DEEL I: Inleidende beschouwingen over ethiek in het algemeen, en over het opzet van deze cursus

Transcriptie

1 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 1 DEEL I: Inleidende beschouwingen over ethiek in het algemeen, en over het opzet van deze cursus Ethiek is een intellectuele discipline waarin men bestudeert wat er gebeurt wanneer mensen een goed/kwaad-oordeel vormen over toestanden of beslissingen. Welke soorten argumenten worden daarbij gebruikt? Welke principes, gevoelens, verwachtingen en waarden liggen aan de basis van een goed/kwaad-oordeel? Welke visie op mens, wereld en maatschappij worden daarbij gehanteerd? Wat vindt men relevante criteria, en wat niet? In deze omschrijving van ethiek wordt niet beweerd dat ethiek een wetenschap zou zijn. Vanuit de wetenschapsfilosofie worden demarcatiecriteria naar voor geschoven die een onderscheid tussen wetenschappen en niet-wetenschappen zouden moeten mogelijk maken. 1 Over die criteria is echter geen eensgezindheid (ze hangen af van welk beeld of welke verwachtingen men heeft i.v.m. wetenschap), en men kan zich ook afvragen waar dit onderscheid dan wel belangrijk kan voor zijn. In alle geval zal de ethiek niet voldoen aan een paar van de meest gebruikte demarcatiecriteria (zoals één of andere vorm van verifieerbaarheid (logisch empirisme) of falsifieerbaarheid (kritisch rationalisme)). Bovenstaande omschrijving van ethiek is in eerste instantie descriptief, waar ze probeert het vormen van goed/kwaad-oordelen te beschrijven en analyseren. Er wordt geprobeerd de structuur en logica van deze oordelen in kaart te brengen, eventueel met als gevolg dat ook duidelijk wordt waar deze oordelen niet zozeer op logische deductie zouden berusten, maar ook gekleurd zijn door persoonlijke of collectieve voorkeuren, en eventuele emotionele of andere psychische factoren. Op het eerste gezicht houdt deze descriptieve visie op ethiek in dat er niet per se een normatieve keuze gemaakt wordt: er wordt niet voorgeschreven wat goed of kwaad is, en ook niet hoe men tot een goed/kwaad-oordeel zou moeten komen. Toch zit er een normatief programma achter deze visie, namelijk daar waar ze een impliciet protest inhoudt tegen onverschilligheid en willekeurig relativisme. Ethiek veronderstelt hier een voorkeur voor intellectuele eerlijkheid, voor transparantie in debat en bereidheid tot verantwoording. Door de rede los te laten op de redenen, wordt gepoogd te laten aanvoelen dat een goed-kwaadoordeel (hoewel vaak subjectief) best redelijk kan zijn. 1 Zie cursus Wijsbegeerte en Ethiek I

2 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 2 Principieel kan àlles wat gebeurt voorwerp zijn van zo n goed-kwaad-oordeel. Gewoonlijk wordt ethiek beperkt tot diè toestanden en beslissingen die minstens gedeeltelijk afhangen van menselijk handelen. Vaak (bv. in de media en politiek) worden ethische kwesties herleid tot gevallen van biomedische ethiek (abortus, euthanasie, klonen en dergelijke). Maar ook een belasting- of onderwijshervorming, de aankoop van een fiets of de beslissing om met zijn geliefde te gaan samenwonen, zijn momenten waar de vraag naar goed en kwaad kan (moet?) gesteld worden. Bedoeling van dit opleidingsonderdeel is dus het bestuderen van ethische vraagstukken die voorkomen in het beroepsleven van ingenieurs. Slechts een klein deel van deze vraagstukken zijn typisch voor ingenieurs. De opleiding en de feitelijke tewerkstelling van mensen met een ingenieursdiploma is enorm breed en gevarieerd, en vele ingenieurs hebben (in de organisatie of het bedrijf waarin zij werken) ook te maken met vraagstukken waar ook niet-ingenieurs mee geconfronteerd worden. Vandaar dat het in dit opleidingsonderdeel zal gaan over beroeps- en bedrijfsethiek in zeer brede zin. Stilstaan bij ethiek in het beroepsleven kan zinvol zijn omwille van het intrinsieke belang van deze vraagstukken alléén al: omdat men weet of aanvoelt dat bepaalde keuzen of toestanden goed of kwaad zijn, hetzij in zichzelf, hetzij in hun gevolgen. Maar daarbij komt nog een zeer pragmatische reden: bij het brede publiek, in media enz... wordt een brede waaier van maatschappelijke situaties (waaronder het bedrijfsleven, wetenschap en techniek) de laatste jaren veel meer dan vroeger ethisch bevraagd. Toestanden en beslissingen worden niet meer zomaar vanzelfsprekend aanvaard; men is enorm gevoelig geworden voor (het gebrek aan?) een redelijke en overtuigende verantwoording. Ethische vragen worden tòch gesteld: naar aanleiding van ongevallen of schandalen, naar aanleiding van vraagstukken rond duurzame ontwikkeling of van oorlog en vrede, in kwesties rond productaansprakelijkheid, door de enorm aangescherpte aandacht voor veiligheid, enz... Wie niet voorbereid is op deze vraagstelling en op het voeren van een debat over de ethische aspecten van beroeps- en bedrijfsleven, zal het in dergelijke discussies dikwijls moeilijk hebben zijn bezigheden gepast te verantwoorden. Welke soorten criteria kunnen in overweging genomen worden bij het beoordelen van ingenieurswerk? Waarom kan een product of project goed of kwaad genoemd worden? Een paar van de elementen die (ceteris paribus) een verschil kunnen maken, zijn: de efficaciteit: een toestel dat niet werkt, is wellicht geen goed toestel; de efficiëntie: een product dat kan afgeleverd worden met een relatief kleine inzet van middelen, is wellicht beter dan één waarbij veel meer middelen moeten ingezet worden;

3 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 3 verwant hiermee: de economische of financiële kant van de zaak: producten of projecten zullen op één of andere manier moeten gefinancierd worden: hetzij via de verkoopprijs, hetzij via sponsors, subsidies, giften, het milieu-aspect: een project dat maar kan doorgevoerd worden door zware milieuschade toe te brengen (lokaal of globaal) is wellicht minder goed dan één dat relatief weinig milieulast veroorzaakt; veiligheid: een situatie waarin regelmatig ongelukken gebeuren, is wellicht een minder goede situatie dan één die ongevallenvrij is; de esthetische kant van de zaak: mooi is beter dan lelijk; de manier van besluitvorming en organisatie: het is wellicht beter dat een beslissing genomen wordt in eerlijk overleg met de betrokken partijen, dan dat dezelfde beslissing éénzijdig vanuit een machtspositie zou worden doorgevoerd; is de beslissing juridisch aanvaardbaar? En kan ik het eventueel verantwoorden dat wetten zouden overtreden worden? de winst aan levenskwaliteit: gezondheid, comfort, psychisch welbevinden, zin-ervaring, ; en hoe zit het met de aanvaarding door het publiek (individuen en groepen, rechtstreeks en onrechtstreeks betrokkenen)? Hierbij kunnen dikwijls culturele, symbolische, religieuze, factoren meespelen. In deze opvatting van ethiek is de ethische invalshoek dus niet een aparte invalshoek (naast de economische, juridische, ), maar eerder een overkoepelende benadering, vanuit de overtuiging dat ook bv. economische, juridische of esthetische aspecten ethisch relevant zijn. Een ethische analyse is dus dikwijls vrij complex, met een veelheid aan dimensies en betrokken disciplines. Bovendien bestaat een gegronde ethische evaluatie niet alleen uit een oordeel òf en in welke mate aan bepaalde criteria voldaan is, maar ook in een grondig onderzoek van het relatieve belang en van de uiteindelijke grond van de respectievelijke criteria. Een paar verdere kenmerken van de manier waarop ethiek in deze cursus wordt opgevat, zijn: 1. Een ethisch oordeel begint bij een eerlijk en ernstig onderzoek van feiten. Waarover gaat het? Wat staat er op het spel? Wel bewust zijnde van het wetenschapsfilosofische voor-

4 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 4 behoud over de waardegeladenheid van waarnemingen, feiten en theorieën, zal men toch proberen een zo objectief en volledig mogelijke verzameling van feiten na te streven. En men zal hierbij ook in gedachten houden dat, in het afleiden van een waardering of oordeel dat op feiten gebaseerd zou zijn, er altijd een logische sprong zit die (vaak impliciet) een keuze inhoudt van wat men waardevol of waardevoller vindt Een variant hierop: In een ethische analyse zal men ook moeten realistisch zijn, o.a. in mens- en maatschappijbeeld. Dat zal o.a. inhouden dat men de mensen neemt zoals ze zijn en zoals ze zich gedragen in goede en kwade dagen, in hun mooie en minder mooie, sterke en zwakkere momenten ook rekening houdend met psychologische factoren en emoties die de rationaliteit van mensen op een eigen manier kunnen kleuren. Verder zullen aspecten van groepsdynamica (op kleine en op grote schaal) moeten naar waarde erkend worden. En dikwijls zal men botsen op de vraag naar de (begrensde?) maakbaarheid van de samenleving. Naast of tegenover die feitelijkheid zal men dikwijls een ideaalbeeld (of minstens: een na te streven beeld) van mens en wereld hebben. Volwassenheid en ethisch denken betekent dikwijls: zich in de spanning plaatsen tussen droom en werkelijkheid: in alle zin voor realisme toch nog idealen durven koesteren, en desgevallend leren omgaan met (onvermijdelijke?) frustratie. 3. Ethiek is zelden in zuivere zwart/wit-termen te beoordelen. Er is ten eerste het verschil in ethische relevantie van de ene situatie tegenover de andere (hoewel in principe àlle situaties en beslissingen ethisch kwalificeerbaar zijn). Bovendien zijn situaties dikwijls zeer complex, zodat (hetzij naargelang het ethisch model dat men gebruikt, hetzij zelfs bìnnen éénzelfde ethisch model) er tegelijkertijd elementen pro en contra het ethisch aanvaarden kunnen genoemd worden. In plaats van een wit/zwart-oordeel te vellen, zal een ethische reflectie vaak uitmonden in een gradatie van grijs (tenzij er plots met andere kleuren kan gewerkt worden...). Toch is het niet de bedoeling dat dit leidt tot onverschilligheid; grijs is niet wit noch zwart, het is wit én zwart zodanig vermengd dat ze niet meer van elkaar te scheiden zijn. 4. Ook al wordt de ethische vraag meestal slechts expliciet op het moment dat er ernstige problemen zijn, en ook al zorgt een vreemde fascinatie voor ontluistering ervoor dat het vaak de negatieve voorbeelden zijn die best bijblijven (en dus didactisch meest interes- 2 De verhouding tussen feiten en waarden was één van de thema s doorheen het deel wetenschapsfilosofie in de cursus Wijsbegeerte en Ethiek I.

5 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 5 sant zijn???): ethiek gaat over goed èn kwaad. Het is dus niet omdat men nergens problemen ziet rond een bepaalde toestand, dat die toestand niet ethisch relevant zou zijn 5. In een ethische analyse is vaak, op verschillende gebieden, een soort drievoudige gelaagdheid aanwezig: Over wie gaat het? Waarover gaat het? Micro Het individu Houdt men zich aan de regels, waarden, normen,...? ( Doing things right ) Meso Een groep (bedrijf, organisatie, land,...) Wat is de inhoud van die regels, waarden, normen,..., en waar komen ze vandaan? Macro Het globale menselijke handelen. Waar is men eigenlijk mee bezig? Welk spel is men aan het spelen?... ( Doing the right things ) 6. Onderliggend aan een ethisch oordeel liggen een aantal filosofische (politieke, levensbeschouwelijke,...) keuzen. In een grondige ethische analyse zullen deze vooronderstellingen expliciet gemaakt worden. De structuur van de cursus gaat van het theoretische naar het concrete: Hoofdstuk II overloopt een aantal begrippen en modellen die in ethische reflectie veel gebruikt worden. Het bewust maken van deze modellen kan helpen met méér inzicht, transparantie en systematiek een ethisch debat te voeren of te analyseren. In hoofdstuk III worden de normatieve omgevingen bestudeerd waarbinnen de meeste ingenieurs hun werk verrichten. Naast de algemene cultuur en hun persoonlijke achtergrond zijn dat in het bijzonder: de ingenieurswereld (voor zover die bestaat) en het bedrijfsleven. De hoofdstukken IV en V bekijken dan vanuit een ethische invalshoek een reeks concrete mogelijke vraagstukken waarmee ingenieurs kunnen geconfronteerd worden. In hoofdstuk IV gebeurt dat onder de vorm van een grondige commentaar bij één van de meest gekende gedragscodes voor ingenieurs: die van IEEE (1990). In hoofdstuk V worden een aantal thema s uit bedrijfsethiek onder de loep genomen.

6 Wijsbegeerte en Ethiek III: Beroeps- en bedrijfsethiek I - 6 Deze tekst is een basistekst bij de colleges. De belangrijkste krachtlijnen, structuren, onderverdelingen en definities staan erin vermeld. Tijdens de colleges wordt één en ander verder toegelicht, worden verbanden gelegd en vooral voorbeelden gegeven. Een uitgebreide verzameling voorbeeldmateriaal (vaak op basis van krantenknipsels, rapporten,...) wordt ter beschikking gesteld via Toledo. Op Toledo zijn ook nadere specificaties te vinden ivm de examenopdrachten, en worden te gelegener tijd aparte berichten bekendgemaakt. Een aantal inzichten uit de cursussen Wijsbegeerte en Ethiek I en II worden voorondersteld, in het bijzonder ivm de discussie rond de waardenvrijheid/objectiviteit van wetenschap, en ivm de ethische implicaties van sommige techniekfilosofische stromingen (vooral rond het zogenaamde instrumentalisme ). Voor wie deze cursussen niet gevolgd heeft (of er al te veel zou van vergeten zijn, en één en ander niet meer kan terugvinden) worden een paar relevante delen van deze cursussen ook via Toledo opnieuw ter beschikking gesteld.