met de diverse typen inzamelmiddelen en inzamelmeubels en manier van inzamelen (voor de counter of achter de counter). Hierdoor is een representatieve doorsnede van het totaal aantal inzamelpunten verkregen. De vier overslagpunten zijn allemaal onderzocht, aangezien werkprocedures verschillend kunnen zijn. Voor het veldonderzoek is een standaard protocol ontwikkeld, waarin metingen zijn opgenomen, maar ook een uitgebreide inspectielijst van omgevingsfactoren die van invloed (kunnen) zijn op de emissie van kwikdamp. Om een indruk te krijgen van de emissie en verspreiding van kwikdamp tijdens inzameling en overslag, zijn op verschillende locaties in de inzamel-, opslag- en overslagruimten kwikmetingen uitgevoerd met behulp van een kwikmonitor. Omdat kwikdamp zwaarder is dan lucht zijn deze metingen tevens op verschillende hoogten uitgevoerd. Als validatie van bovengenoemde metingen zijn bij de overslagpunten tevens metingen met adsorptiebuisjes uitgevoerd. Omdat de emissie van kwikdamp afhankelijk is van de temperatuur, is de temperatuur ook geregistreerd. Om de meetresultaten tussen inzamelpunten en overslagpunten te kunnen vergelijken zijn alle gemeten concentraties omgerekend naar concentraties bij een standaard temperatuur van 20 C. Er zijn diverse omgevingsfactoren die van invloed zijn op de kans op incidenten, de kwikemissie en het blootstellingsrisico. Deze externe factoren zijn ook meegenomen in het onderzoek: De plek van de inzamelmiddelen/-meubels in de ruimte; De uitvoering van een inzamelmiddel en meubel: open/dicht, lampsaver, rubberen flap; Aan-/afwezigheid ventilatie en de temperatuur in de ruimte, Type vloer van de ruimte en schoonmaakregime (reinigingsmiddelen, reinigingsfrequentie); Aanwezigheid van duidelijke instructies voor inzameling, overslag, opslag en het opruimen in geval van breuk.

3 TNO report TNO 2014 R / 104 In een laboratorium opstelling zijn verschillende relevante incident scenario s onderzocht. Hierbij is niet alleen de initiële kwikemissie in de lucht als direct gevolg van het incident gemeten, maar ook de secundaire kwikemissie als gevolg van het uitdampen van kwik in de gebroken glasresten. Vijf scenario s voor 30L kratten en vier scenario s voor wonderboxen zijn onderzocht. Deze incident scenario s worden als relevant beschouwd met betrekking tot de kans op voorkomen en de te verwachten kwikemissie en ze zijn gekozen in samenwerking met Wecycle. Inzamelmiddel 30L krat wonderbox Incident scenario 1 Enkele minute schudden en schoppen van een krat 50% gevuld met lampen 2 Op de grond vallen van een open krat 100% gevuld met lampen 50cm en 85cm boven de grond 3 Op de grond vallen van een dichte krat 100% gevuld met lampen 100cm boven de grond 4 Inwerpen van een zwaar voorwerp (oplader, zak batterijen) in een buget inzamelmeubel voorzien van een lampsaver en 50% gevuld met lampen 5 Met kracht inwerpen van spaarlampen in een budget inzamelmeubel voorzien van lampsaver en het op de grond vallen van een spaarlamp 1 Rechtstandig op de grond vallen van een volle wonderbox 50cm boven de grond 2 Zijwaarts omvallen van een volle wonderbox 3 De bodem scheurt uit een volle wonderbox 50cm boven de grond 4 Met kracht plaatsen van lange TL buizen in een wonderbox gevuld met kleine TL buizen en spaarlampen en inwerpen spaarlampen De scenario s zijn uitgevoerd onder gecontroleerde worst case omstandigheden in een testruimte met bekende ventilatievoud, volume van de ruimte, temperatuur en luchtvochtigheid. Op deze manier is een doorvertaling naar een incident in een echte praktijksituatie mogelijk. Tijdens de simulatie testen zijn diverse kwikdamp metingen uitgevoerd op drie verschillende posities in de testruimte: vlak bij het incident op 50cm en 150cm hoogte (ademhoogte) en 5 meter van het incident op 150cm hoogte. Continue metingen zijn uitgevoerd met een kwikmonitor, waardoor zowel de piekconcentratie als een direct gevolg van de breuk als de geleidelijke verdamping van kwikdamp uit de gebroken glasresten in beeld zijn gebracht. Deze monitoringresultaten zijn gevalideerd met indirecte metingen op basis van adsorptiebuisjes. Belangrijkste resultaten veldonderzoek inzamelpunten In de periode Januari Oktober 2013 zijn 66 inzamelpunten onderzocht. Deze inzamelpunten vormen een representatieve steekproef van het gehele inzamelsysteem.

4 6 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 Type inzamelpunt Totaal aantal Inzamelpunten Steekproef inzamelpunten onderzocht Retail food ,4% Retail non-food ,7% Distributie centra retail ,0% Gemeentelijke milieustations ,7% Installatiebedrijven en groothandel ,0% > lampen per jaar Installatiebedrijven en groothandel ,5% < lampen per jaar Distributie centra ,0% installatiebedrijven en groothandel Totaal ,9%

5 TNO report TNO 2014 R / 104 De kwikmetingen zijn uitgevoerd in de buurt van, boven- en binnenin inzamelmiddelen. De meetresultaten zijn gedifferentieerd naar type inzamelmiddel, type inzamelpunt, inzameling binnen/buiten en inzameling voor/achter de counter. Inzamelmiddel 30L krat Retail food Concentratie kwikdamp (µg/m 3 ) Retail non-food Gemeentelijk milieustation Bedrijven / groothandel Inzameling binnen voor de counter (via inzamelmeubel) Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) < 0,1 < 0, cm boven inzamelmeubel 0,1 (0,3) 0,1 (0,4) - - Binnenin inzamelmeubel 5 (15) 6 (26) L krat Inzameling binnen achter de counter (zonder meubel) Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) < 0,1 < 0, cm boven gesloten krat < 0,1 < 0, cm boven net geopende krat 3 (10) 6 (60) - - Binnenin gesloten krat 35 (100) 100 (1000) - - Wonderbox Inzameling binnen voor de counter (via inzamelmeubel) Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - < 0, cm boven inzamelmeubel - < 0,1 - - Binnenin inzamelmeubel - 4 (10) - - Wonderbox Inzameling binnen achter de counter (zonder meubel) Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - < 0, cm boven wonderbox - 0,2 (0,5) - - Binnenin wonderbox - 2 (7) - - P-bak Inzameling binnen Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - - 1,2 (2,4) 1,3 (3,6) 10 cm boven open P-bak - - 2,7 (20) 4,4 (8,7) Binnenin open P-bak (150) 340 (870) P-bak Inzameling buiten Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - - 0,1 (0,2) < 0,1 10 cm boven open P-bak - - 0,3 (0,8) 0.6 (1,0) Binnenin open P-bak - - 8,7 (25) 380 (1000) M-bak Inzameling binnen Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - - 1,2 (2,4) 1,3 (3,6) 10 cm boven open M-bak - - 1,1 (3,5) 3,9 (8,7) Binnenin open M-bak - - 1,6 (10) 90 (420) M-bak Inzameling buiten Dichtbij de meubel, op ademhoogte (150cm) - - < 0,2 < 0,1 10 cm boven open M-bak - - 0,2 (0,3) 0,6 (1,0) Binnenin open M-bak - - 2,0 (5,0) 9,0 (25) Algemene opmerking: de waarde tussen haakjes is de hoogst gemeten concentratie bij de inzamelpunten Belangrijkste resultaten veldonderzoek overslagpunten In de overslagpunten zijn metingen uitgevoerd op vaste punten in de overslaghal en opslaghal en in de buurt van- en boven inzamelmiddelen. Tijdens de metingen zijn de normale dagelijkse (overslag)werkzaamheden uitgevoerd. Een deel van de metingen is zowel uitgevoerd met een kwikmonitor als adsorptie buisjes. Aanvullend zijn metingen uitgevoerd tijdens specifieke overslagactiviteiten met gasontladingslampen. Deze metingen zijn in de ademzone van betreffende werknemers uitgevoerd.

6 8 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 Specifieke activiteit Nr. Positie Overslagpunt Wecycle Normale dagelijkse activiteiten Normale dagelijkse activiteiten Normale dagelijkse activiteiten Normale dagelijkse activiteiten Overslag TL-buizen vanuit wonderboxen in M-bakken Overslag glasscherven vanuit wonderboxen in P- bakken Overslag spaarlampen vanuit 30L kratten in P-bakken Overslagpunt branche organisatie Normale dagelijkse activiteiten Normale dagelijkse activiteiten Normale dagelijkse activiteiten Overslag TL-buizen vanuit wonderboxen in M-bakken Overslag spaarlampen vanuit 30L kratten in P-bakken 1 In de buurt van P/M-bakken Hg concentratie (µg / m 3 ) Adsorptie buisjes 2) 2 P-box: 2,7 Kwikmonitor 2) M-box: 0,6 P-box: 1-13 M-box: 0,4-2,0 3 1,4 5 (1 20) 4 0,2 0,4 1,1 1-0,8 1,2 2 0,3 0,5 2,0 In het midden van overslaghal 3 0,7 1,0 1,5 4 0,1 0,3 0,9 1 In het midden van opslagruimte - 0,6 0,9 2 buiten - 1,0 1,5 3 In het midden van opslaghal - 4, binnen - 0,4 0,9 1 Boven M-bak op 1,5mtr hoogte Boven M-bak op 1,5mtr hoogte 0,5-1,2 3 Ademzone gedurende 5 minuten 1,0 (0,9-6) 4 Ademzone gedurende 10 minuten 2,4 (0,7-19) 1 Boven P-bak op 1,5mtr hoogte Ademzone gedurende 5 minuten 1,5 (1,0-7,0) Rand P-bak > 200 1) 3 Ademzone gedurende 5 minuten 1,0 (0,5-6,5) 1 5 Ademzone gedurende 10 minuten 5 (2-10) Rand P-bak ) - 2, ,1 0,9 3,0 7 In de buurt van P/M-bakken 0,2 0,2 0,5 8 - < 0,2 9 1,4 0,2 1, ,0 0,6 1,2 7 In het midden van overslaghal 0,07 < 0,2 8 - < 0,2 9 0,07 < 0,2 5 6 In de opslagruimte - binnen 1,9 1,3 2,7-1 (0,6 2,0) 7-3,5 (2,8 4,2) 9 Ademzone gedurende 10 minuten - 4,5 (1,7 9,5) 6 Ademzone gedurende 10 minuten - 2 (1,5 3,0) 1) Piekconcentratie gedurende het deponeren van de lampen en/of glasscherven. 2) Adsorptie buisjes zijn gepositioneerd op een exacte hoogte van 1,5mtr boven de grond (ademhoogte) terwijl de meethoogte van de kwikmonitor varieerde tussen de 1 en 1,5mtr.

7 TNO report TNO 2014 R / 104 Belangrijkste resultaten incident scenario s In de periode November - December 2013 zijn simulatie experimenten in duplo uitgevoerd voor 9 incident scenario s. Incident scenario s 30L krat Schudden en schoppen krat Op de grond vallen open krat Op de grond vallen gesloten krat Inwerpen zwaar voorwerp in inzamelmeubel Inwerpen lampen in inzamelmeubel Test Temperatuur ( C) Concentratie (µg/m3) Maximum bij incident 0,4 1, ,8 1,1 <0,1 <0,1 0,7 1, min TGG bij incident 0,2 0,1 4,4 10 0,5 0,3 <0,1 <0,1 0,2 0,4 3,5 Na 15 min bij incident <0,1 <0,1 2,8 7,3 0,3 0,2 <0,1 <0,1 0,1 0,2 2,6 Maximum 5m van incident <0,1 <0,1 2,9 7,8 0,5 - <0,1 <0, min TGG 5m van incident <0,1 <0,1 2,2 5,1 0,3 - <0,1 <0, Gemiddelde tijdens opruimen - - 0,8 1, Tijdsduur tot concentratie <0,1 µg/m 3 (uur) 0,5 0, ,25 0,25 0,5 1 2 Kwikemissie tot concentratie <0,1 µg/m 3 (mg) <0,1 <0,1 0,4 1,2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 0,4 Totaal aantal lampen Aantal gebroken lampen Percentage gebroken lampen 12% 25% 8% 21% 15% 24% 0% 0% 6% 5% 1% 5-3 hierbij valt een spaarlamp kapot op de grond. Incident scenario s Wonderbox Rechtstandig vallen Zijwaarts omvallen Bodem scheurt open Plaatsen TLs in wonderbox met kleine lampen Test Temperatuur ( C) 17,5 17,5 16, ,5 17,5 Concentratie (µg/m3) Maximum bij incident 0,2 0,5 31 7,4 57 0,2 0,2 0, min TGG bij incident <0,1 <0,1 15 4,8 36 <0,1 <0,1 0,3 3,5 Na 15 min bij incident <0,1 <0,1 13 3,0 30 <0,1 <0,1 0,2 3,0 Maximum 5m van incident <0,1 <0,1 11 3,8 27 <0,1 <0,1 <0,1 0,6 15min TGG 5m van incident <0,1 <0,1 7,7 3,2 19 <0,1 <0,1 <0,1 0,3 Gemiddelde tijdens opruimen Tijdsduur tot concentratie <0,1 µg/m 3 (uur) 0,25 0,25 >24 6 >48 0,25 0, Kwikemissie tot concentratie <0,1 µg/m 3 (mg) <0,1 <0,1 4 1,2 20 <0,1 <0,1 <0,1 0,3 Totaal aantal lampen Aantal gebroken lampen Percentage gebroken lampen 0% 0% 5% 2% 14% 0% 0% 2% 7% 4-2 hierbij worden ook spaarlampen in de wonderbox gegooid.

8 10 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 Algemene conclusies Het percentage breuk tijdens de inzameling in de retail en bij gemeentelijke milieustations is laag (1 3%). Dit betekent dat de inzamelmiddelen kunnen worden beschouwd als robuust en veilig. Tijdens overslag van gasontladingslampen vanuit 30L kratten en wonderboxen in P/M-bakken komt er een klein percentage aan breuk bij (1 2%). Om dit percentage breuk nog verder te verlagen dient tussentijdse overslag zoveel mogelijk te worden voorkomen. Echter, 94% wordt al ingezameld in P/M-bakken en hoeft niet te worden overgeslagen. Voor deze lampen treedt geen aanvullende breuk op in de overslagpunten. Verspreiding van kwik over de vloer van de inzamelpunten (retail, gemeentelijke milieustations en installatiebedrijven) is minimaal. Op de overslagpunten is de verspreiding van glasscherven en fluorescentiepoeder op de vloer soms aanzienlijk maar blijft beperkt tot de overslagruimte in de nabijheid van de inzamelmiddelen. De blootstelling aan kwikdamp voor het publiek in de retail en bij gemeentelijke milieustations (inzameling voor de counter) is overal lager dan 0,2 µg/m 3. Door de geringe blootstellingstijd voor de consument en het personeel is de jaarlijkse blootstelling als gevolg van het inzamelen van gasontladingslampen ruimschoots onder de Europese advieswaarde voor levenslange blootstelling aan kwik van 0,05 µg/m 3 [14]. Deze jaarlijkse blootstelling is gebaseerd op worst case aannamen van verblijftijden en maximaal gemeten kwikconcentraties. De blootstelling voor werknemers aan kwikdamp als gevolg van inzameling, opslag en overslag in gemeentelijke milieustations, bij installatiebedrijven, distributiecentra en overslagpunten is lager dan de grenswaarde voor arbeidsgerelateerde blootstelling van 20 µg/m 3 (8-uurs tijd gewogen gemiddelde) [10,11]. In zomerse perioden, waarbij de temperatuur stijgt tot boven de C is het bij overslag wel mogelijk dat tijdelijk deze grenswaarde kan worden overschreden. De totale hoeveelheid aan kwikdamp dat vrijkomt tijdens de gehele recyclingketen (van inzameling tot en met verwerking) van gasontladingslampen in Nederland ligt in de ordergrootte van enkele kilogrammen per jaar. De bijdrage van de logistieke inzameling hierin is ongeveer 0,5 kg per jaar. De kwikemissie als gevolg van de gehele recyclingketen van gasontladingslampen is ca. 1% van de totale jaarlijkse kwikemissie in Nederland. Echter, het inzamelsysteem georganiseerd door Wecycle zorgt ervoor dat ca. 38 kg kwik per jaar niet in het milieu verdwijnt, maar wordt teruggewonnen. In het algemeen kan worden gesteld dat werknemers onvoldoende op de hoogte zijn van standaard werkprocedures en veiligheidsinstructies bij het werken met gasontladingslampen. Conclusies retail: 30L kratten en wonderboxen De concentraties aan kwikdamp in de retail in de buurt van 30L kratten en wonderboxen liggen lager dan 0,2 µg/m 3. Direct boven de kratten en wonderboxen worden minimaal verhoogde concentraties aan kwikdamp gemeten tot ca. 0,5 µg/m 3 ; dit is afhankelijk van het aantal gebroken lampen in de kratten en wonderboxen en hoe recentelijk de breuk is opgetreden. De jaarlijkse blootstelling voor personeel en publiek blijft echter ruimschoots onder de Europese advieswaarde voor levenslange blootstelling aan kwik van 0,05 µg/m 3 [14].

9 TNO report TNO 2014 R / 104 De concentratie aan kwikdamp in de buurt van de inzamelmiddelen is bij inzameling voor de counter (door de consument) vergelijkbaar met inzameling achter de counter (door een werknemer). In het laatste geval kan de concentratie kwikdamp in gesloten 30L kratten hoog zijn (gemiddeld: 100 µg/m 3 ) als gevolg van accumulatie van kwikdamp vanuit gebroken lampen. Tijdens het openen van de kratten zal deze kwikdamp vrijkomen en zorgen voor een tijdelijk (enkele minuten) verhoogde concentratie aan kwikdamp boven de kratten (gemiddeld: 6 µg/m 3 ). Deze niveaus liggen nog steeds ver beneden de gezondheidskundige advieswaarde (10 µg/m 3 ) voor kortdurende blootstelling (een week), zoals afgeleid door het RIVM [19]. Bij de inzameling van gasontladingslampen voor de counter via inzamelmeubels zijn er sterke aanwijzingen dat een lampsaver de hoeveelheid breuk vermindert. In dit onderzoek (37 inzamelpunten met 30L kratten) is bij inzamelmeubels met lampsaver 40% minder breuk geconstateerd dan bij meubels zonder lampsaver. De inzameling achter de counter verminderd niet de hoeveelheid breuk; het breukpercentage is hierbij vergelijkbaar met inzamelmeubels zonder lampsaver. Echter, inzameling achter de counter resulteert wel in een schonere stroom aan lampen, zonder batterijen en ander afval in de kratten. Bij de inzameling van tlbuizen is meer breuk geconstateerd bij inzameling achter de counter dan bij inzameling voor de counter. Conclusies gemeentelijke milieustations: P-bakken en M-bakken In het algemeen kan worden gesteld dat bij inzameling door de consument de bakken buiten staan en bij inzameling door de werknemer (inzameling achter de counter) de bakken binnen staan. De blootstelling aan kwikdamp voor het publiek bij gemeentelijke milieustations is overal lager dan 0,2 µg/m 3. De jaarlijkse blootstelling blijft hiermee ruimschoots onder de Europese advieswaarde voor levenslange blootstelling aan kwik van 0,05 µg/m 3 [14]. De blootstelling aan kwikdamp voor personeel is weliswaar hoger (0,6 1,2 µg/m 3 ) echter veel lager dan de arbeidsgerelateerde grenswaarde van 20 µg/m 3 (8-uurs tijd gewogen gemiddelde) [10,11]. De concentratie aan kwikdamp in de buurt van inzamelmiddelen (P-bakken en M- bakken) in gemeentelijke milieustations is sterk afhankelijk van de ventilatie. Voor drie situaties is de gemiddelde concentratie aan kwikdamp 0,1 µg/m 3 (inzameling buiten), 0,6 µg/m 3 (inzameling binnen open hal) en 1,2 µg/m 3 (inzameling binnen afgesloten ruimten). Direct boven de P/M-bakken buiten is een minimaal verhoogde concentratie aan kwikdamp gemeten tot 1 µg/m 3. Bij inzameling binnen in een afgesloten en slecht geventileerde ruimte kan de concentratie aan kwikdamp boven de P/M-bakken hoog zijn tot 10 µg/m 3. Gemiddeld genomen is de concentratie aan kwikdamp boven P-bakken (0,3 2,7 µg/m 3 ) hoger dan boven M-bakken (0,2 1,1 µg/m 3 ), als gevolg van een hoger breukpercentage bij kleine gasontladingslampen in vergelijking met tl-buizen. Conclusies installatiebedrijven en groothandel: P-bakken en M-bakken De gemiddelde concentratie aan kwikdamp bij installatiebedrijven en groothandel is lager dan de arbeidsgerelateerde grenswaarde van 20 µg/m 3 (8-uurs tijd gewogen gemiddelde) [10,11].

10 12 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 De concentratie aan kwikdamp in de buurt van inzamelmiddelen (P-bakken en M- bakken) bij installatiebedrijven is sterk afhankelijk van de ventilatie. Voor drie situaties is de gemiddelde concentratie aan kwikdamp <0,1 µg/m 3 (inzameling buiten), 0,7 µg/m 3 (inzameling binnen open hal) en 3,6 µg/m 3 (inzameling binnen afgesloten ruimte). Direct boven de P/M-bakken buiten is een minimaal verhoogde concentratie aan kwikdamp gemeten tot 1 µg/m 3. Bij inzameling binnen kan de concentratie aan kwikdamp boven de P/M-bakken hoog zijn tot 10 µg/m 3, maar gemiddeld is de concentratie aan kwikdamp 3,9 4,4 µg/m 3. De 8-uurs gemiddelde concentraties aan kwikdamp in de distributie centra van installatiebedrijven variëren tussen de 0,1 en 1 µg/m 3. Ook in de buurt van de P/Mbakken zijn de concentratie niveaus aan kwikdamp nog steeds relatief laag (0,2 3 µg/m 3 ). De gemiddelde concentratie aan kwikdamp in de ademzone van werknemers tijdens overslagactiviteiten, varieert van 1 tot 5 µg/m 3. Kortdurende piekconcentraties boven de 10 µg/m 3 komen echter ook voor, vooral op het moment dat gasontladingslampen breken. Conclusies Wecycle overslagpunten De 8-uurs gemiddelde concentraties aan kwikdamp in de vier overslagpunten variëren tussen de 0.1 en 2 µg/m 3. Echter, in de buurt van de P/M-bakken zijn er kortdurend verhoogde concentraties aan kwikdamp geconstateerd tot 20 µg/m 3. In geen van de gevallen is de arbeidsgerelateerde grenswaarde van 20 µg/m 3 (8-uurs tijd gewogen gemiddelde) [10,11] overschreden. De concentratie aan kwikdamp is sterk afhankelijk van de locatie (afstand tot de gasontladingslampen), hoogte, temperatuur en de mate van activiteit. Direct boven de P/M-bakken zijn sterk verhoogde concentraties aan kwikdamp gemeten (>100 µg/m 3 ), in het bijzonder na (recentelijke) breuk van de lampen. Verder weg van de lampen (> mtr.) en naarmate de tijd verstrijkt na overslag en/of breuk van lampen (> 5-10 min) neemt de concentratie aan kwikdamp weer af tot onder de 20 µg/m 3. De gemiddelde concentratie aan kwikdamp in de ademzone van werknemers tijdens overslagactiviteiten, varieert van 1 tot 5 µg/m 3. Kortdurende piekconcentraties boven de 20 µg/m 3 komen echter ook voor, vooral op het moment dat gasontladingslampen breken. Tijdens overslag van gasontladingslampen in P-bakken is het breukpercentage hoger dan tijdens overslag van Tl-buizen in M-bakken. Dit is in overeenstemming met de monitoringsresultaten van Wecycle zelf. Doordat gebroken Tl-buizen en glasscherven in wonderboxen ook gedeponeerd worden in P-bakken ligt de concentratie aan kwikdampen in de buurt van P-bakken hoger dan in de buurt van M-bakken.

11 TNO report TNO 2014 R / 104 Niet alleen in de overslagruimten zelf maar ook in de opslagruimten komen verhoogde concentraties aan kwikdamp voor. Bij opslag buiten zijn concentraties aan kwikdamp gemeten tot 2 µg/m 3 en bij opslag binnen is de concentratie nog hoger tot ca. 10 µg/m 3. De inzamelmiddelen (30L kratten, wonderboxen en P/M-boxen) worden niet schoongemaakt na overslag van gasontladingslampen. Dit heeft als gevolg dat ook binnenin afgesloten inzamelmiddelen verhoogde concentraties aan kwikdamp tot ca. 100 µg/m 3 aanwezig zijn. Verhoogde concentraties aan kwikdamp worden vooral veroorzaakt door onvoldoende gebruik van emissie reducerende middelen tijdens de overslag, slechte ventilatie in de overslag- en opslagruimte en niet goed afgesloten bakken Incident scenario s Wanneer een wonderbox recht naar beneden valt of wanneer de bodem eruit valt als gevolg van vocht of te zware belading dan blijven alle TL buizen intact en treedt er geen breuk op. Ook wanneer een zwaar voorwerp (zoals een zak batterijen of een transformator) in een inzamelmeubel word gegooid die is voorzien van een lampsaver zal er geen breuk optreden van de spaarlampen. Met kracht schudden en schoppen en het op de grond vallen van een gesloten 30L krat veroorzaakt wel breuk, echter de kwikemissie naar buiten is minimaal. In het algemeen zijn de piekconcentraties lager dan 5 µg/m 3 en binnen een periode van 1 uur is de kwik concentratie gedaald tot onder Europese advieswaarde voor levenslange blootstelling aan kwik van 0,05 µg/m 3 [14]. Binnenin deze gesloten 30L kratten kunnen de concentraties aan kwikdamp extreem hoog zijn en soms boven de 1000 µg/m 3 uitkomen. Het openen van een 30L krat zal een hoge aanvullende kwikemissie verzoorzaken met piekconcentraties die de 100 µg/m 3 benaderen en soms zelfs overschrijden. Het met kracht plaatsen van lange TL buizen in een wonderbox gevuld met deels kleine TL buizen en spaarlampen veroorzaakt minimale breuk aan deze kleine gasontladingslampen. Hierbij is de concentratie aan kwikdamp gedurende een korte tijd (< 1 uur) slechts minimaal verhoogd (<1 µg/m 3 ). Echter, het inwerpen van spaarlampen in dezelfde wonderbox veroorzaakt veel meer breuk. Dit veroorzaakt een verhoogde concentratie aan kwikdamp die de 20 µg/m 3 benaderd. Deze situatie is onwenselijk. Heldere gebruiksinstructies moeten voorkomen dat kleine gasontladingslampen in de wonderboxen terecht komen. Het op de grond vallen van een open 30L krat en het zijwaards omvallen van een wonderbox zijn worst case scenario s waarbij de hoogste concentraties aan kwikdamp zijn gemeten: piekconcentraties tot 60 µg/m 3 en 15 minuten gemiddelde concentraties in de ademzone die de 20 µg/m 3 benaderen of zelfs overschrijden. Het op de grond vallen van een 30L krat vanaf een grotere hoogte resulteert in een hoger breukpercentage. Hoewel niet statistisch onderbouwd blijkt tevens dat een minder gevulde wonderbox een hoger breukpercentage als gevolg heeft en dat bij een wonderbox zonder kartonnen deksel de duur van de verhoogde concentratie aan kwikdamp toeneemt. Bij eenzelfde incident is er een zekere spreiding in het breukpercentage, echter de concentratie aan kwikdamp is wel steeds recht evenredig aan het percentage gebroken lampen.

12 14 / 104 TNO report TNO 2014 R10383 Bij het opruimen van gebroken lampen, glasresten en fluorescentiepoeder ontstaan hoge piek concentraties,die kunnen oplopen tot 10 µg/m 3 ; dit gebeurt vooral bij het opvegen met stoffer en blik. De gemiddelde kwikdamp concentratie in de ademzone tijdens de gehele opruimactie is over het algemeen veel lager (< 5 µg/m 3 ). Aanbevelingen Om de kwikemissie en de blootstelling aan kwikdamp in de gehele inzamelketen te verminderen worden een aantal verbeteringen voorgesteld: 1. Optimaliseren van standaard werkprocedures en veiligheidsinstructies, waarbij rekening wordt gehouden met de chemische eigenschappen van kwik en de dagelijkse praktijk van inzameling, overslag en opslag. Bijvoorbeeld het gebruik van speciale handschoenen met maximale grip en het tegengaan van vooroverbuigen in inzamelmiddelen tijdens overslag (zie ook onderstaande punten. 2. Het verbeteren van de bewustwording bij werknemers met betrekking tot de risico s van gasontladingslampen en het opvolgen van standaard werkprocedures en veiligheidsinstructies. 3. Ontwikkeling en gebruik van instrumenten en middelen (o.a. lampsaver) om breuk tegen te gaan. Het voorkomen van inzameling van kleine gasontladingslampen (o.a. spaarlampen) in wonderboxen. Het plaatsen van een stuk schuimplastic op de bodem van wonderboxen. Het ontwikkelen van een hulpmiddel dat breuk voorkomt tijdens de overslag van lampen in P-bakken. Ervoor zorgen dat de door Wecycle geleverde lampsavers op een juiste wijze worden gemonteerd. 4. Ontwikkeling van een veilig systeem om afval te verwijderen uit de 30L kratten voordat overslag in P-bakken plaatsvindt. In 30L kratten is relatief veel afval aanwezig die niet wenselijk is bij de verdere verwerking van gasontladingslampen. Aangezien het aandeel aan ingezamelde lampen via 30L kratten toeneemt is het belangrijk dat een standaard werkprocedure en/of hulpmiddel wordt ontwikkeld voor het veilig opschonen van deze stroom aan lampen. 5. Vermindering van het aantal overslagactiviteiten. Ook al is het huidige overslagpercentage laag (6%), is het nog steeds belangrijk dat zoveel mogelijk tussentijdse overslag activiteiten bij inzamelpunten en distributie centra worden vermeden en het gebruik van inzamelmiddelen die zorgen voor extra overslagactiviteiten wordt teruggedrongen (bijvoorbeeld de niet door Wecycle ontwikkelde zwarte plastic containers voor tl-buizen). 6. De kratten en bakken in overslag centra zoveel als mogelijk gesloten houden. Werknemers moeten hierbij wel bewust zijn van het feit dat er tijdens het openen de inzamelmiddelen een hoge piekconcentratie boven het inzamelmiddel kan ontstaan. Dat wil zeggen niet met het gezicht vlak boven de bakken, afzuiging in de krat/bak voorafgaand aan openen en voldoende ventilatie in de ruimte (zie ook onderstaande punten). 7. Vermijd het vooroverbuigen in een inzamelmiddel tijdens overslag. In plaats van het met de hand verwijderen van de laatste restjes aan lampen is het beter om inzamelmiddelen leeg te storten in P-bakken. Het vermijden van containers voor tl-buizen die alleen van de bovenkant kunnen worden gevuld en geleegd (zoals de niet door Wecycle ontwikkelde zwarte plastic containers) en niet van opzij. Een verbetering van de wonderboxen zou kunnen zijn om deze ook van opzij te kunnen openen.

13 TNO report TNO 2014 R / Inzameling, opslag en overslag van gasontladingslampen in open ruimten met voldoende ventilatie en gematigde temperatuur. Natuurlijke ventilatiepunten op het dak van afgesloten ruimten zijn niet effectief waardoor de concentratie aan kwikdamp op ademhoogte nog steeds hoog kan zijn. Vooral als de zon schijnt, kan de temperatuur in afgesloten ruimten hoog oplopen wat resulteert in een verhoogde emissie van kwikdamp. Bij voorkeur opslag van volle inzamelmiddelen buiten of in open ruimten met effectieve mechanische ventilatie. Plaats de inzamelmiddelen niet dicht bij verwarmingsbronnen. 9. Het verplicht stellen van puntafzuiging boven de P-bakken en M-bakken tijdens overslag van gasontladingslampen. De capaciteit van de afzuiginstallatie moet voldoende zijn om alle vrijgekomen kwikdamp boven de bakken snel weg te zuigen. Systemen met flexibele puntafzuiging hebben de voorkeur aangezien deze vrij geplaatst kunnen worden waar het maar nodig is. 10. Vermijd het vroegtijdig openen van gesloten inzamelmiddelen, voorafgaand aan overslag. Om het vroegtijdig vrijkomen van geaccumuleerde kwikdamp in gesloten inzamelmiddelen tegen te gaan wordt aanbevolen om ze alleen te openen bij een puntafzuiging. Daarnaast kan een afzuigslang in het inzamelmiddel worden geplaatst om de geaccumuleerde kwikdamp te verwijderen voorafgaand aan overslag. 11. Vermijd het openen van gesloten inzamelmiddelen na een incident. Als gevolg van een incident, kan het breukpercentage in gesloten kratten en boxen hoog zijn waardoor extreem hoge kwik concentraties kunnen voorkomen. Voor werknemers, inclusief winkelpersoneel, moet het duidelijk zijn dat inzamelmiddelen die zijn gevallen of krachtig zijn geschud/geschopt niet meer geopened mogen worden. Wanneer dergelijke incidenten plaatsvinden wordt aanbevolen deze inzamelmiddelen niet meer te gebruiken maar te transporteren naar een Wecycle overslagppunt. 12. Het schoonmaken van geleegde inzamelmiddelen, voorafgaand aan opslag of verwijdering als afval. Binnenin geleegde inzamelmiddelen kan de concentratie aan kwikdamp hoog oplopen vanwege achtergebleven glasscherven en fluorescentie poeder. Er wordt aanbevolen om de inzamelmiddelen schoon te zuigen met speciale stofzuigers of afzuigsystemen. 13. Na breuk van gasontladingslampen, zo snel mogelijk verwijderen van glasscherven en fluorescentiepoeder (waarbij de eerste hoge momentane kwikemissie direct na breuk moet worden vermeden). Als gevolg van de breuk ontstaat er een eenmalige hoge momentane kwikemissie, echter hierna zal de emissie vanuit glasscherven en fluorescentiepoeder nog steeds voortduren. Om deze diffuse emissie tegen te gaan is het snel opruimen van scherven en poeder essentieel. Door de hoge eerste momentane kwikemissie wordt geadviseerd om na het incident eerst 15 minuten de ruimte te ventileren voorafgaand aan het opruimen. Het verwijderen van de restanten moet voorzichtig gebeuren. Als het gaat om grote hoeveelheden kapotte lampen wordt adembescherming geadviseerd. Om secundaire besmetting naar overige ruimten tegen te gaan moet het lopen over de glasscherven en het fluorescentie poeder worden vermeden. Aanbevolen wordt om de glasscherven en het poeder in een P-bak of 30Lkrat te deponeren.

14 16 / 104 TNO report TNO 2014 R Verbeteren van het ontwerp van de wonderboxen en verbeteren van gebruiksinstructies. Wonderboxen zijn ontworpen voor maximaal 25 kg aan tl-buizen. In de praktijk kan dit oplopen tot 40 kg. Dit betekent dat de boxen onstabiel worden en niet goed handelbaar. Daarnaast is er het risico dat de bodem open scheurt tijdens transport en overslag. Ook worden wonderboxen gebruikt voor kleine tl-buizen (<60cm) en zelfs spaarlampen. Er is echter een extra risico op breuk wanneer kleine TL buizen (<60cm) en spaarlampen in deze wonderboxen worden gegooid. Ook is het moeilijk om deze kleine lampen uit de wonderboxen te krijgen. Om ervoor te zorgen dat wonderboxen alleen worden gebruikt voor lange TL buizen zijn duidelijke gebruiksinstructies gewenst. Ook zouden de wonderboxen verbeterd kunnen worden door ze van opzij te kunnen openen en/of door het creëren van meerdere kleinere openingen voor de TL buizen om te voorkomen dat ze maximaal worden gevuld. 15. Gebruik van innovatieve middelen om emissie vanuit inzamelmiddelen te reduceren. TNO heeft een speciale coating op papier ontwikkeld die kwikdamp afvangt. Laboratoriumproeven geven aan dat door het plaatsen van gecoat papier in de inzamelmiddelen een reductie van 80% in deze inzamelmiddelen haalbaar is (deze ontwikkeling is reeds onderdeel van een lopend onderzoekstraject bij Wecycle). 16. Ontwikkeling en gebruik van een veiligheids kit met wegwerp schoonmaakmiddelen voor het opruimen van gebroken lampen en glasscherven. Een veiligheids kit voor het opruimen van gebroken glas wordt vooral aanbevolen voor de retail, maar kan ook goed gebruikt worden voor gemeentelijke milieustations en installatiebedrijven. De veiligheidskit moet op een zichtbare plek bij de inzamelmiddelen worden geplaatst.