Wateroverlast Lombok en Zeeheldenbuurt in Utrecht

Transcriptie

1 Wateroverlast Lombok en Zeeheldenbuurt in Utrecht

2

3 Wateroverlast Lombok en Zeeheldenbuurt in Utrecht Uitgebracht aan: Gemeente Utrecht Postbus AB UTRECHT Auteur ir. A. Linckens Kenmerk BN25 RAP Vrijgave ir. S.M. Geurts van Kessel Datum Status

4 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Wareco is het Nederlandse ingenieursbureau op het gebied van water, bodem en funderingen. Onze kracht is de integratie en combinatie van de specialisaties. We doen onderzoek en geven advies. We maken plannen en begeleiden de uitvoering. Enthousiast, persoonlijk en innovatief. Al 35 jaar leveren we maatwerk, met als resultaat hoge kwaliteit en duurzame, kostenbesparende oplossingen. Vanuit haar vestigingen in Deventer en Amstelveen bedient Wareco met circa 60 professionals overheden, bedrijfsleven en particulieren. Wareco beschikt over een ISO 9001 gecertificeerd kwaliteitssysteem en een ISO gecertificeerd milieumanagementsysteem. Daarin worden de kwaliteit van onze adviseurs, de producten die we leveren en het adviesproces duurzaam geborgd.

5 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Inhoudsopgave Tekst pagina 1. Inleiding Algemeen Aanleiding en doel Gebruikte gegevens en uitgevoerde werkzaamheden Inventarisatie wateroverlast en situatie Enquête wateroverlast Perceelopname Oorzaken wateroverlast Typen wateroverlast Oorzaken regenwateroverlast Lage ligging woning ten opzichte van openbare weg Gecombineerd afvoeren afvalwater en regenwater Inrichting achtertuin: tegels, helling en putjes Oorzaken grondwateroverlast Bodemopbouw en grondwaterstand Schijngrondwaterstanden Veel gestelde vragen bij overlast Situatie en aanpak per woningtype Indeling in woningtypen Woningen zonder souterrain Overlast en oorzaak Oplossing Woningen met souterrain Overlast en oorzaak Oplossing Woningen aan het oppervlaktewater met souterrain Oplossing Samenvatting... 23

6 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 6. Vervolg... 27

7 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 1. Inleiding 1.1. Algemeen Op 5 maart 2015 is door de afdeling Stedelijk Beheer van de Gemeente Utrecht aan Wareco opdracht verstrekt (uw kenmerk: SW ) voor het uitvoeren van een bewonersenquête en perceelopnames in Lombok en de Zeeheldenbuurt te Utrecht. De opdracht is in op basis van de resultaten uitgebreid naar de voorliggende totaalrapportage Aanpak wateroverlast Lombok en Zeeheldenbuurt. De topografische ligging van het onderzoeksgebied is aangegeven in figuur 1. Het onderzoeksgebied in Lombok heeft een totale oppervlakte van circa 2,9 hectare; het onderzoeksgebied in de Zeeheldenbuurt is circa 14,7 hectare groot. Figuur 1. De onderzoeksgebieden in Utrecht: Lombok (links) en Zeeheldenbuurt (rechts) 1.2. Aanleiding en doel Extreme regenbui 28 juli 2014 en 2 augustus 2014 Op maandag 28 juli 2014 vielen er in Nederland uitzonderlijk zware buien (zie figuur 2). In grote delen van Nederland was er wateroverlast: ondergelopen wegen, souterrains, kelders en tuinen. Eén van de locaties met uitzonderlijk zware buien was Utrecht. Er viel circa 90 mm in drie uur. Dit leidde onder andere in Lombok en de Zeeheldenbuurt tot wateroverlast. Uit analyse van het KNMI blijkt 1

8 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt dat een dergelijke hoeveelheid regen op één locatie in Nederland minder dan eens in de 500 jaren valt. Op 2 augustus 2014 was het weer raak. Boven het oostelijk deel van de stad Utrecht viel in korte tijd meer dan 30 mm. Dit leidde in de Zeeheldenbuurt voor de tweede maal binnen een week tot wateroverlast. Figuur 2. Neerslagsom 28 juli 2014 Meldingen van bewoners Bewoners van een deel van Lombok en de Zeeheldenbuurt ervaren (grond)wateroverlast in hun souterrains. Een aantal wijkbewoners heeft naar de gemeente melding gemaakt van de wateroverlast. Voor veel bewoners was dit niet de eerste keer. De gemeente heeft vervolgens besloten om door het organiseren van bewonersavonden en het doen van onderzoek naar de aard en omvang van de overlast vast te stellen. Doelstelling van het onderzoek De doelen van dit onderzoek zijn: Inzicht krijgen in de beleving van (grond)wateroverlast bij de bewoners. De aard en omvang van de (grond)wateroverlast objectief weergeven. Antwoord geven op vragen en veronderstellingen die leven. Maatregelen opstellen waarmee de overlast kan worden beperkt. 2

9 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 1.3. Gebruikte gegevens en uitgevoerde werkzaamheden Gegevens uit archiefonderzoek Bij het gemeentearchief van Utrecht zijn archiefgegevens verzameld en bestudeerd met betrekking tot de fundering van de panden. Van de gemeente Utrecht zijn gegevens verkregen met betrekking tot de riolering, het oppervlaktewater en de grondwaterstanden. In het archief van Wareco zijn gegevens verzameld met betrekking tot de bodemopbouw, de (grond-)waterstanden, het maaiveldniveau en de meteorologie. Er is gebruik gemaakt van de volgende gegevens: 1. Grondwatercontourkaarten, Gemeente Utrecht, ; Rioleringstekeningen Lombok en Zeeheldenbuurt, Stadswerken gemeente Utrecht, Grondwaterplan Utrecht, Ke rap, Wareco 13 februari Gemeten oppervlaktewaterpeilen, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden, 19 november Grondwatercontourkaart Gemeente Utrecht, Contourlijnen van de representatief hoge stijghoogte in het eerste watervoerende pakket, Stadswerken - Stedelijk Beheer - Beheer en Programmeren Grondwatercontourkaart Gemeente Utrecht, Contourlijnen van de representatief lage stijghoogte in het eerste watervoerend pakket, Stadswerken - Stedelijk Beheer - Beheer en Programmeren, Verbreed Gemeentelijk Rioleringsplan, Utrecht , Achtergronddocument. De in de tekst vermelde cijfers tussen [ ] verwijzen naar bovenstaande gegevens. Enquête en perceelopnames De beschikbare gegevens zijn tijdens het uitgevoerde onderzoek aangevuld met specifieke informatie van bewoners en woningeigenaren. Hiervoor is een enquête wateroverlast uitgevoerd onder de wijkbewoners. Vervolgens zijn er steekproefsgewijs een aantal woningen bezocht voor een perceelopname. Daarbij is de wateroverlastsituatie voor een aantal kenmerkende woningen opgenomen. 3

10 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 2. Inventarisatie wateroverlast en situatie 2.1. Enquête wateroverlast Het doel van een enquête is, om een breed beeld te krijgen van de overlastbeleving in de wijk. De enquête is daarom uitgevoerd onder alle bewoners van het onderzoeksgebied, ongeacht of zij in bijvoorbeeld een bovenwoning of souterrainwoning wonen. Door middel van persoonlijke uitnodigingsbrieven met inlogcodes werden adressen in Lombok en de Zeeheldenbuurt uitgenodigd om deel te nemen aan een digitale enquête op De vragenlijst kende een algemeen deel, een deel over vocht- en grondwateroverlast en een deel over wateroverlast op openbaar terrein. De respons bedroeg 313 (28%). Voor dit type enquête is dat een goede respons, zeker omdat ook bewoners van bovenwoningen (met een beperkte beleving van wateroverlast) werden uitgenodigd om deel te nemen. Resultaten De enquêteresultaten zijn in afzonderlijke rapportages opgenomen. Deze zijn reeds gepubliceerd op De belangrijkste conclusies die naar voren komen zijn: Lombok Bewoners ervaren vaak een combinatie van overlasttypen, bijvoorbeeld terugstroom vanuit het riool en water in het souterrain. De overlast doet zich met name voor bij hevige regenbuien. Dit geldt ook voor vochtproblemen in de woning. Er zijn in de wijk door bewoners relatief veel maatregelen uitgevoerd om de overlast tegen te gaan. Het merendeel van de respondenten geeft aan in de afgelopen vijf jaar meer dan eens wateroverlast op straat te hebben ervaren. Zeeheldenbuurt Bewoners ervaren vaak een combinatie van overlasttypen, bijvoorbeeld terugstroom vanuit het riool en water in het souterrain. Bewoners ervaren vooral overlast in het souterrain. Er zijn in de wijk door bewoners relatief veel maatregelen uitgevoerd om de overlast tegen te gaan. 4

11 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Ongeveer een derde van de respondenten geeft aan in de afgelopen vijf jaar meer dan eens wateroverlast op straat te hebben ervaren Perceelopname De perceelopname heeft als doel om de specifieke situatie van wateroverlast binnen percelen in beeld te brengen bij kenmerkende woningen in de wijk. Hiervoor is een steekproef uitgevoerd onder de begane grond- en souterrainwoningen. De woningen werden geselecteerd op basis van de uitkomsten van de enquête wateroverlast, de bereidheid van bewoners om mee te werken aan het onderzoek en de spreiding over verschillende bouwtypen en locaties in de wijk. Op deze wijze is ervoor gezorgd dat de perceelopnamen een representatief beeld geven van de buurt. Er zijn 37 perceelopnamen uitgevoerd: 10 in Lombok en 27 in de Zeeheldenbuurt. Methode Tijdens de perceelopnamen is een opname gemaakt van het vloerpeil en de diepte van de kruipruimte of het souterrain, is de aanwezigheid van vocht en water in deze ruimtes onderzocht en zijn kenmerken van eventuele vochtoverlast genoteerd. Tevens is er onderzoek gedaan naar de bouwwijze van de begane grond, het souterrain en de kruipruimte. Daarnaast is in de tuin van de woning een grondboring gedaan en zijn de hoogtes van dorpels ingemeten. Resultaten De belangrijkste punten die tijdens de perceelopnamen naar voren zijn gekomen zijn: De souterrains en de achtertuinen liggen relatief laag ten opzichte van het gemeentelijke gemengde rioolstelsel. Het regenwater van de achterzijde van de woningen wordt onder de woning door naar het gemeentelijke riool afgevoerd via dezelfde rioolleiding als de rest van het huis. Bij de meeste woningen voert ook de achtertuin af via de leiding onder de woning. Het putje is geplaatst nabij de gevel. Het laagste punt van de tuin ligt meestal bij de gevel. Veel bewoners hebben een terugslagklep geplaatst zonder de achterzijde af te koppelen. Er is bij meerdere woningen zichtbaar effect van vocht of te hoge luchtvochtigheid in de woning. 5

12 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 3. Oorzaken wateroverlast 3.1. Typen wateroverlast Regenwater- en grondwateroverlast In Lombok en de Zeeheldenbuurt worden op basis van de uitgevoerde inventarisatie twee typen wateroverlast onderscheiden, te weten regenwateroverlast en grondwateroverlast. Deze kunnen in combinatie optreden. Regenwateroverlast is het direct gevolg van extreme regenbuien. Deze overlast treedt tijdens of direct na een bui op en is duidelijk zichtbaar door aanwezigheid van hinderlijke hoeveelheden water op straat, in de tuin of door de toestroom van regenwater in de woning. Dergelijke overlast is vaak kortdurend. Figuur 3. Situaties waar regenwater de woning binnen zou kunnen stromen Grondwateroverlast ontstaat door langdurende aanwezigheid van grondwater direct onder of tegen de onderzijde van de woning. Figuur 4. Voorbeelden van vochtoverlast in de woning 6

13 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Deze overlast uit zich niet door zichtbaar water, maar door bijvoorbeeld hoge luchtvochtigheid of zoutuitbloei en schimmelvorming op de muren nabij de begane grondvloer (zie figuur 4). Grondwateroverlast kan het gevolg zijn van het stijgen van de grondwaterstand als gevolg van perioden met veel regen, zoals deze vaker in de winter optreden. In het ergste geval is dergelijke overlast permanent. Het onderscheid tussen deze typen overlast is relevant voor het treffen van maatregelen. Regenwateroverlast vereist, omdat het grote hoeveelheden in korte tijd betreft, veelal maatregelen die het water om- of weg leiden. Grondwateroverlast vereist maatregelen die de langdurige waterdichtheid van de woning en de noodzakelijke ventilatie verbeteren. Lekke daken en lek leidingwerk Een lek dak of een lekke leiding in of om de woning kan ook leiden tot (regen)wateroverlast. Er is dan een duidelijk gebrek aan de woning dat moet worden gerepareerd. Deze vorm van overlast wordt niet in deze rapportage behandeld. Openbaar of particulier terrein Zowel in de enquête als tijdens de perceelopname geven bewoners aan dat er wateroverlast optreedt binnen het eigen terrein en op het openbare terrein. Op openbaar terrein wordt regenwateroverlast bijvoorbeeld zichtbaar als water op straat en grondwateroverlast door bijvoorbeeld langdurig natte groenstroken en grasvelden. Deze overlast treedt op bij iedereen die gebruik maakt van deze locaties. Dat zijn dus bewoners van zowel boven- als benedenwoningen. Op particulier terrein spreken we van regenwateroverlast als het water in de woning staat en van grondwateroverlast als sprake is van schimmelvorming en zoutuitbloei als gevolg van een hoge grondwaterstand. Deze overlast geldt dus voor souterrains, kelder en begane grondvloeren. Deze rapportage gaat over de overlast en de maatregelen op particulier terrein. Dit zijn maatregelen die eigenaren veelal zelf kunnen treffen. Water houdt zich niet aan perceelgrenzen In een aantal gevallen wordt door bewoners aangegeven dat er samenhang is tussen de wateroverlast op het eigen perceel en de wateroverlast op het buurperceel of op openbaar terrein. In die gevallen kunnen maatregelen in samenwerking met de buurt of de gemeente worden getroffen. Het treffen van maatregelen op openbaar terrein is een taak van de gemeente. 7

14 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 3.2. Oorzaken regenwateroverlast Elk jaar komen in de zomer kortdurende hevige buien voor. Vaak gecombineerd met onweer. Eens in de paar jaar treedt bij een dergelijke bui wateroverlast op. In Lombok en de Zeeheldenbuurt wordt vaker wateroverlast ervaren door deze regenbuien dan in andere wijken in Utrecht. Hiervoor zijn meerdere oorzaken aan te wijzen, die wel met elkaar samenhangen. Hieronder worden de verschillende oorzaken toegelicht. Figuur 5. Ligging woningen met souterrain (rood = souterrain, blauw = geen souterrain) 8

15 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Lage ligging woning ten opzichte van openbare weg De meeste woningen in Lombok en de Zeeheldenbuurt hebben een souterrain (zie figuur 5). Het vloerpeil in de souterrains ligt 1 à 1,5 m lager dan de openbare weg (zie figuur 6). In veel woningen zit de keuken, badkamer en toilet in het souterrain. d Figuur 6. Toelichting overlast als gevolg van lage ligging woning Alle afvoeren van het toilet, douche, bad en wasbakken sluiten aan op één leiding die onder de woning door naar het riool in de straat loopt [a]. Die leiding heet de verzamelleiding. Omdat de vloer van de woning [b] lager ligt dan de straat [c], ligt ook de verzamelleiding lager en dus dieper ten opzichte van het straatpeil. In woningen zonder souterrain loopt de verzamelleiding door de kruipruimte en komt dichter onder straatpeil de woning uit. Het riool wordt ontworpen door de waterstand in het riool [d] te vergelijken met het straatpeil [c]. Als de waterstand ver genoeg onder het straatpeil blijft, is het riool goed. Omdat het vloerpeil van woningen met een souterrain lager ligt dan het straatpeil, kan bij een hoge waterstand in het goede riool, toch water uit het riool naar het souterrain stromen. Als er in het souterrain een afvoer van het toilet, douche, bad of wasbak lager ligt dan de waterstand in het riool, kan het rioolwater het souterrain instromen. Denk daarbij aan de wet van de communicerende vaten. 9

16 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Gecombineerd afvoeren afvalwater en regenwater Bij de meeste woningen voert de verzamelleiding (zie par ) behalve het huishoudelijke afvalwater, zoals bijvoorbeeld douche en toiletwater [e], ook regenwater af (zie figuur 7). De regenpijp [f] en het putje in de tuin zijn dan aangesloten op de verzamelleiding. d Figuur 7. Toelichting overlast als gevolg van combineren afvoeren Bij flinke regenbuien kan de afvoer door de verzamelleiding [g] worden belemmerd. Bijvoorbeeld omdat water vanuit het gemeentelijke riool naar de woning stroomt of omdat de terugslagklep [h] dan (zoals het hoort) dicht is. Het regenwater vanaf het dak [f] en uit de tuin stroomt dan - bijvoorbeeld via toilet, douche of bad - het souterrain in. Ook in dit geval geldt de wet van de communicerende vaten. In een dergelijke situatie voorkomt een terugslagklep dat rioolwater naar het souterrain stroomt, maar sluit deze ook de afvoer van de regenpijp en het putje aan de achterzijde van de woning af. 10

17 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Inrichting achtertuin: tegels, helling en putjes Het regenwater dat op het gras of in de borders van de tuin terecht komt, kan wegzakken in de bodem [j]. Veel achtertuinen zijn echter verhard [i], bijvoorbeeld met tegels. Het regenwater stroomt dan meestal af naar een putje bij de woning [k]. De tegels liggen dan eventueel in een lichte helling richting de achtergevel en nabij de gevel is een afvoerputje aangesloten op de huisaansluiting (zie figuur 8). Figuur 8. Toelichting overlast als gevolg aansluiten putje achtertuin Bij extreme regenbuien stroomt er een aanzienlijke hoeveelheid regenwater richting de woning. Het putje heeft op dat moment geen of onvoldoende afvoercapaciteit (zie par ). Omdat het regenwater niet door het putje wordt afgevoerd, blijft het in de achtertuin staan. Als de waterstand hoog genoegd is, stroomt het over de drempel of door het raam het souterrein in. Een andere optie is dat het door gaten en kieren in de muur het souterrain in stroomt. In het ergste geval stroomt regenwater het putje uit en direct de woning in [l]. 11

18 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 3.3. Oorzaken grondwateroverlast Bodemopbouw en grondwaterstand In de wijken Lombok en Zeeheldenbuurt wordt in achtertuinen de volgende bodemopbouw aangetroffen (zie figuur 9). o p Figuur 9. Bodemopbouw en grondwaterstanden De bovenste 0,5 à 3 m van de bodem wordt een pakket van slecht waterdoorlatende klei- en veenlagen [m] aangetroffen. De bovenzijde van deze laag is het oorspronkelijke weiland, van voor de bebouwingsfase. In enkele gevallen ligt er boven op deze laag een ophooglaag van zand. Dit betreft een opgebrachte laag ten behoeve van het inrichten van de tuin. Onder de klei/veenlaag wordt een pakket goed waterdoorlatend zand aangetroffen [n]. Deze laag is enkele tientallen meters dik. 12

19 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt De gemeente meet welke grondwaterstanden optreden in het onderliggende zandpakket. De grondwaterstanden variëren van 0,9 tot 1,2 meter beneden het oppervlak van de achtertuin in Lombok en 0,6 tot 0,9 meter beneden het oppervlak van de achtertuin in de Zeeheldenbuurt. De hoogste grondwaterstanden treden normaal op in de winter en de laagste grondwaterstanden in de zomer Schijngrondwaterstanden Regenwater dat niet wordt benut door planten of wordt afgevoerd naar het riool, infiltreert in de bodem. Omdat hier (vrijwel) direct een slecht waterdoorlatende laag zit, zakt het water traag naar de diepe bodem. Het kan enige dagen duren voordat het water de klei- en veenlaag is ingestroomd. Het water wordt dan een paar dagen vast gehouden in de bovengrond. Valt binnen enkele dagen opnieuw regen, dan stijgt de grondwaterstand verder. Er ontstaat (tijdelijk) een hoge grondwaterstand in de toplaag van de achtertuin [m]. Deze grondwaterstand is hoger dan de grondwaterstand in het vlak daaronder liggende zandpakket [n]. Daarom heet het een schijngrondwaterstand [o]. Als het water eenmaal door de klei- en veenlaag heen is gezakt, stroomt het snel weg in het diepere zandpakket [p] Veel gestelde vragen bij overlast Is er sprake van kwel? In Lombok en de Zeeheldenbuurt komt doorgaans geen kwel voor. De grondwaterstanden in het bovenste deel van bodem, boven de slecht waterdoorlatende klei- en veenlaag (zie paragraaf 3.3.1), zijn lager dan in de dieper gelegen zandlaag. Het grondwater zakt dus naar diepere lagen weg. Ik zie water uit de grond opborrelen, hoe kan dat dan? Dat kan heel verschillende oorzaken hebben. Twee meest voor de hand liggende oorzaken zijn hoge schijngrondwaterstand (zie paragraaf 3.3.2) en lekke leidingen. In en op de slecht doorlatende klei- en veenlaag kan regenwater blijven staan in de toplaag van de bodem. Boven de grond is dat niet altijd zichtbaar. Het regenwater dat in die toplaag wordt vastgehouden kan op een andere, iets lagere, plek opborrelen. Bijvoorbeeld op een wat lagere plek in de achtertuin of in de kruipruimte. Binnen het perceel kunnen, zeker bij wat oudere panden, lekkende leidingen in de bodem aanwezig zijn. Dat kunnen ook oude leidingen zijn die niet meer worden gebruikt, maar die nog wel water verplaatsen. 13

20 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Voert onze straat al het water van Utrecht af? Het rioolstelsel in Utrecht is opgeknipt in enkele tientallen verschillende gebieden met elk hun eigen rioolstelsel, zogenaamde bemalingsgebieden. Het onderzochte gebied in Lombok maakt onderdeel uit van een bemalingsgebied dat bestaat uit de wijken Majellapark en Lombok. Eén van de overstorten bevindt zich aan de Leidsekade, ter hoogte van de J.P. Coenstraat. Omdat er meerdere overstorten zijn in het bemalingsgebied, betekent dat een deel van het regenwater uit Majellapark en Lombok bij hevige neerslag naar de Leidsekade en J.P. Coenstraat stroomt. Het onderzochte gebied in de Zeeheldenbuurt maakt onderdeel uit van een bemalingsgebied dat bestaat uit de wijken Zeeheldenbuurt en Wittevrouwen. Eén van de overstorten bevindt zich aan de A. Numankade, ter hoogte van de Griftbrug. Omdat er meerdere overstorten zijn in het bemalingsgebied, betekent dat een deel van het regenwater uit Zeeheldenbuurt en Wittevrouwen bij hevige neerslag naar de A. Numankade stroomt. Elk bemalingsgebied kent een eigen gemaal en een overstort naar het oppervlaktewater. Het gemaal zorgt voor de normale afvoer. De overstort is er alleen voor situaties met grote (regen)afvoer. Het gemaal verpompt het afvalwater naar de rioolwaterzuivering (rwzi). In de overstort naar het oppervlaktewater zit een drempel. De drempel ligt hoger dan de waterstand in het oppervlaktewater, omdat anders oppervlaktewater het rioolstelsel in stroomt. Vijf tot tien keer per jaar regent het zo hevig, dat het rioolgemaal het regenwater niet tijdig kan afvoeren en dat de waterstand in het riool stijgt tot boven de drempel in de overstort. Regenwater wordt dan direct afgevoerd naar het oppervlaktewater. Om regenwater af te voeren naar het oppervlaktewater moet de waterstand in het rioolstelsel op grote afstand van de overstort hoger zijn dan de waterstand bij de overstort. De waterstand in het riool is in de buurt van de overstort dus lager dan elders in het bemalingsgebied. Kan er niet een extra afvalwaterleiding worden aangelegd? Het rioolstelsel voldoet aan de eisen. Hemelwater stroomt bij maatgevende neerslag niet over de straat en dus ook niet via die weg de woning in. Hoewel in de enquête hier wel melding van is gemaakt, bleek het bij de perceelsinspectie het te gaan over water van de achterzijde van de woning. Er is op dit moment geen aanleiding om het riool aan te passen of te vervangen. Daarnaast werkt een gescheiden afvoer van afvalwater alleen als het regenwater apart van het afvalwater uit de woning wordt afgevoerd. Omdat regenwater en afvalwater al onder de woning worden samengevoegd, moet eerst per woning het 14

21 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt regenwater worden gescheiden van het afvalwater. Dit is een maatregel die eigenaren zelf moeten treffen binnen de woning. Het regenwater zal dan veelal binnen het perceel worden opgevangen (in de bodem). Het huidige riool heeft dan meer capaciteit. Kan er geen groter riool worden aangelegd? Bij extreme neerslag kan er water op straat staan. Het zou onbetaalbaar zijn om het rioolstelsel groot genoeg te maken zodat deze elke denkbare extreme regenbui kan afvoeren. Wel probeert de gemeente samen met bewoners om het regenwater ook in extreme situaties zo goed mogelijk in banen te leiden. De gemeente onderzoekt of het risico op instroming van regenwater vanaf de openbare ruimte in de souterrains toeneemt als bewoners maatregelen treffen en zal dan maatregelen treffen. Kan de regenwaterafvoer niet direct naar het oppervlaktewater? Enkele woningen, aan de Admiraal van Gentstraat e.o., kunnen het regenwater over de oppervlakte laten afstromen naar het oppervlaktewater. Voor de overige woningen is het niet zonder meer mogelijk om regenwater direct via een ondergrondse leiding op het oppervlaktewaterpeil te lozen. Als er een directe verbinding, zonder drempel, van de tuin naar het riool en naar het oppervlaktewater komt, bestaat de kans dat bij hoge waterstand in het oppervlaktewater het water juist naar de tuin toe stroomt. Om dit te voorkomen moet er een drempel tussen het riool en het oppervlaktewater worden geplaatst. Deze drempel moet zo hoog worden dat het oppervlaktewater nooit hoger wordt dan de drempel. Dit betekent dat de drempel hoger moet worden dan de hoogte van de souterrains en tuinen. Hiermee wordt het probleem niet opgelost. Het waterpeil in de sloot is regelmatig te hoog / stijgt erg snel in de Grift bij regen. Dat klopt. Voor deze watergang geldt een streefpeil van NAP +0,58 m. Bij flinke neerslag kan het waterpeil een stuk hoger zijn. Hiermee wordt de grote waterhoeveelheid uit het riool opgevangen die naar de watergang afstroomt. Het waterschap toetst elke vijf jaar of de waterstanden in de sloot voldoen aan de norm. De norm is, dat er niet vaker dan 1 keer in de 100 jaar water buiten de oevers mag treden. 15

22 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 4. Situatie en aanpak per woningtype 4.1. Indeling in woningtypen In Lombok en de Zeeheldenbuurt komen verschillende typen woningen voor. Veel woningen hebben een souterrain, maar niet alle. Bij deze woningen ligt de begane grondvloer meestal net iets hoger dan het straatpeil. Ook zijn er woningen met een sloot aan de achterzijde. Verschillende typen woningen kennen verschillende soorten overlast en vereisen verschillende maatregelen om de overlast op te lossen. In dit hoofdstuk wordt per type woning de oorzaak en de aanpak van de overlast per type woning behandeld. Er wordt onderscheid gemaakt tussen: 1. Woningen zonder souterrain. 2. Woningen met souterrain. 3. Woningen met souterrein en oppervlaktewater aan de achterzijde. In figuur 10 is de ligging van de drie typen weergegeven. Figuur 10. Ligging type woningen (groen = zonder souterrain, geel = met souterrain, paars = met souterrein en oppervlaktewater aan de achterzijde) 16

23 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt In paragraaf 4.2 t/m 4.4 worden van de drie typen woningen de overlast, de oorzaak en de maatregelen besproken. Hoewel elke woning is ingedeeld in een type, zal de beschrijving van de overlast en de oorzaak niet altijd volledig overeenkomen. Om toch zoveel mogelijke typen overlast en oorzaken te behandelen worden per type ook veelvoorkomende varianten en uitzonderingen beschreven. Echter niet alle uitzonderingen worden behandeld. De reden hiervoor is dat het meestal maatwerk is en omdat door het steekproefsgewijze onderzoek niet elke optredende situatie is bekeken Woningen zonder souterrain Overlast en oorzaak Indien er sprake is van overlast bij dit type woningen bestaat dit veelal uit (zie figuur 11): 1. stank uit het riool of borrelende toiletten tijdens hevige regen 2. water in de tuin tijdens hevige regen 3. water in de kruipruimte 4. vocht in huis. Figuur 11. Overlast bij woningen zonder souterrein Stank en borrelende toiletten De oorzaak voor stank uit het riool en de borrelende toiletten tijdens regen is meestal onvoldoende ontluchting van het riool. Om rioollucht uit de leidingen in huis te laten ontsnappen moeten woningen in Nederland een ontluchting van de binnenhuisriolering hebben, de zogenaamde ontspanningsleidingen. De ontspanningsleiding is een luchtkanaal naar het dak van uw woning. Op het dak staat het in directe verbinding met de open lucht. 17

24 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Als deze leiding bij een verbouwing onderbroken is of verstopt zit, dan kan de lucht niet ontsnappen. De rioollucht zoekt een andere route en meestal is dat het toilet op de begane grondvloer omdat dit het laagste lozingspunt in huis is. Dit uit zich door stank en borrelen. Andere mogelijke oorzakem van stank zijn het ontbreken van water in een zwanenhals of van de zwanenhals zelf. Beide oorzaken zijn bouwkundige gebreken aan de woning. Water in de tuin tijdens hevige regen Plassen in de tuin tijdens of direct na regen worden veroorzaakt door slechte afvoer of lokale laagtes in de tuin waarin water blijft staan. In de onderzochte gebieden zijn de tuinen grotendeels bedekt met tegels. Het regenwater kan daardoor niet snel genoeg wegzakken in de bodem. Verder bestaat de toplaag van de bodem uit slecht doorlatende klei- en veengrond waarin het regenwater langzaam wegzakt. Water in de kruipruimte Water in de kruipruimte kan regenwater uit de tuin zijn dat niet kan wegstromen naar de ondergrond, bijvoorbeeld omdat de tuin grotendeels of volledig verhard is en/of omdat de tuin afloopt naar de gevel. Indien dit de oorzaak is, zal er ook sprake zijn van natte tuinen tijdens of direct na regen. Een andere veelvoorkomende oorzaak is dat de kruipruimte zo diep is dat het diepere grondwater (zie paragraaf 3.3) hoger komt dan de bodem van de kruipruimte. Dit zijn dan kruipruimten die dieper zijn dan 50 cm. Vocht in huis De meest voorkomende vochtproblemen zijn optrekkend vocht in de bouwmuren door vochttransport vanuit de bodem de woning in. Bij vochtoverlast in de woning is het in eerste instantie raadzaam om te zorgen dat de ventilatie in de woning voldoende is. Als de ventilatie voldoende is en er is nog steeds overlast, dan zijn verdere maatregelen nodig. Optrekkend vocht vanuit de kruipruimte naar de begane grond kan worden tegengegaan door de begane grondvloer en de muren waterdicht te maken, inclusief de luiken en de leidingdoorvoeren vanuit de kruipruimte. Muren van lekkende kelders kunnen waterdicht gemaakt worden door bijvoorbeeld injectie in/impregneren van de muren. Alle maatregelen kosten geld. Om er zeker van te zijn dat u de juiste maatregelen treft, is het verstandig er eerst achter te komen wat precies het probleem is. Met een deskundig advies vooraf kunt u voorkomen dat u geld uitgeeft aan maatregelen waarvan later blijkt dat ze geen of onvoldoende effect hebben. 18

25 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Oplossing Stank en borrelende toiletten Stank, al dan niet in combinatie met borrelende toiletten, kan worden verholpen door het herstellen van de ontluchting. Om er zeker van te zijn dat u de juiste maatregelen treft, kunt u een installateur inschakelen. De binnenhuisriolering moet volgens een landelijke norm, te weten NEN 3215, worden aangelegd. Water in de tuin tijdens hevige regen Indien de tuin grotendeels of volledig verhard is, kan het vervangen van (een deel van) de verharding door borders met planten of gras de opvangcapaciteit van de tuin bij regen vergroten. Zoals in paragraaf omschreven, zit onder de slecht waterdoorlatende kleien veenlaag een zandlaag die water kan afvoeren. Er is wel wat voor nodig om het regenwater snel genoeg te laten wegzakken door de klei- en veenlaag. Hiervoor kan een grindsleuf of een serie grindpalen worden aangelegd in de achtertuin. Het wordt afgeraden om een pomp te plaatsen voor het afvoeren van regenwater. De voor particulieren betaalbare pompen hebben onvoldoende capaciteit om het water direct af te voeren. Ook is de capaciteit van huisaansluiting onvoldoende om, behalve het regenwater van het dak, ook al het regenwater uit de tuin direct af te voeren. Water in de kruipruimte Om te voorkomen dat regenwater afstroomt naar de kruipruimte, is het verstandig om de tuin naar achteren (van het huis af) te laten aflopen. De achterzijde van de tuin moet dus lager liggen dan het deel bij de gevel. Als er water in de kruipruimte staat doordat deze te diep is dan kan aanvullen met zand, piepschuim of schelpen helpen. Daarnaast is een goede ventilatie van de kruipruimte en woning belangrijk. Verder is het belangrijk dat de leidingen in de kruipruimte niet lekken. Controleer bijvoorbeeld of u rimpels ziet in het water in de kruipruimte. Of ontstaan er rimpels in het water nadat u de wc heeft doorgetrokken of als u de kraan in de wc of keuken heeft aangezet? Dan is het verstandig om de leidingen te (laten) repareren. Zolang het water in de kruipruimte niet leidt tot vochtoverlast in leefruimten of tot bouwkundige aantasting, kan de situatie ook gewoon geaccepteerd worden. Vocht in huis Bij vochtoverlast in de woning is het in eerste instantie raadzaam om te zorgen dat de ventilatie in de woning voldoende is. Een bouwkundig adviseur kan daar 19

26 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt eventueel metingen voor uitvoeren. Als de ventilatie voldoende is en er is nog steeds overlast, dan zijn verdere maatregelen nodig. Optrekkend vocht vanuit de kruipruimte naar de begane grond kan worden tegengegaan door de begane grondvloer en de muren waterdicht te maken, inclusief de luiken en de leidingdoorvoeren vanuit de kruipruimte. Muren van lekkende kelders kunnen waterdicht gemaakt worden door bijvoorbeeld injectie in/impregneren van de muren. Alle maatregelen kosten geld. Om er zeker van te zijn dat u de juiste maatregelen treft, is het verstandig er eerst achter te komen wat precies het probleem is. Met een deskundig advies vooraf kunt u voorkomen dat u geld uitgeeft aan maatregelen waarvan later blijkt dat ze geen of onvoldoende effect hebben Woningen met souterrain Overlast en oorzaak Bij dit type woningen zijn er twee typen overlast die bepalend zijn (zie figuur 12): 1. Regenwater komt bij extreme regen via toilet, douche, putje in de achtertuin het souterrain in stromen 2. Regenwater komt bij extreme regen via de achtertuin het souterrain in stromen 3. Er is sprake van een vochtig souterrain. Dit uit zich door hoge luchtvochtigheid, schimmelvorming en optrekkend vocht in de muren. Figuur 12. Overlast bij woningen met souterrein 20

27 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Regenwater via toilet en douche De gecombineerde afvoer van afvalwater en regenwater en de werking van een terugslagklep in de leiding, kunnen er voor zorgen dat regenwater het souterrain in stroomt. Een uitgebreidere uitleg hiervan staat in paragraaf 3.2. Regenwater uit de tuin Indien de afvoer van regenwater uit de tuin onvoldoende is omdat het putje geen water meer kan afvoeren, kan regenwater direct het souterrain in stromen (zie paragraaf 3.2.3). Vochtig souterrain en schimmelvorming Onder de tuin en de woning bevindt zich een slecht waterdoorlatende laag klei en veen (zie paragraaf 3.3.1). Regenwater dat de grond in zakt blijft staan op deze laag en stroomt vervolgens naar de woning. Indien een souterrain niet volledig waterdicht is, stroomt het water ook de muren en soms zelf het souterrain in. Omdat in de winter of natte perioden in de zomer water langduriger op de slecht waterdoorlatende laag klei en veen staat, duurt de overlast langer en is soms 2 zelfs permanent Oplossing Regenwater via toilet en douche Om te voorkomen dat regenwater de woning in stroomt, is de beste oplossing het regenwater van het afvalwater (water uit douche, toilet, wasmachine, et cetera) apart af te voeren. Als er geen regenwater de huisaansluiting in stroomt, kan het ook niet via douche of toilet het souterrain instromen. Het vakjargon hiervoor is afkoppelen. Omdat regenwater al onder de woning wordt vermengd het afvalwater, moet het afkoppelen (scheiden) ook bij de woning plaats vinden. Als regen- en afvalwater bij de woning volledig gescheiden zijn, heeft het plaatsen van een terugslagklep zin. Als de terugslagklep dicht zit, komt er geen regenwater meer in de huisaansluiting. Aandachtspunt bij afkoppelen is de ontluchting van de leidingen (zie paragraaf Stank en borrelende toiletten). Omdat de ontluchting ook via de regenpijp aan de achterzijde plaats vindt, moet voor het goed functioneren van de binnenhuisriolering de ontluchting hier in stand worden gehouden. Dit kan door het installeren van een tweede leiding naast de regenpijp. Vochtig souterrain en schimmelvorming Bij vochtoverlast in het souterrain is het in eerste instantie raadzaam om te zorgen dat de ventilatie in het souterrain voldoende is. Een bouwkundig adviseur kan daar eventueel metingen voor uitvoeren. Verder moeten de wanden en vloeren van verblijf- of gebruiksruimten in een woning (dus ook het souterrain) volgens de regelgeving water- en dampdicht zijn. Als de ventilatie of waterdichtheid niet in orde zijn dan is dat bouwkundig gebrek. 21

28 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 4.4. Woningen aan het oppervlaktewater met souterrain De overlast en de oorzaak van de overlast zijn dezelfde als bij woningen met een souterrain (zie paragraaf 4.3). Het verschil tussen woningen met souterrain en woningen met souterrain en oppervlaktewater aan achterzijde zit in de te treffen maatregelen (zie figuur 13). Figuur 13. Woning met souterrain en oppervlaktewater aan achterzijde Oplossing Omdat aan de achterzijde van deze woning oppervlaktewater aanwezig is, is het niet nodig het afgekoppelde regenwater via een aparte leiding naar de voorkant van de woning te brengen, of het in de achtertuin in de bodem te laten zakken. In plaats daarvan kan het worden afgevoerd naar het oppervlaktewater. 22

29 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 5. Samenvatting Wateroverlast Op maandag 28 juli 2014 vielen er in Nederland uitzonderlijk zware buien (zie figuur 2). In grote delen van Nederland was er wateroverlast: ondergelopen wegen, souterrains, kelders en tuinen. Eén van de locaties met uitzonderlijk zware buien was Utrecht. Er viel circa 90 mm in drie uur. Dit leidde onder andere in Lombok en de Zeeheldenbuurt tot wateroverlast. Voor veel bewoners was dit niet de eerste keer. De gemeente heeft vervolgens besloten om door het organiseren van bewonersavonden en het doen van onderzoek naar de aard en omvang van de overlast vast te stellen. Enquête Om inzicht te krijgen in de omvang van de wateroverlast is een enquête wateroverlast uitgevoerd onder de wijkbewoners. De enquêteresultaten zijn gepubliceerd op De belangrijkste conclusies zijn: Bewoners ervaren een combinatie van overlasttypen, bijvoorbeeld terugstroom vanuit het riool en water in het souterrain. Bewoners ervaren vooral overlast in het souterrain. De overlast doet zich met name voor bij hevige regenbuien. Dit geldt ook voor vochtproblemen in de woning. Er zijn in de wijk door bewoners maatregelen uitgevoerd om de overlast tegen te gaan. Het merendeel van de respondenten geeft aan in de afgelopen vijf jaar meer dan eens wateroverlast op straat te hebben ervaren. Perceelopname Er zijn 37 perceelopnamen uitgevoerd. Deze woningen geven een representatief beeld van de woningen en de overlast in lombok en de Zeeheldenbuurt. Tijdens de perceelopnamen is een opname gemaakt van het vloerpeil en de diepte van de kruipruimte of het souterrain, is de aanwezigheid van vocht en water in deze ruimtes onderzocht en zijn kenmerken van eventuele vochtoverlast genoteerd. Tevens is er onderzoek gedaan naar de bouwwijze van de begane grond, het souterrain en de kruipruimte. Daarnaast is in de tuin van de woning een grondboring gedaan en zijn de hoogtes van dorpels ingemeten. De belangrijkste punten die tijdens de perceelopnamen naar voren zijn gekomen zijn: De souterrains en de achtertuinen liggen relatief laag ten opzichte van het gemeentelijke gemengde rioolstelsel. 23

30 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Het regenwater van de achterzijde van de woningen wordt onder de woning door naar het gemeentelijke riool afgevoerd via dezelfde rioolleiding als de rest van het huis. Bij de meeste woningen voert ook de achtertuin af via de leiding onder de woning. Het putje is geplaatst nabij de gevel. Het laagste punt van de tuin ligt meestal bij de gevel. Meerdere bewoners hebben een terugslagklep geplaatst zonder de achterzijde af te koppelen. Er is bij meerdere woningen zichtbaar effect van vocht of te hoge luchtvochtigheid in de woning. Oorzaken wateroverlast bij extreme regen De meeste woningen in Lombok en de Zeeheldenbuurt hebben een souterrain. Het vloerpeil in de souterrains ligt 1 à 1,5 m lager dan de openbare weg. In veel woningen zit de keuken, badkamer en toilet in het souterrain. Alle afvoeren van het toilet, douche, bad en wasbakken sluiten aan op één leiding die onder de woning door naar het riool in de straat loopt. Omdat de vloer van het souterrain lager ligt dan de toegestane waterstand in het riool, kan bij regen water uit het riool naar het souterrain stromen via het toilet, douche, bad of wasbak. Hier is de wet van de communicerende vaten van toepassing. Om dit te voorkomen hebben veel bewoners een terugslagklep in de verzamelleiding geplaatst. Deze maatregel is echter onvoldoende om te voorkomen dat water de woning in stroomt. Bij de meeste woningen zijn ook de regenpijp aan de achterzijde en het putje in de achtertuin van de woning aangesloten op de verzamelleiding. Als bij flinke regenbuien de terugslagklep dicht zit, kan dit water niet worden afgevoerd naar het riool. Het regenwater vanaf het dak en uit de tuin stroomt dan via toilet, douche of bad het souterrain in. Het regenwater dat op het gras of in de borders van de tuin terecht komt, kan wegzakken in de bodem. Veel achtertuinen zijn echter verhard met tegels of er ligt klei aan het oppervlak. Het regenwater stroomt dan meestal af naar een putje bij de woning. Bij extreme regenbuien kan een aanzienlijke hoeveelheid regenwater richting de woning stromen. Het putje heeft op dat moment geen of onvoldoende afvoercapaciteit, omdat de waterstand in het riool hoger is of omdat de terugslagklep dicht zit. Omdat het regenwater niet door het putje wordt afgevoerd, blijft het in de achtertuin staan. Als de waterstand hoog genoegd is, stroomt het over de drempel of door het raam het souterrain in. Oorzaken grondwateroverlast Het bovenste deel van de bodem in Lombok en de Zeeheldenbuurt bestaat uit slecht waterdoorlatende klei. De bovenzijde van deze laag is het oorspronkelijke weiland, van voor de bebouwingsfase. Onder de kleilaag wordt een meters dik pakket goed waterdoorlatend zand aangetroffen. 24

31 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Regenwater dat niet wordt benut door planten of wordt afgevoerd naar het riool, infiltreert in de bodem. Omdat hier (vrijwel) direct een slecht waterdoorlatende laag zit, zakt het water traag naar de diepe bodem. Het kan enige dagen duren voordat het water de klei is ingestroomd. Het water wordt dan een paar dagen vast gehouden in de bovengrond. Valt binnen enkele dagen opnieuw regen, dan stijgt de grondwaterstand verder. Er ontstaat (tijdelijk) een hoge grondwaterstand in de toplaag van de achtertuin. Deze grondwaterstand is hoger dan de grondwaterstand in het vlak daaronder liggende zandpakket. Dit hoge grondwater stroomt ook onder de woning en kan voor grondwateroverlast zorgen. Als het water eenmaal door de klei- en veenlaag heen is gezakt, stroomt het snel weg in het diepere zandpakket. Riolering Het rioolstelsel voldoet aan de eisen. Hemelwater stroomt bij maatgevende neerslag niet over de straat en dus ook niet via die weg de woning in. Hoewel in de enquête hier wel melding van is gemaakt, bleek het bij de perceelsinspectie het te gaan over water van de achterzijde van de woning. Bij extreme neerslag kan er water op straat staan. Het zou onbetaalbaar zijn om het rioolstelsel groot genoeg te maken zodat deze elke denkbare extreme regenbui kan afvoeren. Wel probeert de gemeente samen met bewoners om het regenwater ook in extreme situaties zo goed mogelijk in banen te leiden. De gemeente onderzoekt of het risico op instroming van regenwater vanaf de openbare ruimte in de souterrains toeneemt als bewoners maatregelen treffen en zal dan maatregelen treffen. Wat te doen tegen regenwater in het souterrain Om te voorkomen dat regenwater het souterrain in stroomt, mag er tijdens regen geen water vanuit het riool en vanaf de achterzijde van de woning naar de verzamelleiding onder de woning stromen. Om te voorkomen dat regenwater van de achterzijde naar het souterrain stroomt, moet het regenwater worden gescheiden of afgekoppeld van het afvalwater (water uit douche, toilet, wasmachine, et cetera). Als er geen regenwater de huisaansluiting in stroomt, kan het ook niet via douche of toilet het souterrain instromen. Omdat regenwater al onder de woning wordt vermengd met afvalwater, moet het regenwater aan de achterzijde van de woning apart van het afvalwater worden afgevoerd. Het regenwater van de achterzijde wordt in een aparte leiding naar de voorzijde van de woning afgevoerd of in de tuin geïnfiltreerd in de grond. Dit kan met een grindkoffer of grindpalen. Indien er een watergang aan de achterzijde van uw woning ligt kan het regenwater hier naar toe worden afgevoerd. 25

32 Aanpak wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt Om te voorkomen dat er geen water uit het riool naar de woning stroomt tijdens regen, kunnen terugslagkleppen of terugstuwbeveiliging worden geplaatst. Dit kan in de verzamelleiding of in de afvoerleidingen van douche, toilet, etc. Wat te doen tegen vochtig souterrain en schimmelvorming Bij vochtoverlast in het souterrain is het in eerste instantie raadzaam om te zorgen dat de ventilatie in het souterrain voldoende is. Verder moeten de wanden en vloeren van verblijf- of gebruiksruimten in een woning (dus ook het souterrain) volgens de regelgeving water- en dampdicht zijn. Als de ventilatie of waterdichtheid niet in orde zijn dan is dat bouwkundig gebrek. Het waterdicht maken van de muren kan door de muren te laten impregneren door een gespecialiseerde aannemer. 26

33 Wateroverlast in Lombok en Zeeheldenbuurt 6. Vervolg Een gedetailleerde uitwerking van de maatregelen wordt binnenkort beschikbaar gesteld in de vorm van een maatregelencatalogus. In deze catalogus wordt per type overlast en per type woning aangegeven welke maatregelen het meest efficiënt zijn en of u de maatregelen zelf kunt uitvoeren of hiervoor een specialist moet inhuren. Ook wordt ingegaan op de kosten van de maatregelen. 27