De redactie, Wiepke Cahn Lydia Krabbendam Inez Myin Germeys Richard Bruggeman Lieuwe de Haan

Transcriptie

1 Ten geleide Voor u ligt het Handboek schizofrenie. Als u het boek leest, zult u zich realiseren dat de kennis over schizofrenie de laatste decennia rap is toegenomen. Er is veel ten goede veranderd, zowel op het gebied van de patiëntenzorg als op het gebied van de wetenschap. Mogelijk was dit een afspiegeling van de goede financiële tijden aan het eind van de vorige eeuw. Maar ook andere factoren zullen eraan hebben bijgedragen, zoals herstructureringen in de ggz en maatschappelijke ontwikkelingen waardoor spreken over psychologische en psychiatrische problematiek niet langer taboe was. Dat het stigma rondom psychiatrische ziektebeelden heeft geleid, en nog steeds leidt, tot onderdiagnostiek en onderbehandeling van mensen met schizofrenie zal niemand verbazen. Nog niet zo heel lang geleden kregen patiënten in Nederland deze diagnose te weinig en vaak ook te laat, waardoor gespecialiseerde behandeling veelal uitbleef. Er heerste therapeutisch pessimisme, en patiënten en hun families voelden zich in de kou staan. Gelukkig zijn diagnostiek en behandeling van patiënten met schizofrenie de laatste 25 jaar in Nederland beduidend verbeterd. Men realiseerde zich dat het vanuit wetenschappelijk oogpunt essentieel was ook het begin van schizofrenie te bestuderen. Zo konden patiënten die nog nooit of weinig behandeling hadden gehad prospectief gevolgd worden om de etiologie en het beloop in kaart te brengen. Er kwamen in Nederland verschillende gespecialiseerde afdelingen voor patiënten met een eerste psychose, eerst in de academische ziekenhuizen en niet veel later ook in grote ggz-instellingen. Deze afdelingen hadden jonge gemotiveerde medewerkers, die de ambitie hadden om de kwaliteit van leven van mensen met een psychotische stoornis te verbeteren, en er ging een stimulerende werking van uit. De diagnose schizofrenie werd sneller gesteld en was minder beladen. Hierdoor werd ook de behandeling eerder gestart, hield men patiënten langdurig in behandeling en werd duidelijk dat niet elke eerste nietaffectieve psychose uiteindelijk uitmondt in een ernstige chronische ziekte. Schizofrenie is een heterogene ziekte met een zeer wisselend beloop, waarbij het dagelijkse functioneren slechts ten dele geassocieerd is met de ernst van de psychotische symptomen. Als het gaat om wetenschappelijk onderzoek naar ontstaan, beloop en behandeling van schizofrenie, wordt in Nederland steeds meer en intensiever samengewerkt. Een van de voorbeelden is het GROUP-project, waarin vier academische centra (AMC, UMCG, UMCU en AZM) samen met ruim dertig ggz-instellingen in een groot cohort van patiënten en hun familieleden de genetische en omgevingsfactoren onderzoeken die iemand kwetsbaar maken om schizofrenie te krijgen. De sitecoördinatoren van de vier academische centra vormen de redactie van dit handboek. Mede door deze redactionele samenstelling was het mogelijk om auteurs te vinden die op de verschillende deelgebieden van schizofrenie experts zijn. Wij zijn hen dan ook zeer erkentelijk voor hun bijdrage aan dit handboek. In Nederland blijft de discussie over schizofrenie levendig. Is schizofrenie één ziekte? Is het wel een ziekte? Welke nieuwe wetenschappelijke technieken moeten worden gebruikt om de oorzaken te ontrafelen? Moet de diagnose wel worden gesteld zo aan het begin van de ziekte? Wat heeft het geven van een diagnose schizofrenie voor effect op het beloop? Moet de naam schizofrenie niet worden veranderd om het stigma te bestrijden? Wat is de beste behandeling

2 en wat moet je doen in welke fase van de ziekte? Moeten we niet meer aan preventie doen en hoe kunnen we mensen met een hoog risico identificeren? Moeten we schizofrenie gaan stageren, zoals dat bij somatische aandoeningen als kanker wordt gedaan? En last but not least, wat vinden de patiënt en diens familie, en hoe kan in gezamenlijkheid de behandeling worden verbeterd? Het handboek gaat in op deze vragen en nog veel meer. Wij wensen u heel veel lees- en leerplezier. De redactie, Wiepke Cahn Lydia Krabbendam Inez Myin Germeys Richard Bruggeman Lieuwe de Haan

3 Inhoud Ten geleide 9 Deel 1 Geschiedenis Hoofdstuk 1 Het concept schizofrenie 11 Rob van den Bosch Hoofdstuk 2 Kritiek op het concept 25 Jan Dirk Blom Deel 2 Classificatie en diagnostiek Hoofdstuk 3 Classificatie van psychotische stoornissen 35 Fokko Nienhuis, Rikus Knegtering Hoofdstuk 4 Differentiaaldiagnostiek 61 Rikus Knegtering, Fokko Nienhuis Hoofdstuk 5 Diagnostiek bij hoogrisicogroepen 73 Don Linszen, Hiske Becker, Sara Dragt, Rianne Klaasen, Mariken de Koning, Eva Velthorst Hoofdstuk 6 Meetinstrumenten 101 Marloes Vleeschouwer, Wiepke Cahn Hoofdstuk 7 Early-onset schizofrenie 121 Manon Hillegers, Floortje Scheepers Hoofdstuk 8 Late-onset schizofrenie 135 Paul David Meesters

4 Hoofdstuk 9 Genetische syndromen 147 Therese van Amelsvoort, Erik Boot Deel 3 Epidemiologie en beloop Hoofdstuk 10 Risicofactoren 159 Jim van Os Hoofdstuk 11 Epidemiologie en beloop 181 Durk Wiersma, Cees Slooff Deel 4 Etiologie Hoofdstuk 12 Genetica 197 Jacob Vorstman, René Kahn Hoofdstuk 13 Sociale omgevingsfactoren 215 Inez Myin-Germeys, Jean-Paul Selten Hoofdstuk 14 Biologische risicofactoren (1): cannabisgebruik 229 Monique Konings, Rebecca Kuepper, Maurice Smits, Cécile Henquet Hoofdstuk 15 Biologische risicofactoren (2): virussen 241 Mike Vervoort, Janine Doorduin, Hans Klein Hoofdstuk 16 Biologische risicofactoren (3): obstetrische complicaties 249 Machteld Marcelis, Petra Habets Deel 5 Pathofysiologie Hoofdstuk 17 Cognitieve stoornissen 263 Lydia Krabbendam, André Aleman Hoofdstuk 18 Neurofysiologie 281 Dorien Nieman, Mirjam van Tricht

5 Hoofdstuk 19 Dopamine, importantie en psychose: een theorie 297 Lieuwe de Haan, Shitij Kapur Hoofdstuk 20 Glutamaterge neurotransmissie bij schizofrenie 305 Anouk Marsman, Martijn van den Heuvel, Hilleke Hulshoff Pol Hoofdstuk 21 Imaging 313 Sander Haijma, Mariët van Buuren, Wiepke Cahn Deel 6 Comorbiditeit Hoofdstuk 22 Metabool syndroom 335 Marc De Hert, Ruud van Winkel Hoofdstuk 23 Bewegingsstoornissen 353 Diederik Tenback, Peter van Harten Hoofdstuk 24 Verslaving 369 Wim van den Brink, Maarten Smeerdijk Hoofdstuk 25 Obsessieve-compulsieve stoornis 383 Marije Swets, Robert Schoevers, Lieuwe de Haan Deel 7 Behandeling Hoofdstuk 26 Farmacotherapie (1): achtergronden 395 Richard Bruggeman, Rikus Knegtering Hoofdstuk 27 Farmacotherapie (2): praktijk 413 Richard Bruggeman, Rikus Knegtering Hoofdstuk 28 Psychotherapie 433 Mark van der Gaag

6 Hoofdstuk 29 Psycho-educatie 447 Hans van Peperstraten Hoofdstuk 30 Rehabilitatie 463 Jaap van Weeghel Hoofdstuk 31 Fysische behandelingen 475 Iris Sommer, Jaap Wijkstra Hoofdstuk 32 Organisatie van de zorg 483 Philippe Delespaul Deel 8 Perspectief van betrokkenen Hoofdstuk 33 Leven met de ziekte schizofrenie 497 Carola van Alphen, Bart de Ruijter Hoofdstuk 34 Triadisch werken: de groeiende rol van de familie 505 Bert Stavenuiter Nawerk Lijst van afkortingen 531 Medewerkers 537 Register 541