Grondwateronderzoek Noord/Stationsgebied, Hoogeveen. Definitief

Transcriptie

1 Grondwateronderzoek Noord/Stationsgebied, Hoogeveen Definitief

2

3 Grondwateronderzoek Noord/Stationsgebied, Hoogeveen Definitief Uitgebracht aan: Gemeente Hoogeveen T.a.v. de heer T. Klomp Postbus PA HOOGEVEEN Auteur ir. F.A.A.R. Aalbers Kenmerk KM57 RAP Vrijgave ir. J.H. Bouma Datum Status Definitief

4 Wareco is het Nederlandse ingenieursbureau op het gebied van water, bodem en funderingen. Onze kracht is de integratie en combinatie van de specialisaties. We doen onderzoek en geven advies. We maken plannen en begeleiden de uitvoering. Enthousiast, persoonlijk en innovatief. Al 3 jaar leveren we maatwerk, met als resultaat hoge kwaliteit en duurzame, kostenbesparende oplossingen. Vanuit haar vestigingen in Deventer en Amstelveen bedient Wareco met circa 6 professionals overheden, bedrijfsleven en particulieren. Wareco beschikt over een ISO 91 gecertificeerd kwaliteitssysteem en een ISO 141 gecertificeerd milieumanagementsysteem. Daarin worden de kwaliteit van onze adviseurs, de producten die we leveren en het adviesproces duurzaam geborgd. KM57 RAP

5 Inhoudsopgave Tekst pagina 1. Inleiding Algemeen Aanleiding Doel Gebruikte gegevens en uitgevoerde werkzaamheden Beschrijving van het onderzoeksgebied Algemeen Maaiveldhoogten en dorpelhoogten Bebouwingskenmerken Type woningen Ouderdom bebouwing Funderingen en situatie kruipruimte Oppervlaktewater en drooglegging Riolering Drainage In het wegcunet Ter plaatse van openbare groenvoorzieningen Op particulier terrein Bodem en geohydrologie Algemeen Bodemopbouw Geohydrologische opbouw Neerslag en verdamping Grondwaterstanden en grondwaterstroming Grondwaterstanden Representatief hoge grondwaterstand (Grond)wateroverlast Algemeen Resultaten enquête KM57 RAP

6 4.3. Resultaten kruipruimte-inspecties Wateroverlast in kruipruimte/kelder Natte/drassige in de tuin Wateroverlast in het openbaar gebied Analyse en interpretatie Algemeen Analyse grondwaterstanden Algemeen Reactie op neerslag Invloed slecht doorlatende bodemlagen Invloed overige factoren Ontwateringsituatie Algemeen Gewenste grondwatersituatie Toetsing huidige grondwatersituatie Analyse oorzaak overlast Afbakening gebieden met hoge grondwaterstanden Oplossingsrichtingen Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Bijlagen 1. Overzicht onderzoeksgebied 2. Boorbeschrijvingen 3. Meetresultaten grondwaterstanden (grafieken) 4. Resultaten van het laboratoriumonderzoek 5. Resultaten kruipruimte-inspecties (verslagen) 6. Grondwatersituatie ter plaatse van onderzochte woningen 7. Overzichtskaart deelgebieden KM57 RAP

7 1. Inleiding 1.1. Algemeen 23 oktober 212 is door de gemeente Hoogeveen aan Wareco opdracht verstrekt voor het uitvoeren van een grondwateronderzoek in het gebied Noord/Stationsgebied in Hoogeveen (kenmerk: ). In onderstaande figuur is de ligging van het aandachtsgebied weergegeven. Figuur 1: Ligging onderzoeksgebied 1.2. Aanleiding In het Grondwaterbeleidsplan zijn 2 grondwateraandachtsgebieden (GA) aangegeven, waaronder het gebied Noord/Stationsgebied (GA 6). Inmiddels zijn bijna drie jaar aan meetgegevens uit het grondwatermeetnet beschikbaar. Daarnaast is in het voorjaar van 212 een enquête uitgevoerd naar de mate waarin (grond)wateroverlast wordt ervaren in de grondwateraandachtsgebieden. Op basis van deze gegevens is bepaald in welke grondwateraandachtsgebieden als eerste vervolgonderzoek naar grondwateroverlast dienen te worden opgepakt. Bij de KM57 RAP Definitief 1

8 prioritering is tevens rekening gehouden met de ouderdom van de bebouwing in de grondwateraandachtsgebieden Doel Het doel van dit onderzoek is het in beeld brengen van aard, locaties en mogelijke oorzaken van de grondwateroverlast in het gebied Noord/Stationsgebied op basis waarvan oplossingsrichtingen voor de gemeente kunnen worden geformuleerd om structureel nadelige effecten van hoge grondwaterstanden te bestrijden in het openbaar gebied Gebruikte gegevens en uitgevoerde werkzaamheden Bij de gemeente zijn archiefgegevens verzameld en bestudeerd met betrekking tot de methode van bouwrijp maken, de riolering, het oppervlaktewater, de bodemopbouw, de grondwaterstanden, de fundering en vloerpeil van de bebouwing, de drainage en het maaiveldniveau. In het archief van Wareco zijn gegevens verzameld met betrekking tot de bodemopbouw, de (grond-)waterstanden en de meteorologie. Er is gebruik gemaakt van de volgende gegevens: [1] Inventarisatie grondwatermaatregelen Hoogeveen, Wareco Ingenieurs, kenmerk: KJ2, RAP21113 d.d. 3 oktober 211. [2] Inventarisatie en analyse grondwater Hoogeveen, Wareco Ingenieurs, kenmerk: KF42C, RAP d.d. 18 oktober 211. [3] Definitief Grondwaterbeleidsplan 212 tot en met 214, Gemeente Hoogeveen in samenwerking met Wareco Ingenieurs, 17 januari 212. [4] Resultaten enquête (grond)wateroverlast Hoogeveen - Samenvatting, Wareco Ingenieurs, kenmerk: KL44, RAP d.d. 23 augustus 212. [5] Prioritering grondwateraandachtsgebieden, Wareco Ingenieurs, kenmerk: KM46, NOT d.d. 7 september 212. [6] Plan van aanpak vervolgonderzoek grondwateraandachtsgebied Noord/Stationsgebied, Hoogeveen, Wareco Ingenieurs, kenmerk: KM57, NOT212919, 27 september 212. [7] Grondwatermeetgegevens van het gemeentelijke meetnet. [8] WWD-portal Hoogeveen. [9] Neerslag- en verdampinggegevens KNMI-station 279 te Hoogeveen. [1] Dinoloket van TNO en REGIS (Regionaal Geohydrologisch Informatiesysteem). [11] Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN). [12] Gegevens uit het Basisregistraties Adressen en gebouwen (BAG) van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. [13] Rioleringstekening aangeleverd door de gemeente Hoogeveen. De in de tekst vermelde cijfers tussen [ ] verwijzen naar bovenstaande gegevens. 2 Definitief KM57 RAP

9 In het voorjaar van 212 is in het gebied Noord/Stationsgebied een bewonersenquête uitgezet naar de overlast door (grond)water voor woningen met en zonder kruipruimte en naar wateroverlast in tuinen. De resultaten hiervan zijn vastgelegd in [4]. In het kader van dit onderzoek zijn de volgende veldwerkzaamheden uitgevoerd: In aanvulling op de reeds aanwezige peilbuizen uit het grondwatermeetnet zijn in totaal zeven projectmatige peilbuizen geplaatst. In de peilbuizen zijn dataloggers geplaatst waarmee de grondwaterstand met een frequentie van eenmaal per uur is gemeten in de periode van november 212 tot medio april 213. In aanvulling op de reeds aanwezige boringen zijn verspreid over het onderzoeksgebied in totaal 19 boringen verricht tot circa 3 m beneden maaiveld. Hierbij zijn 13 boringen in het openbare gebied gezet en zes boringen op het particuliere terrein in de voor- en achtertuin van de adressen waar ook een kruipruimte-inspectie is uitgevoerd. Op basis hiervan is een beter beeld verkregen van de bodemopbouw. De boringen en peilbuizen zijn ingemeten ten opzichte van NAP. Tevens zijn steekproefsgewijs dorpelniveaus van de bebouwing ingemeten ten opzichte van NAP. Bij het plaatsen van de boring bij peilbuizen B17C1865, B17C1867 en B17C1869 zijn grondmonsters genomen, waarvan in het laboratorium de korrelverdeling is bepaald. Op basis hiervan is de doorlatendheid van de onderzochte bodemlagen bepaald. Verspreid over het onderzoeksgebied zijn bij de volgende drie adressen kruipruimte-inspecties uitgevoerd: Eisenhowerstraat 17, Prinses Marijkestraat 8 en Van Nijenhovelaan 13. Op basis hiervan kon een beeld worden verkregen van de wateroverlast in de kruipruimtes. KM57 RAP Definitief 3

10 2. Beschrijving van het onderzoeksgebied 2.1. Algemeen In dit hoofdstuk wordt het onderzoeksgebied beschreven op basis van archief- en veldonderzoek. Een overzicht van het onderzoeksgebied is weergegeven in bijlage 1. Het onderzoeksgebied bestaat uit de wijk Noord. In deze wijk bevindt zich het stationsgebied. Het onderzoeksgebied wordt begrensd door de spoorlijn Meppel Groningen aan de westzijde, Stationsstraat/Industrieweg aan de noordzijde, de Newtonstraat/Noorderweg aan de oostzijde en de Blankenslaan(-West en - Oost)/Willemskade in het zuiden. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft dit gebied een oppervlak van circa 46 hectare en wonen er ongeveer mensen (212) Maaiveldhoogten en dorpelhoogten In het onderzoeksgebied is het maaiveld ter plaatse van de geplaatste boringen en peilbuizen ingemeten ten opzichte van NAP. Op basis hiervan volgt dat de maaiveldhoogte in het openbare terrein varieert van circa NAP 11, à 11,2 meter (m) aan de oostzijde van het onderzoeksgebied tot circa NAP +1,1 à 1,3 m in het midden van het onderzoeksgebied (omgeving van Van Limburg Stirumstraat- Brinkstraat) tot circa NAP +1,3 à 1,5 m aan de westzijde. De zone langs de spoorlijn is begin jaren 6 van de vorige eeuw met circa 1,5 m opgehoogd. De hoogte van het maaiveld bedraagt nu circa NAP +12,4 m. In onderstaande figuur is een indicatie van de maaiveldhoogte in het onderzoeksgebied en omgeving weergegeven op basis van het AHN. 4 Definitief KM57 RAP

11 Figuur 2: Indicatie maaiveldverloop in het onderzoeksgebied, dat met door een zwarte lijn is omgeven (bron kaart: [11]). Het niveau van de dorpels is bij de adressen waar een kruipruimte-inspectie is uitgevoerd, zie hoofdstuk 3, ingemeten en weergegeven in bijlage 5. Hieruit volgt dat de hoogte van de bovenkant van de begane grondvloer ongeveer 15 tot 4 centimeter (cm) boven de as van de weg ligt Bebouwingskenmerken Type woningen In het onderzoeksgebied bevinden zich volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (211) circa 655 woningen. Hiervan zijn 58% koopwoningen en 42% huurwoningen. In de zone langs de spoorlijn zijn kantoren en bedrijven gevestigd. In het overige deel van het aandachtsgebied staat overwegend bebouwing met een woonfunctie Ouderdom bebouwing De oudste woningen in het onderzoeksgebied zijn gelegen aan de Brinkstraat, Noorderweg en Stationstraat, zie Figuur 3. Het betreft veelal vooroorlogse lintbebouwing. De woningen in de omgeving van de Van Nijenhovelaan en Oostenrijkselaan zijn gebouwd tussen 1945 en 196. De woningen in de Oranjebuurt zijn KM57 RAP Definitief 5

12 gebouwd begin jaren 6 van de vorige eeuw. De woningen in de omgeving van Montgomerystraat zijn overwegend in de jaren 7 van de vorige eeuw gebouwd. Aan de Prins Mauritsplein, Prinses Irenestraat en Willemskade bevinden zich nog woningen die na 1992 zijn gerealiseerd. Figuur 3: Bouwjaar van de woningen in het onderzoeksgebied (bron kaart: [12]) Funderingen en situatie kruipruimte Volgens opgaaf van de gemeente is in het onderzoeksgebied geen bebouwing op houten paalfunderingen aanwezig. De woningen zijn overwegend op staal gefundeerd. Uit de resultaten van de bewonersenquête, zie [4], volgt dat vrijwel onder alle woningen in het onderzoeksgebied een kruipruimte aanwezig is. Ongeveer de helft van de kruipruimtes zijn dieper dan 7 cm Oppervlaktewater en drooglegging In het onderzoeksgebied zijn drie peilvakken te onderscheiden, zie Figuur 4. Het gebied ten westen van de Van Limburg Stirumstraat bevindt zich in een peilvak met een waterpeil van NAP +9,1 m. Het gebied tussen de Van Limburg Stirumstraat en de Brinkstraat ligt in een peilvak met een waterpeil van NAP +8,8 m. Het gebied ten oosten van de Brinkstraat ligt in een peilvak met een waterpeil 6 Definitief KM57 RAP

13 van NAP +11,1 m. Opgemerkt wordt dat bovengenoemde peilen de hoogst te verwachten waterpeilen in een peilvak zijn. Het werkelijke oppervlaktewaterpeil kan lager zijn. De werkelijk optredende waterpeilen zijn namelijk afhankelijk van neerslag en verhanglijnen. Binnen het onderzoeksgebied bevindt zicht vrijwel geen oppervlaktewater. Alleen langs de Eisenhowerstraat ligt een (geïsoleerde) watergang. Het waterpeil in deze watergang bedraagt NAP +9,1 m, volgens de peilvakkenkaart. Het is niet bekend waarop deze watergang afvoert. Figuur 4: Overzicht peilvakken nabij onderzoeksgebied (bron kaart: [13]). Op basis van de hoogst te verwachten waterpeilen is de drooglegging in de straten in het oostelijk deel van het aandachtsgebied, minder dan 1, m, zie Figuur 5. Bij een dergelijke drooglegging is een verhoogde kans op grondwateroverlast. In het overige deel van het aandachtsgebied is de drooglegging groter dan 1, m. KM57 RAP Definitief 7

14 Figuur 5: Drooglegging bij de te verwachten hoogste waterpeilen (bron kaart: [2]) Riolering Volgens de rioleringstekening, zie [13], bevindt zich in het grootste deel van het onderzoeksgebied een gemengd rioolstelsel. Het aanlegniveau van het gemengd rioolstelsel (b.o.b.) varieert van circa NAP +1,5 m in de Prinses Irenestraat tot circa NAP +6,9 m in de Crerarstraat. Het gemengd rioolstelsel is over het algemeen in het midden van de openbare weg gesitueerd, zie Figuur 6. In diverse straten zoals Blankenslaan, Crerarstraat, Eisenhowerstraat, Noorderweg en Willemskadebestaat bestaat het gemengd rioolstelsels uit twee leidingen aan weerszijde van de weg. In het stationsgebied, ten westen van de Crerarstraat, bevindt zich een gescheiden rioolstelsel. Hierbij wordt het regenwater apart van het vuilwater ingezameld en afgevoerd. Het regenwaterstelsel heeft een afvoer op de watergang aan de westzijde van de spoorlijn Meppel Groningen. Ook ter hoogte van de Willemskade, Industrieweg en Newtonstraat bevindt zich een gescheiden rioolstelsel. Op basis van de rioleringstekening, zie [13], wordt verwacht dat het regenwaterstelsel in de Willemskade een afvoer heeft op de watergang in de Hoofdstraat. Het is onduidelijk waarop het regenwaterstelsel in de Industrieweg en Newtonstraat op afvoert. 8 Definitief KM57 RAP

15 Figuur 6: Overzicht rioleringsituatie. Het gemengd rioolstelsel is met roze lijnen weergeven, Het droogweerafvoerstelsel met rode lijnen en het regenwaterafvoerstelsel met licht blauwe lijnen. Met donker blauwe lijnen zijn duikers weergegeven (bron kaart: [13]) Drainage In het wegcunet Ter hoogte van de Willemskade is in de periode een drainage in het wegcunet aangebracht (bron [1]), zie Figuur 7. Deze drainage heeft een afvoer op het regenwaterstelsel in de Willemskade. De ligging van deze drainage is bekend. Echter, de werking ervan is niet bekend. KM57 RAP Definitief 9

16 Figuur 7: Ligging drainages in het wegcunet (bron kaart: [1]) Ter plaatse van openbare groenvoorzieningen In een deel van de Van Limburg Stirumstraat en in de Industrieweg zijn ter plaatse van de openbare groenvoorzieningen zoals in de bermen drainages aanwezig (bron [1]), zie Figuur 8. Deze drainages zijn in de periode aangelegd. De ligging van deze drainages is bekend. Echter, de werking ervan is niet bekend. Figuur 8: drainages ter plaatse van openbare groenvoorzieningen (bron kaart: [1]). 1 Definitief KM57 RAP

17 Op particulier terrein Voor zover bekend zijn er geen drainages op de particuliere terreinen aanwezig. 3. Bodem en geohydrologie 3.1. Algemeen Het grondwateronderzoek is in overleg met de gemeente uitgevoerd. In aanvulling op de bestaande peilbuizen van het gemeentelijke meetnet zijn zeven peilbuizen verspreid over het onderzoeksgebied geplaatst. Tevens zijn verspreid in het gebied boringen geplaatst, zowel in openbaar gebied als op particulier terrein. Hiermee is aanvullend inzicht in de bodemopbouw verkregen. Zeefkrommeanalyses van bodemmonsters zijn uitgevoerd om een indruk te krijgen van de horizontale doorlatendheid van de bodem. In dit hoofdstuk worden de resultaten van het grondwateronderzoek beschreven Bodemopbouw De bodem is beschreven op basis van de gegevens uit dinoloket van TNO [11], gemeentelijk grondwatermeetnet [8] en de in het kader van het onderhavige onderzoek aanvullend geplaatste boringen, zie bijlage 1. De boorbeschrijvingen zijn opgenomen in bijlage 2. De bodemopbouw in het onderzoeksgebied is heterogeen. Onder het maaiveld bevindt zich een overwegend matig tot zwak siltige, zeer fijne tot matig fijne zandlaag. De dikte van deze zandlaag varieert nogal sterk van circa,6 m ter plaatse van boring B17C1867 tot dieper dan 3, m ter plaatse van boringen B17C1798, B17C184 en B17C185. Ten westen van de Van Limburg Stirumstraat is de zandlaag overwegend dikker dan 2 m, terwijl aan de oostzijde van de Van Limburg Stirumstraat de zandlaagdikte varieert tussen grofweg 1, en 1,5 m. In de bovenste zandlaag komen verspreid over het onderzoeksgebied ondiep (binnen circa 1 m-mv) slecht doorlatende veenlagen voor, zoals in het gebied tussen de Brinkstraat en de Van Limburg Stirumstraat en in het gebied tussen de Eisenhowerstraat en de Stationsstraat. Ter hoogte van de Noorderweg komen vanaf circa 1, m-mv veenlagen voor. In de Amalia van Solmsstraat en Prinses Marijkestraat zijn binnen 1 m-mv lagen met veenresten aangetroffen. KM57 RAP Definitief 11

18 Daarnaast zijn met name ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat in diverse boringen ondiepe storende bodemlagen zoals sterk siltige zandlagen, leemlenzen of kleilaagjes aangetroffen. Onder de zandlaag bevindt zich een leemlaag, waarin matig fijne zandlagen zijn ingesloten. Deze leemlaag is naar verwachting in het gehele onderzoeksgebied aanwezig. Alleen in de boringen B17C1798, B17C184 en B17C185 is geen leemlaag in het boorprofiel aangetroffen Geohydrologische opbouw In het onderzoeksgebied zijn watervoerende pakketten en waterscheidende lagen te onderscheiden: Watervoerende pakketten zijn relatief goed waterdoorlatende zand- of grindpakketten waarin met name horizontale grondwaterstroming optreedt. Waterscheidende lagen zijn slecht waterdoorlatende klei-, zavel- of veenlagen en sterk kleihoudende zandlagen waarin met name verticale grondwaterstroming optreedt. In onderstaande figuur is een schematisatie van de geohydrologische opbouw weergegeven. Bovenste Watervoerend pakket Scheidende laag Zeer fijn tot matig fijn zand met lokaal ingesloten slechtdoorlatende bodemlagen Leem Eerste watervoerend pakket Pleistoceen zandpakket Figuur 9: Schematisatie van de geohydrologische opbouw. Van boven naar beneden zijn de volgende lagen te onderscheiden: Het bovenste watervoerend pakket Omdat de slecht doorlatende bodemlagen zoals veenlagen, sterk siltige zandlagen, leemlenzen en kleilaagjes niet overal in het onderzoeksgebied voorkomen en/of niet aaneengesloten zijn, wordt het zandpakket boven de leemlaag als één watervoerend pakket beschouwd. 12 Definitief KM57 RAP

19 De horizontale doorlatendheid (K h ) is ter plaatse van de peilbuizen B17C1865, B17C1867en B17C1869 op basis van de korrelverdeling bepaald. De doorlatendheid varieert tussen 1,6 m/dag en 2,7 m/dag, zie Tabel 1. Deze waarden worden representatief geacht voor fijn zand en worden als matig doorlatend gekwalificeerd. Tabel 1: Indicatieve doorlatendheid bovenste watervoerend pakket Boring Monsterdiepte m-mv Omschrijving bodemlaag Doorlatendheid m/dag Kwalificatie doorlatendheid B17C1865,8-1,1 matig fijn, zwak siltig zand 2,4 matig B17C1867,25 -,6 zeer fijn, zwak siltig zand 1,6 matig B17C1869,4 -,95 zeer fijn, zwak siltig zand 2,7 matig In het bovenste watervoerend pakket komen verspreid slecht doorlatende bodemlagen voor. Deze lagen hebben een hoge hydraulische weerstand. Het infiltrerende regenwater kan als gevolg hiervan op deze lagen stagneren. De scheidende laag De eerste scheidende laag wordt gevormd door de in vrijwel het gehele onderzoeksgebied aangetroffen leemlaag en heeft op basis van nabijgelegen TNOboring B17C154 een dikte van circa 5 m. Deze leemlaag heeft een hoge hydraulische weerstand. Het eerste watervoerend pakket Dit watervoerend pakket wordt gevormd door de Pleistocene zanden onder de leemlaag. Dit pakket heeft een groot doorlaatvermogen Neerslag en verdamping De klachten over wateroverlast en de gemeten grondwaterstanden worden gerelateerd aan de neerslag. Hiervoor wordt de term maatgevend natte periode gebruikt. De netto neerslag wordt bepaald door de bruto neerslag, de gemiddelde specifieke neerslagintensiteit boven het aardoppervlak, te verminderen met de verdamping. Als verdamping wordt de "potentiële verdamping" gebruikt, een waarde die bepaald is door de "referentie-gewasverdamping", berekend met de methode van Makkink, te vermenigvuldigen met een gewasfactor. Voor de gewasfactor wordt in stedelijk gebied aangenomen: f =,7. KM57 RAP Definitief 13

20 De netto neerslag bedraagt aldus: Pn = P - Ep waarin: Ep = f Er Pn P Ep f Er = netto neerslag = bruto neerslag = potentiële verdamping = gewasfactor = referentie-gewasverdamping Een maatgevend natte periode in relatie tot een maatgevend hoge grondwaterstand in stedelijk gebied wordt gedefinieerd als een periode in de maanden november tot en met februari waarin in een aaneengesloten periode van negen dagen circa 58 mm bruto neerslag valt. Dit is de hoeveelheid neerslag die gemiddeld eenmaal per jaar, berekend uit de periode van , buiten het groeiseizoen voorkomt (Bron: Statistiek van extreme neerslag in Nederland, Stowa rapport 26). In de onderzoeksperiode heeft zich een situatie voorgedaan waarbij de gesommeerde negendaagse bruto neerslag 57,8 mm bedroeg, namelijk op 27 december 212, zie Figuur 1. Deze periode kan als maatgevend nat worden beschouwd. Figuur 1: Verdeling van de netto neerslag van tot en met , gemeten ter plaatse van het KNMI-station Hoogeveen 14 Definitief KM57 RAP

21 3.5. Grondwaterstanden en grondwaterstroming Grondwaterstanden De locaties van de peilbuizen zijn weergegeven in bijlage 1. In bijlage 3 zijn de gemeten grondwaterstanden weergegeven. In het onderzoek is gebruik gemaakt van enerzijds de aanwezige peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet en anderzijds uit in kader van onderhavig project aanvullend geplaatste projectmatige peilbuizen. Peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet In en nabij het onderzoeksgebied bevinden zich vijf actieve peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet, namelijk peilbuizen B17C1734 tot en met B17C1738. Deze peilbuizen zijn geplaatst in 29. Vanaf dat moment zijn er ook hoogfrequente grondwaterstandmetingen beschikbaar. Voor het bepalen van grondwaterstanden die representatief zijn voor een natte of droge situatie, wordt aangesloten bij de landelijke systematiek. De drie hoogste/laagste grondwaterstanden worden over elk hydrologisch jaar (april tot en met maart) gemiddeld voor een reeks van metingen met een gelijkmatige interval. Door deze waarden vervolgens weer te middelen over een aantal jaar kan de gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) en gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) berekend worden. Voor een representatieve GHG en GLG is een meetreeks van acht jaar benodigd. Omdat van de gemeentelijke peilbuizen geen langjarige meetreeksen voorhanden zijn, is de representatief hoge grondwaterstand (RHG) berekend als het 9e percentiel; de grondwaterstand is in 1% van de meetperiode hoger dan deze waarde. De representatief lage grondwaterstand (RLG) is berekend als het 1e percentiel; de grondwaterstand is in 1% van de meetperiode lager dan deze waarde. In onderstaande tabel zijn per peilbuis de RHG- en de RLG-waarde weergegeven. De getallen zijn gebaseerd op basis van de meetperiode november 29 tot maart 213. Tabel 2: Kenmerken peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet. peilbuis maaiveld m NAP bovenkant filter m NAP onderkant filter m NAP RHG m NAP RLG m NAP fluctuatie RHG-RLG m ontwatering bij RHG m B17C ,26 9,24 8,24 9,51 8,89,62,75 B17C1735 1,67 8,7 7,7 9,81 9,22,59,86 B17C1736 1,36 8,31 7,31 9,56 9,16,4,8 B17C1737 1,9 8,74 7,74 1, 9,2,8,9 B17C ,2 8,77 7,77 1,2 9,43,59 1, 1 Vanaf medio april 212 tot medio november 212 zijn er geen meetgegevens beschikbaar vanwege defecte logger. Projectmatige peilbuizen KM57 RAP Definitief 15

22 In kader van dit onderzoek zijn in aanvulling op de reeds bestaande peilbuis uit het gemeentelijk grondwatermeetnet zeven tijdelijke, projectmatige peilbuizen bijgeplaatst. Dit zijn de peilbuizen B17C1864 tot en met B17C187. De meeste peilbuizen zijn in de verzadigde zone geplaatst. Hierbij hebben de peilbuizen een filterstelling boven de leemlaag. In de peilbuizen is de grondwaterstand hoogfrequent gemeten vanaf november 212 tot medio april 213. Peilbuis B17C1736 uit het gemeentelijk grondwatermeetnet heeft een filterstelling onder een veenlaag. Bij deze peilbuis is projectmatige peilbuis B17C1866 bijgeplaatst met een filterstelling boven de veenlaag. Op die manier kan worden bepaald wat de invloed is van de veenlaag op de grondwatersituatie. Peilbuizen B17C1737 en B17C1738 uit het gemeentelijk grondwatermeetnet hebben een filterstelling in de leemlaag. Daarom zijn bij deze peilbuizen twee projectmatige peilbuizen (B17C1868 respectievelijk B17C187) geplaatst met een filter boven de leemlaag. In onderstaande tabel is per peilbuis de RHG-waarde weergegeven. Opgemerkt wordt dat de logger in peilbuis B17C1867 is verdwenen, waardoor er geen meetgegevens beschikbaar zijn. Tabel 3: Kenmerken aanvullend geplaatste projectpeilbuizen in 212 peilbuis maaiveld m NAP bovenkant filter m NAP onderkant filter m NAP RHG m NAP fluctuatie RHG-RLG 1 m ontwatering bij RHG B17C1864 1,43 8,51 7,51 9,67 -,76 B17C1865 1,34 9,85 8,85 9,65 -,69 B17C1866 1,41 1,6 9,6 9,6 -,81 B17C ,12 9,74 8, B17C1868 1,8 1,32 9,32 1,29 -,51 B17C1869 1,75 9,77 8,77 1,15 -,6 B17C187 11,2 1,48 9,48 1,23 -,8 1 Niet bepaald vanwege te korte meetreeks (één winterperiode) 2 Logger is uit peilbuis verdwenen, waardoor er geen meetgegevens beschikbaar zijn. m Representatief hoge grondwaterstand De maatgevende natte situatie is bepaald door bij de peilbuizen uit het gemeentelijk meetnet, waarvan meetreeksen van tenminste drie jaar beschikbaar zijn, te bepalen wanneer zich in de winter 212/213 een grondwatersituatie heeft voorgedaan die overeenkomt met de RHG. Dit moment is vastgesteld op 23 december 212, zie onderstaande figuur. 16 Definitief KM57 RAP

23 23 december 212 Figuur 11: Verschil tussen RHG en de gemeten grondwaterstanden in de peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet. In tabel 4 zijn de gemeten grondwaterstanden op 23 december 212 in de peilbuizen uit het gemeentelijk grondwatermeetnet en de projectmatige peilbuizen weergegeven. KM57 RAP Definitief 17

24 Tabel 4: Representatief hoge grondwaterstand op 23 december 212. peilbuis maaiveld m NAP representatief hoge grondwaterstand m NAP ontwatering m B17C1734 1,26 9,51,75 B17C ,67 9,81,86 B17C ,36 9,56,8 B17C ,9 1,,9 B17C ,2 1,2 1, B17C1864 1,43 9,59,84 B17C1865 1,34 9,68,66 B17C1866 1,41 9,63,78 B17C , B17C1868 1,8 1,43,37 B17C1869 1,75 1,27,48 B17C187 11,2 1,14,88 1 Filter staat in leemlaag en derhalve niet representatief voor freatisch grondwater 2 Filter staat onder veenlaag en derhalve niet representatief voor het freatisch grondwater 3 Logger is uit peilbuis verdwenen, waardoor er geen meetgegevens beschikbaar zijn. De freatische grondwaterstand op 23 december 212 varieert van circa NAP +9,59 m in peilbuis B17C1864 ter hoogte van Eisenhowerstraat 1 tot circa NAP +1,43 m in peilbuis B17C1868 nabij Prins Mauritsplein 4. Aan de oostzijde van de Brinkstraat zijn de grondwaterstanden hoger dan NAP +1 m, terwijl aan de westzijde van de Brinkstraat de grondwaterstand lager liggen. In vergelijking met de overige peilbuizen zijn in peilbuis B17C1868 hogere grondwaterstanden gemeten. Het verloop in deze peilbuis vertoont in tegenstelling tot de overige peilbuizen ook een sterkere relatie met neerslag en verdamping, zie Definitief KM57 RAP

25 4. (Grond)wateroverlast 4.1. Algemeen In het onderzoeksgebied zijn veel klachten bekend met betrekking tot problemen met grondwater. Deze problemen uiten zich in de vorm van natte kruipruimtes en natte tuinen. Om beter inzicht te krijgen in de aard van de klachten is in 212 een enquête uitgevoerd. Daarnaast zijn in januari 213 drie kruipruimtes geïnspecteerd. In dit hoofdstuk zijn de bevindingen vastgelegd Resultaten enquête Uit de enquêteresultaten, zie [5], volgt dat in het oostelijk deel van het onderzoeksgebied, ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat, de meeste kruipruimtes tussen 5 en 7 cm aanwezig zijn. Ten westen van de Van Limburg Stirumstraat komen overwegend diepere kruipruimtes voor (dieper dan 7 cm of zelfs 9 cm). Een kruipruimte van 5 cm is gebruikelijk. Vrijwel overal wordt overlast ervaren. Er is geen duidelijk ruimtelijk patroon herkenbaar. Wel valt op dat ondiepere kruipruimtes veelal permanent droog staan, terwijl in de diepere kruipruimtes permanent of periodiek water staat. De meeste respondenten geven aan wateroverlast te ervaren na hevige buien. Met name in het gebied tussen de Brinkstraat en de Van Limburg Stirumstraat wordt de wateroverlast gedurende het hele jaar ervaren. Diverse bewoners hebben maatregelen getroffen zoals het plaatsen van een pomp in de kruipruimte. Ook wordt door de meeste respondenten na hevige of langdurige regenval wateroverlast in de tuin ervaren. In het gebied tussen de Brinkstraat en de Van Limburg Stirumstraat wordt de wateroverlast gedurende het hele jaar ervaren. Tevens wordt verspreid over het onderzoeksgebied wateroverlast in het openbare gebied ervaren. Veelal zijn de klachten dat het water op straat blijft staan, na extreme buien. Verwacht wordt dat de meeste overlast het gevolg is van het onvoldoende functioneren van het rioolstelsel. KM57 RAP Definitief 19

26 Figuur 12: Overzicht woningen waar weleens water in kruipruimte staat (bron kaart: [4]) Resultaten kruipruimte-inspecties Verspreid over het onderzoeksgebied zijn bij drie adressen de kruipruimte geïnspecteerd, zie onderstaande tabel. De adressen zijn op basis van de bevindingen van de enquête (welke bewoners hebben klachten en willen meewerken aan vervolgonderzoek) in overleg met de gemeente geselecteerd. Bij deze woningen wordt structurele overlast ervaren. Tabel 5: Adressen voor kruipruimte-onderzoek adres datum uitvoering kruipruimte-inspectie dorpelniveau diepte kruipruimte ten opzichte van bovenkant begane grondvloer m NAP m m NAP Eisenhowerstraat ,77 1,2 1 9,55 1 Prinses Marijkestraat ,97,95 1 1,2 1 Van Nijenhovelaan ,48 1, 2 9, bij deze woning zijn een kruipruimte en een kelder aangetroffen. Hierbij is de diepte van de kruipruimte aangehouden. 2 bij deze woning zijn twee kruipruimtes en een kelder aangetroffen. Hierbij is de diepte van de diepst gelegen kruipruimte aangehouden. Bij de kruipruimte-inspectie is onder meer de diepte van de kruipruimte ten opzichte van het vloerpeil ingemeten en (eventueel) het waterpeil in de kruipruimte. Daarnaast is gekeken naar de aanwezigheid van ventilatieroosters, het materiaal van de kruipruimtebodem en sporen van optrekkend vocht. Hierbij moet gedacht worden aan corrosie van leidingen, zoutplekken, vochtplekken op muren en aanwezigheid van schimmel. Gelijktijdig is de situatie in de tuin beoordeeld: in hoe- 2 Definitief KM57 RAP

27 verre hebben de bewoners ook last van een natte of vochtige tuin. Tijdens de inspectie is de huidige situatie in de woning en in de tuin vastgelegd op een inspectieformulier en zijn de waarnemingen fotografisch vastgelegd. De resultaten van de inspecties zijn opgenomen in bijlage 5. In bijlage 6 is voor elke woning een grafiek gepresenteerd, waarin de grondwatersituatie en de onderzijde van de kruipruimte is weergegeven. Om een goed beeld van de bodemopbouw te krijgen zijn bij de geïnspecteerde woningen boringen bij de woningen geplaatst Wateroverlast in kruipruimte/kelder Eisenhowerstraat 17 Onder de woning bevinden zich een kruipruimte en een kelder, waarbij de kelder in het verleden is gebruikt door een makelaarskantoor. Tijdens de kruipruimte-inspectie is er circa 12 cm water in de kruipruimte aangetroffen. Daarnaast zijn in de kelder plassen water aangetroffen. In de kruipruimte en kelder treedt zoutuitbloei en condensvorming op. In de kelder zijn op de muren roestverschijnselen zichtbaar en is het houtwerk aangetast. Er is sprake van een hoge luchtvochtigheid (9% volgens opgaaf van de bewoner). De bewoner geeft aan dat de kelder niet meer als leefruimte gebruikt kan worden. De bewoner heeft naar aanleiding hiervan maatregelen getroffen ondermeer een pomp in de kelder aangebracht. Tevens heeft de bewoner geprobeerd de kelder waterdicht te maken. Dat is niet gelukt. Prinses Marijkestraat 8 Onder de woning bevinden zich een kruipruimte en een kelder. In de kruipruimte is in 1991 een circa 3 tot 4 cm dikke laag schelpen aangebracht. Tijdens de kruipruimte-inspectie is er water in de schelpenlaag aangetroffen. Er wordt echter geen vochtoverlast in de kruipruimte door de bewoner ervaren. In 1991 zijn schelpen in de kruipruimte aangebracht en zijn ventilatiegaten gemaakt. Volgens de bewoner zijn deze maatregelen effectief geweest. Nadat de maatregelen zijn getroffen, wordt er geen vochtoverlast in de woning ervaren. Van Nijenhovelaan 13 Onder de woning bevinden zich een tweetal kruipruimtes en een kelder. Onder het oud gedeelte van de woning bevindt zich de diepste kruipruimte. Onder een nieuw gedeelte van de woning bevindt zich een ondiepere kruipruimte, die voorzien is van een circa 2 cm dikke laag schelpen. De woning is in 27 volledig gerenoveerd. De houten begane grond vloer is hierbij vervangen door een betonnen vloer. KM57 RAP Definitief 21

28 Tijdens de kruipruimte-inspectie is er circa 3 cm water in de diepere kruipruimte en circa 5 cm water in de ondiepere kruipruimte aangetroffen. In de kruipruimte treedt schimmelvorming en condensvorming op. Het aanbrengen van een laag schelpen in de kruipruimte heeft volgens de bewoner niet tot het gewenste effect geleid. Er staat nog regelmatig veel water in de kruipruimte. De vochtoverlast is niet verholpen. Behalve een kruipruimte is er onder het oud gedeelte van de woning ook een kelder aanwezig, die even diep is als de kruipruimte. In deze kelder is echter geen water aangetroffen. Hieruit wordt geconcludeerd dat de kelder waterdicht is Natte/drassige in de tuin De tuinen op de onderzochte adressen zijn regelmatig drassig na hevige of langdurige regenbuien. Bij Van Nijenovelaan 13 is de tuin volgens opgaaf van de bewoner na een na hevige regenbui gedurende één dag niet toegankelijk. De bewoner heeft naar aanleiding hiervan de tuin met circa 1 cm opgehoogd Wateroverlast in het openbaar gebied De bewoners van de Prinses Marijkestraat 8 en Van Nijenhovelaan 13 ervaren wateroverlast in het openbaar gebied na hevige of langdurige regenbuien. 22 Definitief KM57 RAP

29 5. Analyse en interpretatie 5.1. Algemeen Dit hoofdstuk beschrijft de analyse en interpretatie van de grondwaterstanden binnen het onderzoeksgebied. Tevens worden in dit hoofdstuk de gemeten grondwaterstanden op openbaar terrein getoetst aan de criteria voor grondwater en gerelateerd aan de overlastsituatie Analyse grondwaterstanden Algemeen In de periode 11 november 212 tot en met 4 april 213 heeft zich een maatgevend natte periode opgetreden, waarin de gesommeerde negendaagse bruto neerslag ongeveer 58 mm bedroeg (zie 3.4). December 212 was een zeer natte maand met 114 mm neerslag ter plaatse van KNMI-station Hoogeveen, tegen een langjarig gemiddelde van 8 mm. Eind december 212 en begin februari 213 zijn de hoogste grondwaterstanden gemeten. De maand januari en de tweede helft van februari 213 waren droge perioden. In januari viel in totaal 56,7 mm neerslag tegen 73 mm normaal, in februari 31,6 mm tegen 95 mm normaal. Regelmatig viel de neerslag in de vorm van sneeuw die ook bleef liggen. De tweede helft van februari was tevens een vorstperiode, zie Figuur 13. Dit blijkt ook uit de daling van de grondwaterstanden in die periode. Figuur 13: Gemiddelde dagtemperatuur nabij het KNMI-station Hoogeveen. KM57 RAP Definitief 23

30 Reactie op neerslag Uit de grondwaterstandmetingen blijkt dat de grondwaterstanden in het oostelijk deel van het onderzoeksgebied (ten oosten van de Brinkstraat) over het algemeen snel reageren op neerslag en verdamping. Bij neerslag stijgt de grondwaterstand snel, zie Figuur 14. De grondwaterstand in peilbuis B17C1868 steeg op 25 december na een hevige regenbui (totale neerslagsom bedroeg circa 19 mm) binnen 8 uur van NAP +1,24 m tot NAP +1,49 m. Dit is een grondwaterstandstijging van 25 cm. Hieruit volgt dat de bodem een lage bergingscapaciteit heeft. De grondwaterstanden in het westelijk deel vertonen veel minder reactie met neerslag en verdamping dan de grondwaterstanden in het oostelijk deel van het onderzoeksgebied. In onderstaande figuur is het verloop van de grondwaterstand in peilbuis B17C1866 weergegeven. De grondwaterstand vertoont in vergelijking met peilbuis B17C1868 minder snelle fluctuaties. Hieruit volgt dat de bodem een grotere bergingscapaciteit heeft. Figuur 14: het grondwaterstandverloop in twee representatieve projectmatige peilbuizen en de bruto dagelijkse neerslag Invloed slecht doorlatende bodemlagen Ter hoogte van de Van Nijenhovelaan 2, Prins Mauritsplein 4 en Amalia van Solmsstraat 43 zijn peilbuizen geplaatst met een filter zowel boven als onder een veen- of leemlaag. Uit de metingen volgt dat bij de Van Nijenhovelaan 2 het grondwaterstandverloop boven de veen- of leemlaag (peilbuizen B17C1866) overeenkomt met die onder de veen- of leemlaag (peilbuizen B17C1736), zie Figuur 15. Dit zelfde beeldt komt ook overeen bij de Amalia van Solmsstraat 43 (peilbuizen B17C187 en B17C1738). Geconcludeerd wordt dat er weinig hydraulische weerstand tussen de filters aanwezig is. Verwacht wordt dat de veen- en leemlaag niet aaneengesloten is bijvoorbeeld door ontgraving van het wegcunet. 24 Definitief KM57 RAP

31 Figuur 15: het grondwaterstandverloop in de peilbuizen B17C1736 (filter onder veenlaag) en B17C1866 (filter boven veenlaag). Uit metingen ter hoogte van de Prins Mauritsplein 4 volgt dat de grondwaterstand boven de leemlaag overwegend hoger staat dan de grondwaterstand onder de leemlaag, zie Figuur 16. Er is sprake van een potentiaalverschil, soms tijdelijk tot,4 m. Hieruit wordt geconcludeerd dat het geïnfiltreerd regenwater op de leemlaag (enigszins) stagneert, waardoor er een hogere grondwaterstand wordt aangetroffen. Verwacht wordt dat de hydraulische weerstand tussen de twee filters niet groot is gelet op het beperkte potentiaalverschil. Tevens vertoont de grondwaterstand boven een leemlaag meer relatie met neerslag dan de grondwaterstand in de leemlaag. Figuur 16: Grondwaterstandverloop in de peilbuizen B17C1737 (filter onder leemlaag) en B17C1868 (filter boven leemlaag) Invloed overige factoren Nabij peilbuis B17C1865 bevindt zich oppervlaktewater. Uit de metingen van de peilbuis volgt dat het streefpeil beduidend lager ligt dan de gemeten grondwaterstanden, zie Figuur 17. Er is geen beïnvloeding zichtbaar van het oppervlaktewaterpeil op de grondwaterstanden, terwijl dit wel werd verwacht omdat volgens de peilvakkenkaart het waterpeil lager is dan de grondwaterstanden. Mogelijk is de watergang nabij peilbuis B17C1865 geïsoleerd is en daardoor geen aan- en afvoer heeft met het omliggende oppervlaktwatersysteem. Het waterpeil in de water- KM57 RAP Definitief 25

32 gang is hierdoor afhankelijk van de grondwaterstand en werkt daardoor niet drainerend. Figuur 17: Grondwaterstandverloop in peilbuis B17C1865 en het streefpeil in het nabijgelegen oppervlaktewater. Het grondwaterstandverloop in peilbuis B17C1865 komt overeen met die in peilbuis B17C1866. Deze peilbuis heeft dezelfde bodemopbouw, maar is verder van het oppervlaktewater gelegen. Op basis hiervan wordt geconcludeerd dat het oppervlaktewater een geringe invloed heeft op de grondwaterstanden Ontwateringsituatie Algemeen De ontwateringdiepte is de afstand tussen het maaiveld en de grondwaterstand. De ontwateringdiepte wordt voor een groot deel bepaald door het maaiveldniveau en de hoeveelheid neerslag die infiltreert in de bodem en hoe gemakkelijk dit via het grondwater kan afstromen naar de ontwateringmiddelen, zoals een drainage of een sloot. Hoe geringer de ontwateringdiepte, hoe groter de kans op grondwateroverlast. Ten gevolge van langdurig te kleine ontwateringdiepte (een te hoge grondwaterstand) kan vochtoverlast ontstaan in woningen, zoals bijvoorbeeld water in kruipruimtes, zwam- en schimmelvorming, een muffe lucht of stank, vochtplekken op wanden, aantasting van behang of stucwerk, aantasting van (houten) vloeren, plinten en vloerbedekking en negatieve beïnvloeding van het klimaat in de woning Gewenste grondwatersituatie Hoogst toelaatbare grondwaterstand onder wegen De gemeente Hoogeveen is, als beheerder van de openbare ruimte, verantwoordelijk voor voldoende ontwateringdiepte van haar terrein. Standaard wordt een wegfundatie van zand aangebracht van 1, m onder straatpeil. De gemeente 26 Definitief KM57 RAP

33 hanteert een ontwateringdiepte onder wegen van ten minste,8 m, waarbij zij streeft naar 1, m. De gemeente Hoogeveen spreekt van structureel te hoge grondwaterstanden als gedurende een periode van ten minste drie aaneengesloten jaren de RHG hoger is dan,8 m beneden maaiveld, zie [3]. Hoogst toelaatbare grondwaterstand onder bebouwing Door een ontwateringdiepte van,8 m beneden de as van de weg te hanteren, wordt het particuliere belang meegenomen. Hierbij wordt uitgegaan van een standaard bouwwijze van een vloerpeil van minimaal,2 m boven de as van de weg (bij voorkeur,25 tot,35 m boven straatpeil). Daarnaast wordt uitgegaan van een vloerdikte van,2 m en een kruipruimte van,6 m hoog. Dit komt overeen met een toelaatbare grondwaterstand van 1, m - vloerpeil Toetsing huidige grondwatersituatie De ontwateringsdiepte op 23 december 212 is in het grootste deel van het onderzoeksgebied, ter plaatse van peilbuizen B17C1865, B17C1866, B17C1868, B17C1869, minder dan,8 m. In het gebied tussen de Brinkstraat en de Noorderweg is ontwateringsdiepte zelfs minder dan,5 m. Op basis van de kruipruimte-inspectie in combinatie met de klachten wordt ter plaatse van peilbuis B17C1867 een hoge grondwaterstand verwacht (minder dan,8 m). Ter hoogte van de Noorderweg en zuidwestelijk deel van het onderzoeksgebied (nabij peilbuis B17C1864) is de ontwateringsdiepte groter dan,8 m. Geconcludeerd wordt dat de ontwatering in het grootste deel van het onderzoeksgebied onvoldoende is voor het gebruiksdoel. Alleen ter hoogte van de Noorderweg en zuidwestelijk deel van het onderzoeksgebied is de ontwatering voldoende voor het beoogde gebruik Analyse oorzaak overlast Gesteld wordt dat in een groot deel van het onderzoeksgebied sprake is van een structureel te hoge grondwaterstand. Bij een dergelijke grondwaterstand is er sprake van een verhoogd risico op grondwateroverlast. Het optreden van de hoge grondwaterstanden in het plangebied is terug te voeren op de hieronder beschreven oorzaken. Aanwezigheid te diepe kruipruimtes Met name in het westelijk deel van het onderzoeksgebied, ten westen van de Brinkstraat komen relatief diepe kruipruimtes voor. De kruipruimte is veelal dieper dan 7 cm of soms zelfs dieper dan 9 cm, terwijl een kruipruimte van 6 cm in Hoogeveen gebruikelijk is. KM57 RAP Definitief 27

34 Aanwezigheid ondiepe slechtdoorlatende bodemlagen In een groot deel van het onderzoeksgebied komen ondiep slechtdoorlatende veenlagen voor zoals in het gebied tussen de Brinkstraat en de Van Limburg Stirumstraat en in het gebied tussen de Eisenhowerstraat en de Stationsstraat, waarop het geïnfiltreerde regenwater stagneert en horizontaal afstroomt. Verder wordt ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat verspreid ondiep sterk siltige zandlagen, leemlenzen of kleilaagjes aangetroffen. Ook deze bodemlagen kunnen ertoe leiden dat het infiltrerende regenwater stagneert. Beperkte bergingscapaciteit en doorlaatvermogen van de bovengrond In vrijwel het gehele onderzoeksgebied geldt, dat de bovengrond bestaat uit zeer fijn tot matig fijn zand. Als gevolg hiervan heeft de bovengrond een lage bergingscapaciteit en een beperkt doorlaatvermogen. Door de lage bergingscapaciteit reageert het grondwatersysteem snel op neerslag, waardoor er tijdelijk hoge grondwaterstanden kunnen optreden. Het beperkt doorlaatvermogen van de bovengrond leidt ertoe dat de stroomsnelheid beperkt is, waardoor het grondwater niet snel kan afstromen. Slechte afwateringsmogelijkheden In het onderzoeksgebied zijn een beperkt aantal ontwateringsmiddelen zoals waterlopen of drainages aanwezig. Door de grote afstand tot de ontwateringsmiddelen treed een opbolling van het grondwater op met een geringere ontwatering als gevolg Afbakening gebieden met hoge grondwaterstanden Om verschillende oplossingsrichtingen te kunnen onderscheiden, is het onderzoeksgebied opgedeeld in deelgebieden met vergelijkbare kenmerken, zie onderstaande tabel. De indeling is ondermeer gebaseerd op de bodem- en grondwatersituatie, zoals beschreven in de voorgaande paragraaf. De deelgebieden zijn op kaart weergegeven in bijlage 7. Tabel 6: Indeling deelgebieden deelgebied ontwateringsdiepte bij RHG in m aanwezigheid storende bodemlagen binnen 1 m-mv gebruiksfunctie kruipruimtediepte in m potentieel risico op vocht- of wateroverlast in de panden 1 <,5 sterk silitige wonen,5 -,7 groot zandlagen, kleien/of leemlagen 2,5 -,8 veenlagen wonen >,7 groot 3 >,8 - wonen >,7 gering 4 >,8 - kantoren/ bedrijven n.v.t. geen 28 Definitief KM57 RAP

35 Bij een te geringe ontwatering (afstand van het maaiveld tot het grondwater) kan overlast ontstaan. Afhankelijk van de gebruiksfunctie kan een andere ontwatering gewenst zijn. Bij woningen is de gewenste ontwateringsdiepte het grootst. De effecten van een te hoge grondwaterstand in gebieden met woningbouw zijn meestal groter dan op kantoor- of bedrijfventerreinen. Op kantoor- of bedrijfventerreinen leidt een hoge grondwaterstand niet direct tot overlast. Hieronder zijn de onderscheiden deelgebieden nader toegelicht. Deelgebied 1 In dit deelgebied is de ontwatering onvoldoende voor het beoogde gebruik, namelijk wonen. De ontwateringsdiepte is in een maatgevend natte situatie zelfs minder dan,5 m. Tevens is in dit gebied de drooglegging gering (minder dan,5 m). Dit komt omdat het gebied binnen het peilvak ligt van de Hoogeveensche Vaart. In de ondiepe bodem komen verspreid slecht doorlatende sterk siltige zandlagen, klei- en/of leemlagen voor, waarop het infiltrerende regenwater kan stagneren. In het deelgebied hebben de woningen overwegend een kruipruimte die tussen 5 en 7 cm diep is. Veel burgers ondervinden natte kruipruimtes en tuinen, met name na een hevige of langdurige buien. Dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van de ondiepe storende bodemlagen. Er is sprake van structurele grondwateroverlast. Deelgebied 2 In dit deelgebied is de ontwatering niet voldoende voor het beoogde gebruik, namelijk wonen. De ontwateringsdiepte in een maatgevend natte situatie varieert tussen circa,7 en,8 m. In de ondiepe bodem komen verspreid slecht doorlatende veenlagen voor, waarop het infiltrerende regenwater kan stagneren. Hieronder bevindt zich een matig fijne tot matig grove zandlaag. In het deelgebied komen relatief diepe kruipruimtes voor (dieper dan 7 cm). Relatief veel burgers ondervinden hinder als gevolg van een natte kruipruimte en tuin. In een aantal gevallen doet de overlast zich gedurende het hele jaar voor. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt door een te diepe kruipruimte. Er is sprake van structurele grondwateroverlast. Deelgebied 3 In dit deelgebied is de ontwatering in het openbare gebied net voldoende voor het beoogde gebruik, namelijk wonen. In het gebied komen weinig of geen ondiepe storende bodemlagen (binnen 1 m-mv) voor. De drooglegging is in het deelgebied groot (meer dan 1,1 m). In het deelgebied komen relatief diepe kruipruimtes voor (dieper dan 7 cm). Er is een beperkt risico op grondwateroverlast. Niettemin komt uit dit deelgebied een beperkt aantal klachten. Deze worden waarschijnlijk veroorzaakt door de aanwezigheid van te diepe kruipruimtes. KM57 RAP Definitief 29

36 Deelgebied 4 Dit deelgebied is opgehoogd met zand ten behoeve van het bouwrijpmaken van het stationsgebied met kantoren en bedrijven. Gelet op de hoogteligging wordt verwacht dat in dit deelgebied de ontwatering en drooglegging voldoende zijn voor het beoogde gebruik. er een voldoende grote ontwateringsdiepte in een maatgevend natte periode (meer dan 8 cm). Er zijn geen klachten bekend met betrekking tot grondwateroverlast Oplossingsrichtingen Er zijn diverse maatregelen mogelijk om te hoge freatische grondwaterstanden in het openbaar gebied tegen te gaan, zoals: Grondwatertechnische maatregelen: - Doorbreken slecht doorlatende veenlagen. - Aanleg horizontale drainages. - Aanleg verticale onttrekkingsputten (deepwells). - Realisatie nieuw oppervlaktewater. Alternatieve maatregelen zoals ophogen maaiveld. Doorbreken slecht doorlatende veenlagen Afhankelijk van de dikte van de slecht doorlatende bodemlagen kan het doorboren van deze lagen c.q. toepassen van grondverbetering een goede maatregel zijn om stagnatie van infiltrerend regenwater tegen te gaan. Deze maatregel is kansrijk in de deelgebieden 1 en 2. Opgemerkt wordt dat met toepassing van deze maatregel niet de gewenste ontwatering zal worden gerealiseerd. Aanvullende maatregelen zijn nodig. Aanleg horizontale drainages Een drainagesysteem is een wijd vertakt netwerk van drainages, hulpstukken en controleputjes. Het systeem wordt relatief ondiep onder het maaiveld in de grond gelegd en mondt uit in het oppervlaktewater. De invloedsfeer van een ondiep horizontaal drainagesysteem hangt onder meer af van de doorlatendheid van de bodem. Omdat in het onderzoeksgebied overwegend zeer fijne tot matig fijne zanden voorkomen is de verwachting dat de doorlatendheid van de bodem beperkt is en daarmee ook de invloedsfeer. Deze maatregel wordt noodzakelijk geacht voor deelgebieden 1 en 2. 3 Definitief KM57 RAP

37 Aanleg verticale onttrekkingsputten (deepwells) Verticale onttrekkingsputten of zogenoemde deepwells bestaan uit een of meer afzonderlijke putten, voorzien van een pomp. Hierbij is er sprake van een cirkelvormige verlaging rond de putten. Aanleg van deepwells, waarbij onttrokken wordt vanuit het eerste watervoerend pakket, is hier niet goed toepasbaar, vanwege de aanwezigheid van het ondiepe slecht doorlatend leempakket. Realisatie nieuw oppervlaktewater Door het aanleggen van nieuwe waterlopen of vijvers verbeteren de afwateringsen ontwateringsmogelijkheden in een gebied. Daarnaast zorgt nieuw oppervlaktewater voor extra lozingsmogelijkheden voor het af te voeren grondwater. In deelgebied 2 bevindt zich reeds een geïsoleerde watergang. Er liggen hier mogelijk kansen om de watergang in verbinding te brengen met het omliggend oppervlaktewatersysteem bijvoorbeeld met de watergangen aan de westzijde van de spoorlijn of aan de noordoostzijde van het Stationsplein. Geadviseerd wordt de haalbaar hiervan nader te onderzoeken. Deze maatregel draagt bij aan een betere ontwateringsituatie in het deelgebied. Ophogen maaiveld Een alternatieve oplossingsrichting is niet het verlagen van de grondwaterstand, maar verhogen van het maaiveld. Bij het (integraal) ophogen wordt op het oorspronkelijke maaiveld zand aangebracht, zodat het maaiveld wordt verhoogd en de ontwatering wordt vergroot. Hierdoor vermindert de kans op grondwateroverlast. Deze oplossing is niet realistisch in bestaand bebouwd gebied. KM57 RAP Definitief 31

38 6. Conclusies en aanbevelingen 6.1. Conclusies Op basis van het uitgevoerde grondwateronderzoek en de bevindingen van de enquête worden de volgende conclusies getrokken: De bodemopbouw bestaat tot circa,6 m à 3 m-mv uit matig fijn tot zeer fijn zand. In vrijwel het hele onderzoeksgebied komt vanaf circa,6 m à 3 m-mv een leemlaag voor. In het gebied tussen de Brinkstraat en de Van Limburg Stirumstraat, in het gebied tussen de Eisenhowerstraat en de Stationsstraat en ter hoogte van de Noorderweg komen verspreid ondiepe veenlagen voor, waarop het infiltrerende regenwater mogelijk op stagneert. Ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat komen verspreid ondiepe storende bodemlagen zoals sterk siltige zandlagen, leemlenzen of kleilaagjes voor, waarop het infiltrerende regenwater mogelijk op stagneert. De bovengrond heeft een lage bergingscapaciteit en een beperkt doorlaatvermogen. Hierdoor reageert het grondwater snel op neerslag en verdamping. Ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat komt de leemlaag relatief ondiep voor (tussen circa 1, en 1,5 m-mv). De ontwateringsdiepte is bij een maatgevend hoge grondwatersituatie in een groot deel van het onderzoeksgebied minder dan,8 m. Deze ontwateringsituatie is onvoldoende voor het beoogde gebruik en voldoet niet aan de gewenste ontwateringsnormen. Alleen in het zuidwestelijk deel van het onderzoeksgebied is de ontwatering net voldoende voor het beoogd gebruik. In het onderzoeksgebied bevinden zich woningen met kruipruimtes. Ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat varieert de kruipruimtediepte tussen circa,5 en,7 m ten opzichte van het vloerpeil. Ten oosten van de Van Limburg Stirumstraat zijn de kruipruimtes veelal dieper dan,7 m. Een gebruikelijke diepte van een kruipruimte in Hoogeveen is,6 m. In vrijwel het hele onderzoeksgebied ondervinden bewoners overlast van natte kruipruimtes en tuinen. Veelal treedt de overlast op na hevige of langdurige buien. In het gebied tussen Van Limburg Stirumstraat en de Brinkstraat wordt de overlast ook gedurende het hele jaar ervaren. 32 Definitief KM57 RAP

39 6.2. Aanbevelingen Aanbevolen wordt om in de gebieden met structureel te hoge grondwaterstanden (deelgebieden 1 en 2) maatregelen in het openbaar gebied te treffen. De mogelijke maatregelen worden hieronder beschreven per deelgebied. Deelgebied 1 In dit deelgebied komen te hoge grondwaterstanden voor. Daarnaast ondervinden veel bewoners overlast van natte kruipruimtes en tuinen. Er is sprake van structurele grondwateroverlast. Hier kan de grondwateroverlast worden bestreden met het doorbreken van de slecht doorlatende sterk siltige zandlagen, klei- en/of leemlagen in combinatie met aanleg van drainages in de straten. Positief neveneffect hiervan is dat de drainage ook het particuliere terrein deels ontwateren. Opgemerkt wordt dat het deelgebied is gelegen in een peilvak waarop niet onder vrij verval kan worden afgewaterd. Het waterpeil in het peilvak is namelijk te hoog om voldoende ontwatering te kunnen realiseren. Toepassing van een bemaling is nodig of afvoer naar een ander peilvak met een lager streefpeil. Deelgebied 2 In dit deelgebied komen te hoge grondwaterstanden voor. Daarnaast ondervinden veel bewoners overlast van natte kruipruimtes en tuinen. Er is sprake van structurele grondwateroverlast. Hier kan de grondwateroverlast worden bestreden met het doorbreken van de veenlaag in combinatie met aanleg van drainages in de straten. Positief neveneffect hiervan is dat de drainage ook het particuliere terrein deels ontwateren. Daarnaast kan grondwateroverlast worden bestreden met het verbeteren van de oppervlaktewaterhuishouding. Er liggen in dit deelgebied kansen om de watergang in verbinding te brengen met het omliggend oppervlaktewatersysteem bijvoorbeeld met de watergangen aan de westzijde van de spoorlijn of aan de noordoostzijde van het Stationsplein. Geadviseerd wordt de haalbaar hiervan nader te onderzoeken. Deze maatregel draagt bij aan een betere ontwateringsituatie in het deelgebied. KM57 RAP Definitief 33

40 BIJLAGEN

41 Voltastraat Museumlaantje B17C1737 <!< Prins Mauritsplein A3 project: Industrieweg B17C1793 Markt B17C x 297 Km57 k Prinses Marijkestraat (!< B17C1869 Schoolstraat B17C186 B17C181 B17C187!< < Prinses Irenestraat Carmiggeltstraat Wilhelminastraat Carmiggeltstraat B17C1812 Oranjestraat Franklinstraat Newtonstraat B17C1815 Wilhelminaplein schaal: datum: get. door: gezien : 1 : 3. tekeningnaam: Km57_bij DO Nassaustraat Stationsplein Stationsplein Crerarstraat B17C1794 Crerarstraat Montgomerystraat B17C185 B17C184 B17C1865 k (!< B17C1736 B17C1866!< Van Limburg Stirumstraat B17C1798 Kloosterpad Brinkstraat B17C1814 Noorderweg B17C1738 B17C1789 Blankenslaan west B17C1864!< B17C179 Eisenhowerstraat B17C1791 Van Limburg Stirumstraat B17C1795 Oostenrijkselaan van Nijenhovelaan ( B17C1867!< B17C1796 k B17C1797 B17C1799 B17C1868 Mesdagstraat Ferdinand Bolstraat Ferdinand Bolstraat B17C1735 B17C1734 < < Van Limburg Stirumstraat Koelmanstraat v.d. Duyn van Maasdamstraat Herman Bavinckstraat Blankensplein < Peilbuis uit gemeentelijk grondwatermeetnet!< Projectpeilbuis geplaatst in 212 Jozef Israelstraat Bosboomstraat Van Limburg Stirumstraat Van Hogendorpstraat Kemperstraat v.d. Duyn van Maasdamstraat Herman Bavinckstraat Tamboerplein Bijlage 1: Overzichtstekening aandachtsgebied Noord/Stationsgebied Grondwateronderzoek Noord/Stationsgebied, Hoogeveen boring geplaatst in 212 k Locaties kruipruimte-inspecties ( Locaties waar doorlatendheid is bepaald op basis van zeefkromme-analyse begrenzing aandachtsgebied Jacob Marisstraat Herman Bavinckplein Raadhuisp Dekkerplein ± Ten Oeverstraat Meters

42 BIJLAGE 2 Boorbeschrijvingen

43

44 Boorbeschrijving getekend volgens NEN 514 veldwerker: T. van Zwieten Boring: KM57 B17C1789 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: groenstrook Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker zwartgrijs Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, geelbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, matig fijn, matig siltig, resten veen, donker blauwgrijs, verwerkt profiel Zand, matig grof, matig siltig, matig grindig, resten hout, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak humeus, resten hout, resten planten, donker bruingrijs Zand, matig fijn, matig siltig, zwak grindig, resten hout, donkergrijs KM57 B17C1791 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, licht grijsbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, bruin Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin Zand, matig fijn, matig siltig, licht beigebruin Zand, matig fijn, matig siltig, zwak grindig, resten hout, bruin Klei, vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, blauwgrijs Leem, vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, donkergrijs KM57 B17C1793 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten veen, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, zwak grindig, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, lenzen zand, lichtgrijs Leem, slap, sterk zandig, resten planten, blauwgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, donkergrijs Boring: KM57 B17C179 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, bruin Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, resten asfalt, donkergrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, sporen roest, oranjebruin Zand, matig fijn, matig siltig, laagjes klei, donkergrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak steenhoudend, bruin Zand, matig fijn, sterk siltig, lenzen leem, brokken hout, matig steenhoudend, donkergrijs Leem, vast, sterk zandig, zwak humeus, resten planten, donkergrijs KM57 B17C1792 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tegel Zand, matig grof, zwak siltig, licht beigebruin Zand, zeer fijn, matig siltig, sterk humeus, resten veen, donker bruingrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, donker zwartgrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten veen, zwak puinhoudend, donker grijsbruin, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, zwak grindig, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, sporen roest, licht bruingrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, blauwgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak humeus, resten planten, donkergrijs KM57 B17C1794 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, zwak steenhoudend, donker grijsbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, lichtbruin Zand, matig fijn, matig siltig, resten roest, bruin, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, resten hout, bruin Zand, matig fijn, matig siltig, resten hout, bruingrijs Zand, matig grof, matig siltig, sterk grindig, donkergrijs Leem, matig vast, sterk zandig, matig grindig, resten planten, resten hout, donkergrijs Zand, matig fijn, sterk siltig, donkergrijs Leem, slap, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, donkergrijs Projectcode: KM57 : Noord/Stationsgebied

45 Boorbeschrijving getekend volgens NEN 514 veldwerker: T. van Zwieten Boring: KM57 B17C1795 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / groenstrook Zand, matig fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker bruingrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, resten wortels, grijsbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, laagjes klei, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Zand, matig grof, matig siltig, resten wortels, resten planten, bruin Zand, matig fijn, matig siltig, resten planten, bruingrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, laagjes zand, resten planten, bruingrijs Boring: KM57 B17C1796 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tuin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker zwartgrijs Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, lichtbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, zwak puinhoudend, donker zwartgrijs Veen, slap, matig zandig, donker zwartbruin, verwerkt profiel Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, resten hout, zwak steenhoudend, bruingrijs Boring: KM57 B17C1797 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tuin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, zwak puinhoudend, donker zwartgrijs Veen, matig zandig, donker zwartbruin, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, resten hout, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, resten hout, zwak steenhoudend, bruingrijs Boring: KM57 B17C1798 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, licht beigebruin Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak humeus, resten grind, zwak puinhoudend, donkergrijs Zand, matig fijn, zwak siltig, bruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, brokken veen, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Veen, slap, laagjes klei, donkerbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig grindig, resten planten, bruin Zand, matig fijn, matig siltig, zwak grindig, matig plantenhoudend, lichtbruin Zand, matig grof, zwak siltig, zwak grindig, licht beigebruin Boring: KM57 B17C1799 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak puinhoudend, grijsbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak puinhoudend, bruingrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, sterk humeus, donker zwartgrijs Zand, zeer fijn, sterk siltig, zwak grindig, laagjes leem, grijs, verwerkt profiel Leem, vast, sterk zandig, resten planten, blauwgrijs Leem, vast, sterk zandig, resten planten, bruingrijs Zand, matig grof, sterk siltig, lenzen leem, lichtgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, laagjes zand, matig plantenhoudend, donkergrijs Boring: KM57 B17C182 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, licht grijsbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, resten hout, licht beigebruin Zand, zeer fijn, sterk siltig, lenzen leem, sporen roest, licht beigegrijs Leem, matig vast, sterk zandig, resten planten, grijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak humeus, resten planten, donker bruingrijs Projectcode: KM57 : Noord/Stationsgebied

46 Boorbeschrijving getekend volgens NEN 514 veldwerker: T. van Zwieten Boring: KM57 B17C184 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: grind Zand, zeer fijn, matig siltig, uiterst humeus, donker bruingrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, sterk humeus, donker zwartgrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten veen, zwak puinhoudend, donkerzwart, verwerkt profiel Veen, slap, zwak zandig, donker zwartbruin Veen, slap, donkerbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak grindig, resten planten, licht beigebruin Zand, matig fijn, zwak siltig, matig grindig, resten planten, matig steenhoudend, licht beigebruin Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, licht beigegrijs KM57 B17C186 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tegel Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker zwartgrijs Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen roest, licht beigebruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, zwak siltig, laagjes leem, lichtgrijs Leem, sterk zandig, laagjes zand, resten planten, sporen roest, lichtgrijs, verwerkt profiel Leem, matig vast, sterk zandig, resten hout, resten planten, blauwgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, resten planten, donkergrijs KM57 B17C1812 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, zeer fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, zeer fijn, matig siltig, sterk humeus, donker zwartgrijs Zand, matig fijn, matig siltig, zwak humeus, donkerbruin Leem, matig vast, sterk zandig, sporen roest, lichtgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, zwak roesthoudend, grijs Zand, matig fijn, matig siltig, resten stenen, resten planten, lichtgrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, lenzen zand, resten planten, grijs Boring: KM57 B17C185 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tuin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, donker grijsbruin Veen, slap, sterk zandig, zwak puinhoudend, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Veen, laagjes zand, zwak puinhoudend, donker grijsbruin, verwerkt profiel Zand, zeer fijn, matig siltig, resten planten, lichtbruin Zand, matig grof, zwak siltig, zwak grindig, resten planten, grijs KM57 B17C181 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: groenstrook Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker bruingrijs Zand, matig fijn, matig siltig, sporen roest, lichtbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten veen, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, resten hout, licht beigegrijs Leem, matig vast, sterk zandig, resten planten, lichtgrijs Zand, matig fijn, matig siltig, lenzen leem, resten planten, resten stenen, licht bruingrijs Leem, matig vast, sterk zandig, zwak humeus, zwak grindig, resten planten, donker bruingrijs KM57 B17C1814 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, licht beigebruin Zand, matig fijn, matig siltig, zwak humeus, resten glas, donkergrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, sterk humeus, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Veen, slap, donkerbruin Zand, matig fijn, matig siltig, beigebruin Zand, matig fijn, sterk siltig, matig grindig, resten hout, resten stenen, grijsbruin Leem, slap, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, licht blauwgrijs Leem, slap, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, licht blauwgrijs Projectcode: KM57 : Noord/Stationsgebied

47 Boorbeschrijving getekend volgens NEN 514 veldwerker: T. van Zwieten Boring: KM57 B17C1815 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin Zand, matig fijn, matig siltig, zwak humeus, laagjes klei, bruingrijs, verwerkt profiel Veen, slap, resten zand, resten wortels, donker zwartgrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten planten, lichtgrijs Zand, matig grof, sterk siltig, lichtgrijs Projectcode: KM57 : Noord/Stationsgebied

48 Boorbeschrijving getekend volgens NEN 514 veldwerker: T. van Zwieten Boring: KM57 B17C1864 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, grijsbruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, licht beigebruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, bruingrijs, verwerkt profiel Zand, matig fijn, matig siltig, resten hout, bruin Boring: KM57 B17C1865 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, zeer fijn, zwak siltig, licht geelbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, matig fijn, zwak siltig, beigebruin Veen, sterk zandig, donker zwartbruin, verwerkt profiel Veen, slap, donkerbruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak humeus, zwak grindig, zwak houthoudend, laagjes zand, bruingrijs Boring: KM57 B17C1866 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / groenstrook Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, resten wortels, donker bruingrijs Veen, slap, zwak zandig, lenzen klei, donker grijsbruin Boring: KM57 B17C1867 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / groenstrook Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak humeus, resten wortels, resten puin, bruingrijs Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, licht geelbruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, grijs, verwerkt profiel Boring: KM57 B17C1868 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / Boring: tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, licht witgrijs Zand, zeer fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, grijsbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak grindig, bruin Zand, zeer fijn, matig siltig, lenzen klei, donker zwartbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, licht grijsbruin, verwerkt profiel Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, licht blauwgrijs KM57 B17C187 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, licht beigegrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak humeus, grijsbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, donker zwartgrijs Zand, zeer fijn, sterk siltig, matig humeus, donker bruingrijs Zand, zeer fijn, matig siltig, zwak grindig, bruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, lichtgrijs Boring: KM57 B17C1869 datum: opmerking: X/Y-coördinaat: maaiveld / tegel Zand, matig fijn, zwak siltig, licht witgrijs Zand, matig fijn, zwak siltig, licht beigebruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, sporen roest, beigebruin Zand, zeer fijn, matig siltig, matig humeus, donker zwartgrijs Zand, matig fijn, matig siltig, beigebruin Leem, matig vast, sterk zandig, zwak grindig, resten stenen, lichtgrijs Projectcode: KM57 : Noord/Stationsgebied

49 Bijlage 3a: grafieken grondwaterstandverloop projectpeilbuizen Legenda: Icoon/lijn Kleur/uitleg Betekenis icoon/lijn dikke groene lijn Maaiveld rode stip rood vlak groen vlak Handmeting Logger defect, geen data Droogstand Export 26 maart 213 1

50 Bijlage 3a: grafieken grondwaterstandverloop projectpeilbuizen Export 26 maart 213 2

51 Bijlage 3b: grafieken grondwaterstandverloop peilbuizen uit meetnet Legenda: Icoon/lijn Kleur/uitleg Betekenis icoon/lijn dikke groene lijn Maaiveld rode stip rood vlak groen vlak Handmeting Logger defect, geen data Droogstand Export 26 maart 213 1

52 Bijlage 3b: grafieken grondwaterstandverloop peilbuizen uit meetnet Export 26 maart 213 2

53 BIJLAGE 4 Resultaten van het laboratoriumonderzoek

54 Wareco Amsterdam BV T.a.v. CKW Postbus AA AMSTELVEEN Uw kenmerk : KM57-Noord/Stationsgebied Ons kenmerk : Project Validatieref. : _certificaat_v1 Opdrachtverificatiecode : XLAQ-SVTP-OYRP-HXCE Bijlage(n) : 1 tabel(len) + 1 bijlage(n) Amsterdam, 27 november 212 Hierbij zend ik u de resultaten van het laboratoriumonderzoek dat op uw verzoek is uitgevoerd in de door u aangeboden monsters. De resultaten hebben uitsluitend betrekking op de monsters, zoals die door u voor analyse ter beschikking werden gesteld. Het onderzoek is, met uitzondering van eventueel uitbesteed onderzoek, uitgevoerd door Omegam Laboratoria volgens de methoden zoals ze zijn vastgelegd in het geldende accreditatie-certificaat L86 en/of in de bundel "Analysevoorschriften Omegam Laboratoria". De in dit onderzoek uitgevoerde onderzoeksmethoden van de geaccrediteerde analyses zijn in een aparte bijlage als onderdeel van dit analyse-certificaat opgenomen. De methoden zijn, voor zover mogelijk, ontleend aan de accreditatieprogramma's/schema's en NEN- EN- en/of ISO-voorschriften. Ik wijs u erop dat het analyse-certificaat alleen in zijn geheel mag worden gereproduceerd. Ik vertrouw erop uw opdracht volledig en naar tevredenheid te hebben uitgevoerd. Heeft u naar aanleiding van deze rapportage nog vragen, dan verzoek ik u contact op te nemen met onze klantenservice. Hoogachtend, namens Omegam Laboratoria, drs. R.R. Otten Directeur Op dit certificaat zijn onze algemene voorwaarden van toepassing. Dit analyse-certificaat mag niet anders dan in zijn geheel worden gereproduceerd. postbus T ABN AMRO bank GR Amsterdam F BTW nr. NL B1 HJE Wenckebachweg 12 klantenservice@omegam.nl Kvk AR Amsterdam

55 Tabel 1 van 1 A N A L Y S E C E R T I F I C A A T Project code : Project omschrijving : KM57-Noord/Stationsgebied Opdrachtgever : Wareco Amsterdam BV Monsterreferenties = KM57 B17C KM57 B17C1865 (8-11) = KM57 B17C KM57 B17C1867 (25-6) = KM57 B17C KM57 B17C1869 (4-95) Opgegeven bemonsteringsdatum : 12/11/212 12/11/212 12/11/212 Ontvangstdatum opdracht : 22/11/212 22/11/212 22/11/212 Startdatum : 22/11/212 22/11/212 22/11/212 Monstercode : Matrix : Grond Grond Grond Algemeen onderzoek - fysisch Q delen < 2 mm % (m/m ds) 1, 98,8 1, Q delen > 2 mm % (m/m ds) <,1 1,2 <,1 Fracties t.o.v. droge stof: Q grind > 2 mm % (m/m ds) <,1,5 <,1 Fracties t.o.v. minerale delen: Q fractie < 2 um % (m/m md) 1,5 2,5,8 Q fractie < 16 um % (m/m md) 1,5 3,7 1,3 Q fractie < 32 um % (m/m md) 1,9 4,3 1,6 Q fractie < 5 um % (m/m md) 5,2 6,8 3,8 Q fractie < 63 um % (m/m md) 8,6 11,2 6,5 Q fractie < 125 um % (m/m md) 28,5 35,8 29,7 Q fractie < 25 um % (m/m md) 81,8 87,4 83,5 Q fractie < 5 um % (m/m md) 98, 98,7 98,6 Q fractie < 1 um % (m/m md) 99,8 99,7 1, Dit analyse-certificaat, inclusief voorblad en eventuele bijlage(n), mag niet anders dan in zijn geheel worden gereproduceerd. - De met een 'Q' gemerkte analyses zijn door RvA geaccrediteerd (registratienummer L86). Opdrachtverificatiecode: XLAQ-SVTP-OYRP-HXCE Ref.: _certificaat_v1

56 Bijlage 1 van 1 A N A L Y S E C E R T I F I C A A T Project code : Project omschrijving : KM57-Noord/Stationsgebied Opdrachtgever : Wareco Amsterdam BV Analysemethoden in Grond In dit analysecertificaat zijn de met 'Q' gemerkte analyses uitgevoerd volgens de onderstaande analysemethoden. Deze analyses zijn vastgelegd in het geldende accreditatie-certificaat met bijbehorende verrichtingenlijst L86 van Omegam Laboratoria BV. Delen < 2mm : Eigen methode; gebaseerd op NEN 5751 (1989) Delen > 2mm : Eigen methode; gebaseerd op NEN 5751 (1989) Grind > 2 mm : Eigen methode; gebaseerd op NEN 5751 (1989) Fractie < 1 um : Eigen methode Fractie < 125 um : Eigen methode Fractie < 16 um : Eigen methode Fractie < 2 um : Eigen methode Fractie < 25 um : Eigen methode Fractie < 32 um : Eigen methode Fractie < 5 um : Eigen methode Fractie < 5 um : Eigen methode Fractie < 63 um : Eigen methode Dit analyse-certificaat, inclusief voorblad en eventuele bijlage(n), mag niet anders dan in zijn geheel worden gereproduceerd. Opdrachtverificatiecode: XLAQ-SVTP-OYRP-HXCE Ref.: _certificaat_v1

57 BIJLAGE 5 Resultaten kruipruimte-inspecties (verslagen)

58 Inspectieformulier, KM57 Algemeen Projectcode KM57 Straat, huisnummer en wijk Eisenhowerstraat 17, Hoogeveen Datum en tijdstip , 12. uur Inspecteur ing. F. Hoogeveen Begane grond Dorpelhoogte NAP + 1,77 m Muurconstructie Spouwmuur Trasraam waargenomen Nee Ventilatieroosters in muur Ja Gevels erg nat (regeninslag) Nee Kwaliteit voegwerk Goed Scheurvorming Nee Materiaal beganegrond vloer Beton Kenmerken vochtoverlast Geen Omschrijving genomen maatregelen Geen Kruipruimte/kelder Diepte kruipruimte/kelder Kruipruimte: 1,2 m minus vloerpeil (NAP + 9,55 m) Kelder: 2,42 m minus vloerpeil (NAP + 8,35 m) Materiaal kruipruimtebodem/keldervloer Kruipruimte: zand, kelder: beton Onderkant begane grond vloer geïsoleerd? Zo ja, op welke wijze? Uitbouw wel geïsoleerd, rest niet (vanwege constante temperatuur kelder van 15 C Kruipruimte ventilatieroosters Ja Water in kruipruimte, kelder of anders Ja (ca.,12 m) Kruipruimtebodem vochtig Ja Kenmerken vochtoverlast Water, zoutuitbloei, condensvorming Omschrijving genomen maatregelen Kelder: naad afdichten (zie foto), is helaas niet gelukt vanwege de druk vanaf de buitenzijde Tuin Loopt de bestrating in de tuin af richting de woning Nee Kenmerken vochtoverlast Ja, na paar uur is weg Omschrijving genomen maatregelen Regenpijpen ieder jaar schoon laten maken Omgeving Ligging pand t.o.v. maaiveld Hoger gelegen Loopt straat af richting de woning Nee Sprake van water op straat Nee Foto s Fotonummers Bijzonderheden/opmerkingen van bewoners Volgens de bewoners is afgelopen voorjaar 212 de gehele riolering vernieuwd op openbaar terrein. De kelder is niet meer te gebruiken als zodanig. Vroeger heeft een makelaarskantoor van deze ruimte gebruik gemaakt. Door het water is het kantoor weggegaan. De luchtvochtigheid bedraagt 9%. KM

59 Inspectieformulier, KM57 Foto s Eisenhowerstraat 17, Hoogeveen (deel 1) Voorgevel Overzicht kelder, deur links geeft toegang tot ander deel kelder Ruimte in kelder, vroeger locatie CV Dichtgemaakt raam in kelder met uitloging Andere kamer in kelder, uitloging Detail uitloging KM

60 Inspectieformulier, KM57 Foto s Eisenhowerstraat 17, Hoogeveen (deel 2) Trap naar bijkeuken, incl. pomp Hout aangetast door water in kelder Toegang tot kruipruimte Overzicht kruipruimte Overzicht kruipruimte Ventilatieroosters in muur KM

61 Inspectieformulier, KM57 Algemeen Projectcode KM57 Straat, huisnummer en wijk Prinses Marijkestraat 8, Hoogeveen Datum en tijdstip , 14. uur Inspecteur ing. F. Hoogeveen Begane grond Dorpelhoogte NAP + 1,97 m Muurconstructie Spouwmuur Trasraam waargenomen Nee Ventilatieroosters in muur Ja Gevels erg nat (regeninslag) Nee Kwaliteit voegwerk Oost- en westzijde matig, zuidzijde opnieuw gedaan Scheurvorming Nee Materiaal beganegrond vloer Uitbouw bijkeuken: beton, overige: hout Kenmerken vochtoverlast Nee Omschrijving genomen maatregelen Schelpen in de kruipruimte, circa 3-4 cm in ca Kruipruimte/kelder Diepte kruipruimte/kelder Kruipruimte:,95 m minus vloerpeil (NAP + 1,2 m) Kelder:,81 m minus vloerpeil (NAP + 1,16 m) Materiaal kruipruimtebodem/keldervloer Kruipruimte: zand, schelpen, kelder: beton Onderkant begane grond vloer geïsoleerd? Nee Zo ja, op welke wijze? Kruipruimte ventilatieroosters Ja Water in kruipruimte, kelder of anders Ja, diepte niet te bepalen door schelpen Kruipruimtebodem vochtig Nee Kenmerken vochtoverlast Geen Omschrijving genomen maatregelen Schelpen aangebracht van circa 3-4 cm (1991) Tuin Loopt de bestrating in de tuin af richting de woning Nee Kenmerken vochtoverlast Schuur altijd vochtig na regenval Omschrijving genomen maatregelen Nee Omgeving Ligging pand t.o.v. maaiveld Hoger gelegen Loopt straat af richting de woning Nee Sprake van water op straat Ja, meerdere malen per jaar Foto s Fotonummers Bijzonderheden/opmerkingen van bewoners In 1997 is de kelder ondergelopen na 1 mm water in 24 uur volgens de bewoner. In 1991 zijn schelpen in de kruipruimte aangebracht, daarnaast zijn ventilatiegaten gemaakt. Dit is een goede oplossing en geeft goede resultaten (geen vocht in huis) volgens de bewoner. KM

62 Inspectieformulier, KM57 Foto s Prinses Marijkestraat 8, Hoogeveen Voorgevel Toegang tot kruipruimte, isolatie zichtbaar Overzicht kruipruimte Water in de kruipruimte Overzicht kelder Ventilatieroosters voorgevel KM

63 Inspectieformulier, KM57 Algemeen Projectcode KM57 Straat, huisnummer en wijk Van Nijenhovelaan 13, Hoogeveen Datum en tijdstip , 9. uur Inspecteur ing. F. Hoogeveen Begane grond Dorpelhoogte NAP + 1,48 m Muurconstructie Spouwmuur (oude gedeelte: zonder isolatie; nieuwe gedeelte: isolatie) Trasraam waargenomen Nee Ventilatieroosters in muur Oude gedeelte: open voegen, nieuwe gedeelte: roosters Gevels erg nat (regeninslag) Nee Kwaliteit voegwerk Goed Scheurvorming Nee Materiaal beganegrond vloer Beton Kenmerken vochtoverlast Schimmelvorming hoeken zuidkant (zie foto), vloer werkt erg Omschrijving genomen maatregelen Geen Kruipruimte/kelder Diepte kruipruimte/kelder Kruipruimte 1 (oude gedeelte):,6 m minus vloerpeil (NAP + 9,88 m); kruipruimte 2 (nieuwe gedeelte): 1, m minus vloerpeil (NAP + 9,48 m); kelder (oude gedeelte): 1, m minus vloerpeil (NAP + 9,48 m) Materiaal kruipruimtebodem/keldervloer Zand Onderkant begane grond vloer geïsoleerd? Ja, EPS-broodjes Zo ja, op welke wijze? Kruipruimte ventilatieroosters Ja Water in kruipruimte, kelder of anders Kruipruimte 1: ja ca.,3 m Kruipruimte 2: ja, ca.,5 m Kelder: volledig droog. Kruipruimtebodem vochtig Ja Kenmerken vochtoverlast Water, schimmel (kruipruimte 1), condensvorming Omschrijving genomen maatregelen Schelpen in de kruipruimte van ca. 2 cm aangebracht, geen effect vanwege regelmatig te veel water in de kruipruimte. Tuin Loopt de bestrating in de tuin af richting de woning Nee Kenmerken vochtoverlast Drassig, minimaal 1 dag gras niet toegankelijk Omschrijving genomen maatregelen Tuin opgehoogd (ca.,1 m) Omgeving Ligging pand t.o.v. maaiveld Hoger gelegen Loopt straat af richting de woning Nee Sprake van water op straat Ja Foto s Fotonummers Bijzonderheden/opmerkingen van bewoners Woning is in 27 aangekocht en volledig gerenoveerd. Volgens de bewoners stond toen meer water in de oude kruipruimte (ca. 1 tot 15 cm meer dan nu). Lichte schimmelplekken op de houten vloer was toen. De houten vloer is nu vervangen door een betonnen vloer. KM

64 Inspectieformulier, KM57 Foto s Van Nijenhovelaan 13, Hoogeveen Voorgevel Toegang tot kruipruimte 1 Overzicht kruipruimte 1 Toegang tot kruipruimte 2, schelpen Kruipruimte 2, schelpen en water Overzicht kelder KM

65 Bijlage 6: grafieken grondwaterstandverloop geïnspecteerde kruipruimtes Export 17juni 213 1

66 Voltastraat Museumlaantje B17C1737 <!< Prins Mauritsplein A3 project: Industrieweg B17C1793 Markt B17C x 297 Km57 k Prinses Marijkestraat (!< B17C1869 Schoolstraat B17C186 B17C181 B17C187!< < Prinses Irenestraat Carmiggeltstraat Wilhelminastraat Carmiggeltstraat B17C1812 Oranjestraat Franklinstraat Newtonstraat B17C1815 Wilhelminaplein schaal: datum: get. door: gezien : 1 : 3. tekeningnaam: Km57_bij DO Nassaustraat Stationsplein Stationsplein Crerarstraat B17C1794 Crerarstraat Montgomerystraat B17C185 B17C184 B17C1865 k (!< B17C1736 B17C1866!< Van Limburg Stirumstraat B17C1798 Kloosterpad Brinkstraat B17C1814 Noorderweg B17C1738 B17C1789 Blankenslaan west B17C1864!< B17C179 Eisenhowerstraat B17C1791 Van Limburg Stirumstraat B17C1795 Oostenrijkselaan van Nijenhovelaan ( B17C1867!< B17C1796 k B17C1797 B17C1799 B17C1868 Mesdagstraat Ferdinand Bolstraat Ferdinand Bolstraat B17C1735 B17C1734 < < Van Limburg Stirumstraat Koelmanstraat v.d. Duyn van Maasdamstraat Herman Bavinckstraat Blankensplein < Peilbuis uit gemeentelijk grondwatermeetnet!< Projectpeilbuis geplaatst in 212 Jozef Israelstraat Bosboomstraat Van Limburg Stirumstraat Van Hogendorpstraat Kemperstraat v.d. Duyn van Maasdamstraat Herman Bavinckstraat Tamboerplein Bijlage 1: Overzichtstekening aandachtsgebied Noord/Stationsgebied Grondwateronderzoek Noord/Stationsgebied, Hoogeveen boring geplaatst in 212 k Locaties kruipruimte-inspecties ( Locaties waar doorlatendheid is bepaald op basis van zeefkromme-analyse begrenzing aandachtsgebied Jacob Marisstraat Herman Bavinckplein Raadhuisp Dekkerplein ± Ten Oeverstraat Meters