Staat van Gezond Gewicht 2014

Transcriptie

1 Staat van Gezond Gewicht 2014 In Amsterdam heeft één op de vijf kinderen overgewicht. Een gemiddelde klas in groep 6 van een basisschool kan gemakkelijk 100 kilo te zwaar zijn. Dat te veel aan kilo s remt haast letterlijk de ontwikkeling van kinderen. Wie als kind te zwaar is, presteert niet optimaal in het onderwijs en loopt kans op extra gezondheidsrisico s in het latere leven. Overgewicht is niet aangeboren. Sterker nog, in de eerste levensfase is ondergewicht traditioneel een belangrijker aandachtspunt. Maar daarna slaat de weegschaal snel de andere kant op door. Op tweejarige leeftijd is bij zo n 8% van de kinderen sprake van overgewicht. Op tienjarige leeftijd is dat percentage zelfs verdrievoudigd en heeft 24% van de kinderen overgewicht. De kosten van overgewicht zijn hoog, zowel voor degenen die het betreft als voor de samenleving als geheel. 1 Uit de cijfers blijkt ook dat de kans op overgewicht niet voor ieder kind gelijk is. Er is een sterke relatie met de sociaal-economische positie van het huishouden waarin het kind opgroeit: des te lager het opleidingsniveau en het inkomen van de ouders, des te groter de kans op overgewicht. Ook sociaal-culturele factoren spelen een belangrijke rol: zo hebben bijvoorbeeld Amsterdamse kinderen van Turkse herkomst vaker overgewicht dan op grond van hun sociaal-economische achtergrond verwacht mag worden. Opvattingen en gewoonten in de opvoeding zijn hierbij belangrijke factoren die leiden tot overgewicht. Wicked problem Doordat overgewicht is vervlochten met veel factoren (zoals op gewoonten gebaseerd gedrag, opleidingsniveau, armoede, huisvesting en inrichting van de woonomgeving, om er maar een paar te noemen), die bovendien, zeker op de korte termijn, moeilijk beïnvloedbaar zijn, is overgewicht een wicked problem. Overgewicht mag dan een gecompliceerd en wicked problem zijn, dat is geen reden om te veronderstellen dat overheidsbemoeienis geen invloed zou kunnen hebben. Zo was Amsterdam in de jaren zestig gewend aan honderd verkeersdoden per jaar, en in de jaren zeventig aan tientallen heroïnedoden. Overheidsbeleid heeft er sterk toe bijgedragen dat deze aantallen ons nu onwerkelijk voorkomen. Of, zoals Stronks en Droomers het formuleren: Leven in armoede is onlosmakelijk, maar niet onvermijdelijk verbonden met een relatief slechte gezondheid. Zij laten zien hoe het krachtwijkenbeleid van de overheid de gezondheid van bewoners gunstig heeft beïnvloed. 2 Goed nieuws En er is meer goed nieuws. Inmiddels is iedereen, in ieder geval aan de kant van beleidsmakers, doordrongen van de ernst van het verschijnsel van overgewicht. Er zijn betrouwbare gegevens over de prevalentie van het verschijnsel, waardoor overgewicht ook als urgent vraagstuk op de politieke agenda prijkt, zeker waar het kinderen betreft. Bovendien groeit de wetenschappelijke kennis over mechanismen die overgewicht bevorderen en zijn op basis daarvan inmiddels (ook in de Nederlandse context bewezen effectieve) interventies ontwikkeld die op grote schaal kunnen worden ingezet. Ook in de voorlichting en in de benodigde samenwerking, tussen ouders en onderwijs bijvoorbeeld, is 1 Schattingen verschillen maar recentelijk is een bedrag van ruim 3 miljard euro gepubliceerd voor volwassenen op basis van medische kosten en gederfde arbeidsproductiviteit. Gezondheid/article/detail/ /2010/11/02/Overgewicht-kost-3-miljard-per-jaar.dhtml (geraadpleegd op 1 april 2014) 2 Stronks K. & M. Droomers Ongezonde armoede p.63. In: Michon L. & J.Slot red. (2014) Armoede in Amsterdam. Amsterdam: O+S. 1

2 ervaring opgedaan. Tenslotte laat recent onderzoek zien dat de onstuimige groei van het verschijnsel overgewicht recentelijk sterk is afgevlakt. 3 Vooruitzichten Overgewicht blijft een wicked problem, maar de omstandigheden om het probleem substantieel te verkleinen zijn relatief gunstig. Er is maatschappelijke overeenstemming om er iets aan te doen. De institutionele randvoorwaarden zijn goeddeels vervuld: instellingen als scholen en GGD-en weten dat ze een rol hebben en willen die ook vervullen. Bovendien is een aantal werkzame interventies voorhanden en vormt wet- of regelgeving geen (grote) belemmering. 4 Deze omstandigheden maken de kans dat beleid loont zeer aanzienlijk. Sterker nog: de aanpak van overgewicht kan ook een belangrijk onderdeel zijn van de integrale aanpak die recht doet aan de verwevenheid van de verschillende problemen van de laagste inkomensgroepen in de stad. 5 Beleid Mei 2013: Amsterdam start onder de naam Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht met de aanpak van het wicked problem overgewicht bij kinderen in de vorm van een virtuele hardloopwedstrijd voor kinderen gedurende 20 jaar. Het doel is duidelijk: alle Amsterdamse kinderen op gezond gewicht in Begin 2014 zijn alle Amsterdamse kinderen dus net van start gegaan. Tijd om in deze Staat van Gezond Gewicht stil te staan bij de situatie aan de start en een aantal van bovenstaande uitspraken te onderbouwen. Allereerst laten we zien hoe groot de groep kinderen is met ondergewicht, gezond gewicht en overgewicht. Daarna zoomen we in op overgewicht bij kinderen: bij welke groepen komt dit meer en minder voor. En hoe staat het met de ouders van de Amsterdamse kinderen qua overgewicht en beweeggedrag? Goed voorbeeld doet immers goed volgen. Vervolgens blikken we kort terug: hoe heeft het verschijnsel overgewicht onder Amsterdamse kinderen zich de afgelopen jaren ontwikkeld? Wat is de trend? En hoe is de trend in andere grote Nederlandse steden en in Nederland als geheel? Tot slot belichten we de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. Hoe denkt de AAGG deze ultraloop tot een goed einde te brengen voor alle deelnemers? Wat is in grote lijnen de werkwijze? Hoe checken we of de plannen die bedacht zijn om het einddoel te halen ook worden uitgevoerd? En hoe toetsen we of die uitgevoerde plannen effect hebben? Ondergewicht, gezond gewicht en overgewicht bij Amsterdamse kinderen In 2011 woonden er ruim minderjarige kinderen (tot 1 jaar) in de stad. Ruim tweederde daarvan heeft een gezond gewicht. Meer dan kinderen hadden in dat jaar echter overgewicht of obesitas. Dat is één op de vijf kinderen. De overige kinderen hebben ondergewicht. Overgewicht heeft ernstige gevolgen voor zowel de lichamelijke als de psychosociale gezondheid. Op langere termijn lopen kinderen met overgewicht meer kans op hart- en vaatziekten en op kanker. De zorg- en maatschappelijke kosten van te zware kinderen zijn dan ook enorm. Landelijk kost overgewicht en obesitas bij volwassenen ons allen zo n 3 miljard euro per jaar 6. Amsterdamse kinderen komen op 2-, 3-, 5-, 10- en 14-jarige leeftijd bij het consultatiebureau of de schoolarts. Daar wordt onder andere de lengte en het gewicht van de kinderen gemeten. Op basis daarvan wordt berekend of een kind een gezond gewicht heeft, een onder- of overgewicht. 3 Zie Haaglanden en GGD Amsterdam. Behalve een plafondeffect kan deze afvlakking het gevolg zijn van eerdere beleidsinspanningen en publiciteit. 4 Vergelijk: Arum van S. & Lub V. (2014) Wat gemeenten van sociale wijkteams verwachten: 5 Vergelijk: Stronks K. op. cit. p.70 6 Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht: beleids- en uitvoeringsprogramma. Mei

3 Van alle Amsterdamse kinderen heeft het merendeel een gezond gewicht (groene balken in figuur 1). Het aandeel kinderen met gezond gewicht neemt van 2 jaar naar 14 jaar af met tien procentpunt: van 78% naar 68%. Ondergewicht is in de eerste levensfase traditioneel een belangrijk aandachtspunt. Bij 2- en 3-jarigen is het ondergewicht het grootst (ongeveer %), dalend naar ongeveer 7% bij 5-, 10- en 14-jarigen (oranje balken in figuur 1). Het aandeel kinderen met overgewicht (rode balken in de figuur) neemt daarentegen van 2 jaar naar 14 jaar toe met ongeveer zestien procentpunt. In 2012 heeft % van de Amsterdamse 14-jarigen overgewicht. Figuur 1 Aandeel Amsterdamse kinderen met ondergewicht, gezond gewicht en overgewicht (inclusief obesitas) naar leeftijd ( , procenten) jaar jaar ondergewicht gezond gewicht 5 jaar overgewicht jaar jaar % 3

4 Overgewicht bij Amsterdamse kinderen Figuur 2 laat het aandeel Amsterdamse kinderen van 2, 3, 5, 10 en 14 jaar zien dat overgewicht (inclusief obesitas) heeft in 2010, 2011 en Met de leeftijd stijgt het aandeel kinderen met overgewicht, van 8% onder 2-jarigen naar % onder 14-jarigen. Er zijn duidelijk twee sprongen in het aandeel kinderen met overgewicht: van 3 naar 5 jaar en van 5 naar 10 jaar. Daarnaast valt op dat het plaatje er voor de drie jaartallen min of meer hetzelfde uitziet. Er is geen duidelijke toename, maar ook geen duidelijke afname van overgewicht onder kinderen. Figuur 2 Aandeel Amsterdamse kinderen met overgewicht (inclusief obesitas) naar leeftijd ( , procenten) 50 % jaar 3 jaar 5 jaar 10 jaar 14 jaar 4

5 Grote verschillen in overgewicht naar herkomstgroepen Onder Turkse en Marokkaanse Amsterdamse kinderen is het aandeel kinderen met overgewicht het grootst (figuur 3). In bijna alle leeftijdsgroepen hebben zij het grootste aandeel kinderen met overgewicht, van ongeveer % overgewicht op 2- en 3-jarige leeftijd naar ruim 40% overgewicht onder Turks Amsterdamse kinderen vanaf 10 jaar. Het aandeel autochtone kinderen met overgewicht is over de hele linie het laagst, variërend van iets meer dan 5% onder peuters tot bijna % onder 14-jarigen. Wat verder opvalt in figuur 3 is dat voor alle herkomstgroepen geldt dat het aandeel kinderen met overgewicht op 10- en 14-jarige leeftijd 2,5 à 3 keer hoger is dan het aandeel 2- en 3-jarigen met overgewicht in die herkomstgroep. Het patroon is hetzelfde, maar de startwaarde ligt voor Turks en Marokkaanse Amsterdamse kinderen ongeveer drie keer zo hoog als voor autochtone kinderen. Dat zou er dus voor pleiten om al vóór de basisschoolleeftijd, zelfs al voor de start van de Voor- en Vroegschoolse Educatie-periode (VVE) te beginnen met interventies, om zo het aandeel 2- en 3- jarigen met overgewicht omlaag te brengen. Hoe lager het aandeel 2- en 3-jarigen met overgewicht, hoe lager het aandeel kinderen met overgewicht op 10- en 14-jarige leeftijd. Figuur 3 Aandeel Amsterdamse kinderen met overgewicht (inclusief obesitas) naar leeftijd en herkomstgroep (2012, procenten) 50 % autochtoon Surinaams Antilliaans Turks Marokkaans overig westers overig nietwesters jaar 3 jaar 5 jaar 10 jaar 14 jaar 5

6 Overgewicht komt vaker voor bij meisjes dan bij jongens Niet alleen is er verschil in prevalentie van overgewicht bij verschillende herkomstgroepen, ook geslacht blijkt een rol te spelen. Bij alle leeftijdsgroepen waarvoor de GGD metingen verricht, zien we dat er een groter aandeel meisjes dan jongens is met overgewicht. Op 5-jarige leeftijd zijn de verschillen tussen jongens en meisjes het grootst (5,2 procentpunt), op 14-jarige leeftijd zijn de verschillen het kleinst (0,8 procentpunt). Figuur 4 Aandeel Amsterdamse kinderen met overgewicht (inclusief obesitas) naar leeftijd en geslacht (2012, procenten) 50 % jongen meisje jaar 3 jaar 5 jaar 10 jaar 14 jaar Dit patroon (meisjes hebben vaker overgewicht dan jongens) is ook binnen de verschillende herkomstgroepen te zien. Alleen voor 2-jarige Surinaamse Amsterdammers, 10-jarige Turkse Amsterdammers en 14-jarige autochtone en overig niet-westerse Amsterdammers is het andersom: het aandeel jongens met overgewicht is (iets) groter dan bij de meisjes (tabel 5). Tabel 5 Groepen Amsterdamse kinderen waarbinnen jongens vaker overgewicht hebben dan meisjes (2012, procenten) leeftijd herkomst jongen meisje 2 jaar Surinaams 4,8 3,6 10 jaar Turks 41,7 40,6 14 jaar autochtoon,7 13,4 14 jaar overig niet-westers 26,1 24,1 6

7 De ouders van de Amsterdamse kinderen: Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012 Kinderen leven in een gezin, met één of twee ouders of verzorgers. Ook zonder wetenschappelijk onderzoek kun je, tijdens een dagje op het strand of in de Efteling, constateren dat er gezinnen zijn waarin iedereen te zwaar is en gezinnen waarin overgewicht niet voorkomt. Een gezin waarin één kind extreem dik is en de rest mager, is meteen een opvallende uitzondering. 7 Als ouders overgewicht hebben, is de kans groot dat kinderen ook overgewicht hebben. Zowel bepaald door genetische aanleg (nature), als door leefstijl (nurture). De Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012 geeft (naast vele andere onderwerpen) een beeld van het aandeel volwassenen met overgewicht. Overgewicht en beweging: aandeel mensen met overgewicht neemt toe na het 14e jaar Twee vijfde van de (volwassen) Amsterdammers is te zwaar, een derde beweegt te weinig, aldus de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012 (AGM). Onder één- of twee- oudergezinnen ligt het percentage overgewicht nog iets hoger en het percentage voldoende bewegen lager. Het aandeel overgewicht onder 14-jarige Amsterdamse kinderen ligt op % (gemeten door de GGD). Het aandeel overgewicht onder volwassen Amsterdammers ligt vijftien procentpunt hoger: op 40%. En dit is waarschijnlijk een onderschatting, aangezien het hier om zelfrapportage van lengte en gewicht gaat. Het is namelijk bekend dat mensen geneigd zijn hun eigen lengte te overschatten en hun eigen gewicht te onderschatten. Prevalentie overgewicht hoger onder Amsterdammers met thuiswonende kinderen Uit de AGM 2012 blijkt dat overgewicht en obesitas vaker voorkomen bij 1 t/m 64 jarige Amsterdammers met minderjarige kind(eren) in het huishouden dan onder Amsterdammers zonder thuiswonende kinderen (tabel 6). Als we rekening houden met eventuele verschillen in de verdeling naar leeftijd en geslacht, blijven deze verschillen bestaan. Verder blijkt dat 1 t/m 64-jarige Amsterdammers met minderjarige kind(eren) in het huishouden minder vaak voldoen aan de beweegnorm en de fitnorm. Ook dit verschil wordt slechts gedeeltelijk verklaard door verschillen in leeftijd en geslacht. Tabel 6 Overgewicht en lichaamsbeweging onder 1 t/m 64 jarige Amsterdammers met en zonder minderjarige kinderen in het huishouden (2012, procenten) zonder kind(eren) in huishouden met kind(eren) in huishouden overgewicht (incl. obesitas) 8 34,7 43, obesitas,2 12,5 beweegnorm 10 70,7 58,3 fitnorm 11 23,5 8,6 bron: AGM 2012, GGD Amsterdam 7 Uit: Tegenwicht feiten en fabels over overgewicht, Jaap Seidell en Jutka Halberstadt, Overgewicht: bij een BMI kg/m 2 is sprake van matig of ernstig overgewicht. De BMI (Body Mass Index) is berekend door het lichaamsgewicht (in kg) te delen door het kwadraat van de lichaamslengte (in m). Respondenten vulden zelf hun lengte en gewicht in op de vragenlijst. Obesitas: bij een BMI 30 kg/m 2 spreken we van ernstig overgewicht, ofwel obesitas. 10 Beweegnorm: om aan de beweegnorm te voldoen, moet een volwassene ten minste vijf dagen per week ten minste een half uur matig tot intensief bewegen. 11 Fitnorm: Om de (hart-)fitness te vergroten is het belangrijk om aan de fitnorm te voldoen en op minstens drie dagen per week tenminste 20 minuten zeer intensief te bewegen. 7

8 Overgewicht en culturele achtergrond Amsterdammers van Surinaamse, Turkse en Marokkaanse herkomst hebben vaker overgewicht en obesitas dan autochtone Amsterdammers, aldus de AGM. Ook blijkt uit de AGM dat het aandeel Marokkaanse en Turkse Amsterdammers dat voldoende beweegt het laagst is van alle herkomstgroepen. Vooral het aandeel Marokkaanse en Turkse vrouwen met voldoende lichaamsbeweging is laag. Hogere prevalentie overgewicht bij Amsterdammers met lage opleiding en laag inkomen In tabel 7 is weergegeven hoe vaak overgewicht en obesitas voorkomen bij 1 t/m 64 jarige Amsterdammers met minderjarige kind(eren) in het huishouden uitgesplitst naar opleidings- en inkomensniveau. Overgewicht en obesitas komen vaker voor bij laagopgeleide Amsterdammers met thuiswonende kinderen dan bij hoogopgeleide Amsterdammers met thuiswonende kinderen. Dezelfde samenhang zien we tussen overgewicht en inkomensniveau. Overigens geldt dit verband tussen overgewicht en opleiding of inkomen voor alle Amsterdammers, ongeacht de huishoudsamenstelling. Het opleidingsniveau van Amsterdammers met thuiswonende kinderen hangt ook samen met het al dan niet voldoen aan de beweegnorm. Hoogopgeleide Amsterdammers met thuiswonende kinderen voldoen vaker aan de beweegnorm dan laagopgeleide Amsterdammers met thuiswonende kinderen. Dit patroon zien we echter niet bij de fitnorm. Er is ook geen aantoonbare samenhang tussen het voldoen aan de beweeg- of fitnorm en de hoogte van het besteedbaar huishoudinkomen van Amsterdammers met thuiswonende kinderen. Ook hier geldt dat het verband tussen lichaamsbeweging en opleiding of inkomen voor alle Amsterdammers geldt. Tabel 7 Overgewicht en lichaamsbeweging onder 1 t/m 64 jarige Amsterdammers met minderjarige kind(eren) in het huishouden naar opleiding, inkomen (2012, procenten) overgewicht (incl. obesitas) obesitas beweegnorm fitnorm opleiding * * * laagst (geen, alleen basisschool) 74,1 36, 3,0 3,4 laag (vmbo) 58, 20, 45,5 7,1 midden (havo, vwo, mbo) 44, 11,2 66,1 7,3 hoog (hbo, wo) 33,3 5,6 62,5 10,7 inkomen 1 * * maximaal , 1,8 51,4 6, ,2 17,6 53,6 5, ,8 14,0 61, 8, ,0,0 64,4,1 minimaal ,7 4,7 63,0 11, 1 besteedbaar huishoudinkomen in bron: AGM 2012, GGD Amsterdam *significant verschil (p<0,05) Concluderend: er zijn verschillen in overgewicht, obesitas en bewegen tussen Amsterdammers met en zonder thuiswonende minderjarige kinderen. Nadere analyses wijzen uit dat deze verschillen grotendeels (overgewicht) of volledig (obesitas, beweging) verklaard kunnen worden door: verschillen in sociaal-demografische achtergrondkenmerken (leeftijd, geslacht, herkomst), verschillen in sociaal-economische achtergrondkenmerken (opleidingsniveau, inkomen), verschillen in sociaal-culturele achtergrondkenmerken (herkomst, opvattingen over opvoeding en bewegen). Kortom, het aandeel kinderen met overgewicht is groot. Het aandeel volwassenen met overgewicht, en juist volwassenen met kinderen, is nog groter. Als nature en nurture voorspellers zijn van 8

9 overgewicht, dan ligt een belangrijke basis van overgewicht bij de ouders. Zouden we, als we (jonge) ouders helpen hun leefstijl te veranderen, ook automatisch de leefstijl van kinderen kunnen veranderen? Nederland: dalende of stijgende trend van overgewicht bij kinderen? Voor heel Nederland heeft TNO in 180, 17 en 2010 de Nationale groeistudie uitgevoerd 12. Hieruit blijkt dat door de jaren heen het aandeel kinderen met overgewicht toeneemt. Overgewicht onder kinderen van Marokkaanse en Turkse herkomst is alleen in 17 en 2010 specifiek gemeten en daar zien we ook een stijging. Figuur 8 Aandeel 2-21 jarigen in Nederland met overgewicht (inclusief obesitas) naar herkomst en geslacht (procenten) % jongen meisje jongen meisje jongen meisje autochtoon Turks Marokkaans bron: TNO Nationale groeistudie 2010 Op landelijk niveau neemt de prevalentie van overgewicht bij kinderen van autochtone afkomst nog steeds toe. Alleen in de 4 grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag) is in 2010 de overgewichtprevalentie bij deze kinderen gestabiliseerd 13. Den Haag Onderzoek in Den Haag laat zien dat de prevalentie van overgewicht bij autochtone kinderen in de periode statistisch significant afnam van 13% naar 11%, maar steeg bij Turkse kinderen van % naar 32%. Overgewicht bij kinderen van Marokkaanse of Surinaams-Hindoestaanse afkomst bleef stabiel: in 2011 was de prevalentie respectievelijk 23% en 17%. De obesitasprevalentie nam in deze laatstgenoemde twee groepen echter af. Bij Turkse kinderen toonden trendanalyses over de periode geen significante veranderingen voor alle uitkomstmaten. De afname van de obesitasprevalentie bij autochtone, Marokkaanse en Surinaams-Hindoestaanse kinderen suggereert 12 Bron: Nationale Groeistudie, onder kinderen van 2 t/m 21 jaar (TNO 2010). 13 Bron: Jeroen A. de Wilde, Paul H. Verkerk en Barend J.C. Middelkoop; Aantal te dikke kinderen neemt langzaam af, Public Health, Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 2014;8;A7350.

10 dat kinderen met overgewicht minder adipeus oftewel zwaarlijvig zijn geworden. De stabilisatie bij Turkse kinderen sinds 2007 geeft mogelijk aan dat het hoogste punt in de overgewichtprevalentie bij deze groep is bereikt. In totaal neemt het aantal te dikke kinderen dan ook af 14. Amsterdam Hoe is de situatie in Amsterdam? In Amsterdam hebben we historische gewichtsgegevens die teruggaan tot Figuur laat voor de periode een licht dalende trend in overgewicht onder 5-, 10- en 14-jarige Amsterdammers zien. Op basis van deze trendlijn lijkt het aandeel overgewicht onder 5- tot 14-jarigen vanzelf te dalen de komende jaren. Om te kijken of we te maken hebben met een compositie-effect (samenstelling van de bevolking) of met een echt effect, wordt in de volgende paragraaf demografisch onderzoek van Bureau O+S belicht. Figuur Trend in overgewicht 5-, 10- en 14-jarigen, Amsterdam (procenten) 24 % bovengrens gemiddeld ondergrens bron: GGD Amsterdam Dalende trend overgewicht Amsterdam compositie-effect of echt effect? Demografisch onderzoek van O+S laat zien dat de kans om te verhuizen van Amsterdam naar een andere gemeente voor 0-4-jarigen ongeveer 6% is en de kans dat je als 5--jarige uit Amsterdam vertrekt ongeveer 3% is. Überhaupt vertrekken er weinig 5- jarigen uit Amsterdam. De meeste ouders maken voor de basisschoolleeftijd de keuze om in Amsterdam te blijven of te vertrekken. Is de verhuiskans onder alle Amsterdamse kinderen even groot? De volgende figuren laten zien dat dat niet zo is. We hebben per herkomstgroep gekeken hoeveel kinderen die in 2008 geboren zijn, in 2013 op 5-jarige leeftijd nog in Amsterdam wonen. Daarnaast hebben we gekeken hoeveel kinderen die in 2003 geboren zijn 10 jaar later nog in Amsterdam wonen. Figuur 10 laat zien dat het aantal Surinaamse, Antilliaanse, Turkse en Marokkaanse Amsterdamse kinderen in vijf jaar tijd zeer licht daalt of nagenoeg gelijk blijft. Het aantal autochtone Amsterdamse kinderen neemt in diezelfde periode echter met bijna een derde af. Kortom, van de groep Amsterdamse kinderen (zie figuur 3) met het minste aandeel overgewicht, vertrekt ook nog eens een aanzienlijk deel. De groepen zwaarste 14 Bron: Jeroen A. de Wilde, Paul H. Verkerk en Barend J.C. Middelkoop; Aantal te dikke kinderen neemt langzaam af, Public Health, Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 2014;8;A

11 kinderen blijven in Amsterdam wonen en de lichtste groepen zijn vaker geneigd om met hun ouders te verhuizen uit Amsterdam. Figuur 10 Amsterdamse kinderen die in 2008 zijn geboren, in jaar zijn, in jaar enz. t/m 5 jaar in 2013 naar herkomstgroep (aantallen) in in in in in in Surinamers Antillianen Turken Marokkanen autochtonen bron: O+S Figuur 11 laat een zelfde beeld zien, maar dan voor kinderen die in 2003 geboren zijn. Voor alle groepen is goed te zien dat er duidelijk meer kinderen verhuizen voor hun 5 e jaar dan na hun 5 e jaar. Kinderen die op hun 5 e nog in Amsterdam wonen hebben een grote kans om in Amsterdam te blijven wonen. Figuur 11 Het aantal 0-jarigen in 2003, 1-jarigen in 2004, 2-jarigen in 2005 etc. tot 10-jarigen in 2013, naar herkomstgroep (aantallen) in in in in in in in in in 2011 in in Surinamers Antillianen Turken Marokkanen autochtonen bron: O+S 11

12 In de periode (voor de instorting van de huizenmarkt, voor de crisis) vertrokken er ongeveer in 2003 geboren autochtone kinderen (met hun ouders) uit Amsterdam. 65% van de in 2003 geboren autochtone kinderen bleef in Amsterdam. In de periode (tijdens de crisis en de vastzittende huizenmarkt) vertrokken in 2008 geboren autochtone kinderen 71% bleef in Amsterdam. Het feit dat er dus meer kinderen met een licht gewicht in Amsterdam blijven wonen, verklaart (deels?) de enigszins afnemende trend van het overgewicht onder alle Amsterdamse kinderen zoals de GGD Amsterdam hiervoor schetste. Daarnaast moeten we niet uit het oog verliezen dat naarmate kinderen ouder worden, er steeds meer kinderen met overgewicht bijkomen. Uit de cijfers in tabel 12 blijkt dat de afnemende overgewichtspercentages per leeftijdscategorie (tienden procenten) in de periode niet in verhouding staan tot de toename van overgewicht tussen de leeftijdscategorieën: een verdubbeling van 3- naar 5- jarigen, twintig procentpunt toename naar 10-jarigen en lichte toename naar 14-jarigen. Het aandeel 3-jarigen met overgewicht in 2010 is twee jaar later, als deze kinderen 5 jaar zijn, bijna verdubbeld: van,5% naar 17% (oranje vakken). Alle reden dus om overgewicht bij kinderen in Amsterdam aan te pakken. Tabel 12 Aandeel kinderen met overgewicht, naar leeftijd, Amsterdam (procenten) 200(-2010) 2010(-2011) 2011(-2012) 2012(-2013) 2 jaar,3,2 3 jaar,5 8,8,2 5 jaar 1,2 18,8 17,6 17* 10 jaar 26,3 27,0 24,1 14 jaar 26,5 24,2 24, *geschat bron: AGM 2012, GGD Amsterdam De Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht (AAGG) Omdat in 2011 Amsterdam meer dan minderjarigen met overgewicht of obesitas telde (dat is één op de vijf kinderen), met ernstige gevolgen voor hun gezondheid op de korte en langere termijn, intensiveert de gemeente Amsterdam sinds 2013 de aanpak van overgewicht aan de hand van het beleids- en uitvoeringsprogramma "Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht" omdat ieder kind recht heeft op een gezonde toekomst.. Met als stip op de horizon: alle Amsterdamse kinderen en jongeren op gezond gewicht in Of minimaal op het peil van het Nederlandse gemiddelde. In 2011 had % van de Nederlandse kinderen van 5 tot 1 jaar overgewicht tegenover 23% van de Amsterdamse kinderen. Amsterdamse focusbuurten Sinds 14 mei 2013 zet de gemeente Amsterdam onder het motto GA! Voor gezond gewicht vol in op de aanpak en preventie van overgewicht voor de gehele stad. Daarnaast wordt specifieke aandacht gegeven aan de top 5 van buurten met relatief de meeste kinderen met overgewicht (focusbuurten): Slotermeer (Nieuw-West), Waterlandpleinbuurt (Noord), Bullewijk/Bijlmer- Centrum (Zuidoost), Indische Buurt (Oost) en Kolenkit (West). In al deze buurten ligt het aandeel kinderen met overgewicht minimaal 5 procentpunten hoger dan gemiddeld in Amsterdam. In 2013 is gestart in de Waterlandpleinbuurt in Noord, in het voorjaar van 2014 in de Indische Buurt in Oost en Slotermeer in Nieuw-West. De andere buurten starten in de loop van Vastgesteld door het college van B&W op 14 mei

13 Tabel 13 Aandeel Amsterdamse kinderen met overgewicht (inclusief obesitas) 5- en 10-jarigen naar focusbuurt ( , procenten) leeftijd buurt jaar Amsterdam gemiddeld 1,2 18,8 17,6 Bos en Lommer (Kolenkit) 3.2a,4 36,4 28,1 Slotermeer ,3 21,2 22,7 Indische Buurt ,6 22,7 22,0 Noord Oost (Waterlandpleinbuurt) 18.2a 22,8 30,4 26,6 Bullewijk / Bijlmer centrum , ,1 10 jaar Amsterdam gemiddeld 26,3 27,0 24,0 Bos en Lommer (Kolenkit) 3.2a 36,6 36,4 36,5 Slotermeer ,2 40,0 * 16 Indische Buurt ,5 35,8 30, Noord Oost (Waterlandpleinbuurt) 18.2a 32, 35,2 27, Bullewijk / Bijlmer centrum ,6 37,6 32,8 Speciale programma s In deze buurten worden speciale programma s uitgerold om het aandeel kinderen met overgewicht sneller terug te dringen dan in de anderen buurten. De aanpak is multidisciplinair: de ambitie is dat de hele omgeving van het kind wordt gemobiliseerd en duurzaam veranderd zodat de gezonde keuze de makkelijkste keuze wordt om te maken voor kinderen en hun ouders. Er zijn inspanningen op schoolniveau (met name preventie of stabilisering van overgewicht), vanuit de zorg (bij kinderen met overgewicht), vanuit de sport en op buurtniveau. Daarbij worden inspanningen gedaan die direct of indirect invloed hebben op de fysieke en sociale omgeving van Amsterdamse kinderen zowel met overgewicht (curatief) als met een gezond gewicht (preventief). De ambitie is dat alle inspanningen bewezen effectief zijn op grond van eerder onderzoek zoals EPODE 17, JOGG 18 en eigen onderzoek door GGD/AAGG met ondersteuning van een wetenschappelijke expertgroep. 16 Het aandeel 10-jarigen met overgewicht inclusief obesitas in Slotermeer in 2012 kan niet weergegeven worden in verband met te kleine aantallen. 17 Ensemble, Prévenons l Obesité Des Enfants: 'laten we samen overgewicht bij kinderen aanpakken'. Voedingsvoorlichting in combinatie met actieve betrokkenheid van lokale partijen beïnvloedt de eetgewoonten van een gezin. Succesfactoren zijn de combinatie van voedings- en bewegingsvoorlichting en activiteiten waarbij bijvoorbeeld ouders, sportclubs en cateringbedrijven, langdurig betrokken zijn (Romon et al., 200). 18 De JOGG-aanpak is gebaseerd op het succesvolle Franse Epode. De JOGG-aanpak heeft tot doel overgewicht en obesitas bij kinderen en jongeren op een intersectorale, duurzame en samenhangende benadering aan te pakken, aangepast aan de lokale bestaande omstandigheden. In de eerste Nederlandse JOGG-gemeente Zwolle is het percentage basisschoolkinderen met overgewicht gedaald van 12,1% in 200 naar 10,6% in Vergelijkbare resultaten zien we in Dordrecht: het overgewicht van de leerlingen van de Doe ff Gezond-scholen is in 2012 met 3,1%-punt gedaald ten opzichte van 2011 (van 41,7% naar 38,6%). Ook de integrale aanpak in Utrecht Overvecht heeft laten zien dat het werkt. Daar is door een langdurige samenwerking van gemeente, GGD, zorg en welzijnsorganisaties en scholen via allerlei activiteiten het overgewicht onder de jongeren tussen 2005 en 2010 gedaald van 26% naar 20%. 13

14 Specifieke invulling AAGG Hoe krijgen we alle Amsterdamse kinderen van 0-1 jaar in 2033 op een gezond gewicht of minstens minimaal op het Nederlands gemiddelde van %? Door in te zetten op gedragsverandering. De concrete invulling van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht (AAGG): Er is een reeks aan inspanningen opgesteld vanuit verschillende strategieën: - (GA!-norm voor scholen, - Community Gezond Gewicht, - Publiekscampagne Gezond Gewicht, - Lerende Aanpak, - Communicatie) en - settings (school, zorg, buurt, sport, excellente professionals, gezond ingerichte stad) De ambitie is dat alle inspanningen bewezen effectief zijn: - EPODE, - JOGG, - ander landelijk en - internationaal onderzoek, - Sarphati Institute in oprichting, - eigen onderzoek GGD/AAGG met ondersteuning van een wetenschappelijke expertgroep De inspanningen passen grotendeels bij Amsterdam als geheel en deels bij de verschillende focusbuurten en bij verschillende doelgroepen; Ieder kwartaal checken we of alle inspanningen ook op tijd worden uitgevoerd aan de hand van de Uitvoeringsmonitor Gezond Gewicht (Outputmonitor); Jaarlijks checken we of we op de goede weg zitten om de prevalentie van overgewicht terug te dringen (Outcome-monitor). Uitvoeringsmonitor Gezond Gewicht - Doen we wat we beloofd hebben te doen? De inspanningen De AAGG bevat begin januari inspanningen op het terrein van school, zorg, buurtgerichte aanpak, excellente professionals en sport. Alle inspanningen leveren direct of indirect een bijdrage aan het succes van het programma. Alle inspanningen (en deelinspanningen) van de AAGG staan in de Uitvoeringsmonitor, een online to-do lijst inclusief planning: Per inspanning is er een verantwoordelijke, een zogenaamde inspanningenleider, door de AAGG aangewezen. In totaal zijn er 17 van deze mensen die elk voor één of meer inspanningen verantwoordelijk is. Na afloop van elk kwartaal vullen zij de stand van zaken in, geven waar nodig een nieuwe planning of nieuwe inspanningen door. Half april 2014 zal de eerste update van de Uitvoeringsmonitor Gezond Gewicht beschikbaar zijn. De Uitvoeringsmonitor is een flexibel instrument: lang niet alle inspanningen zullen qua planning tot 2033 doorlopen. Sommige inspanningen zijn binnen bepaalde tijd afgerond en verdwijnen dan na verloop van tijd uit de lijst. Andere inspanningen zullen worden toegevoegd, door voortschrijdend inzicht (bijvoorbeeld extra inspanningen in de Waterlandpleinbuurt als blijkt dat er op sommige punten extra inspanningen nodig zijn of als bewonersinitiatieven concreet worden) of door uitbreiding van de AAGG naar de overige focusbuurten die nu nog niet actief meedoen aan de AAGG. 14

15 De online Uitvoeringsmonitor is openbaar. Zo ziet een uitdraai van de Uitvoeringsmonitor Gezond Gewicht er uit ( De Uitvoeringsmonitor levert op de volgende manieren een bijdrage aan de voortgang van de inspanningen: inzicht in de voortgang (stoplichtrapportage) door betrouwbare en actuele gegevens; op tijd kunnen bijsturen van inspanningen die achterblijven; input bij het op de politieke agenda houden van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. Op het moment van schrijven van dit document (januari/februari 2014) staan alle inspanningen in de Uitvoeringsmonitor, inclusief de stand van zaken voor de periode 1 juli 31 december In totaal zijn het 107 (deel)inspanningen. Van deze inspanningen lopen er 101 volgens planning (groen, 4%). Eén inspanning heeft nog geen planning (het in kaart brengen hoeveel kinderen morbide obesitas hebben) en de volgende vijf inspanningen lopen achter op planning (oranje): Uitvoeringsmonitor: deze monitor had in kwartaal 2 van 2013 een eerste versie. Deze versie is verbeterd en aangescherpt in kwartaal 3 van 2013 en vervolgens in kwartaal 4 van 2013 online gegaan. Door de verbeterslag in kwartaal 3 van 2013 heeft er toen geen update plaatsgevonden. Alle scholen in de Waterlandpleinbuurt tekenen het GA! convenant in schooljaar 2013/ 14: dit is uitgesteld tot juni Drinken van water uit de kraan (WUDK) wordt de norm op Jump-in scholen: nog niet geborgd, afhankelijk van voortgang verandertraject Jump-in + projectleiding. Aanleg watertappunten in de wijk in Noord uitgesteld van juni 2013 naar december Voor de buurten geldt dat nu alleen de inspanningen in de Waterlandpleinbuurt zijn opgenomen. Dit komt omdat de uitvoeringsagenda s in de andere buurten óf pas recent vastgesteld en in uitvoering zijn óf nog in de maak zijn. In de volgende versie van de uitvoeringsmonitor (april 2014) zijn ook de inspanningen in de Indische Buurt en eventueel Slotermeer opgenomen.

16 Alle scholen in de Waterlandpleinbuurt krijgen de mogelijkheid tot aanleg van Schoolplein14 20 uitgesteld tot juni We kunnen concluderen dat eind 2013 bijna alle inspanningen volgens planning lopen (4%). Twee van de zes inspanningen die achter lopen op de planning, zijn inspanningen die direct invloed hebben op het (gezonde) gedrag van kinderen: de aanleg watertappunten en de aanleg van Schoolpleinen14. De overige vier inspanningen hebben een indirecte invloed op het gezond gedrag. Outcome-monitor - Halen we de resultaten die we willen behalen? In de Outcome-monitor Gezond Gewicht staat centraal hoe het er voor staat met het overgewicht, ondergewicht en het gezonde gewicht van Amsterdamse kinderen. Hiervoor worden de cijfers van de GGD Amsterdam gebruikt. De meest recente cijfers met betrekking tot overgewicht, gezond gewicht en ondergewicht dateren van De meest recente gegevens over voedings- en beweeggedrag dateren van 2010/ 11 voor basisschoolleerlingen (van 5 en 10 jaar) zal dienen als uitgangspunt op basis waarvan we de komende jaren de prevalentie van overgewicht kunnen indexeren. Daarnaast kunnen we volgen of het aandeel kinderen dat gezond voedings- en beweeggedrag laat zien toeneemt, hetgeen logischerwijs ook tot een toename van het aandeel kinderen met gezond gewicht, of afname van het aandeel kinderen met overgewicht zal leiden. Auteurs: drs. Jeroen Slot (Bureau Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam) drs. Merel Groeneveld (Bureau Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam) Jessica Greven(Bureau Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam) 20 Schoolplein14 is een initiatief van de Johan Cruyff Foundation en heeft als doel alle leerlingen uit het primair onderwijs uit te dagen en te stimuleren om met elkaar te spelen en te sporten. Op het schoolplein worden lijnen en kleurvakken aangebracht zoals een goal op de muur, een speelcirkel of een stukje atletiekbaan, zodat leerlingen structureel meer worden uitgedaagd om tijdens en na schooltijd samen te spelen en te sporten. 16

17 Tabellen Tabel A Aandeel Amsterdamse kinderen met overgewicht (inclusief obesitas) naar leeftijd ( , (procenten) leeftijd jaar,3,2 8,4 3 jaar,5 8,8,2 5 jaar 1,2 18,8 17,6 10 jaar 26,3 27,0 24,0 14 jaar 26,5 24,2 24, Tabel B Aandeel Amsterdamse kinderen met ondergewicht naar leeftijd ( , procenten) leeftijd jaar 13,6 14, 14,0 3 jaar 14,,6 16,0 5 jaar 7,4 6,1 7,8 10 jaar 7,2 7,5 7,1 14 jaar 5,6 5, 7,3 Tabel C Aandeel Amsterdamse kinderen met een gezond gewicht naar leeftijd ( , procenten) leeftijd jaar 77,4 77,5 77,5 3 jaar 75,5 75,6 74,7 5 jaar 73,3 75,1 74,5 10 jaar 66,5 65,6 68,7 14 jaar 67, 6, 67,8 Tabel D Aandeel 2-14-jarige Amsterdammers met overgewicht naar leeftijd en herkomst (2012, procenten) leeftijd Marokkaans westers westers gemiddeld overig overig niet- Amsterdam autochtoon Surinaams Antilliaans Turks 2 jaar 6,6 4,2 6,1 14,7,6 6,3 8,5 8,4 3 jaar 5,8 8,3 14,2,8 17,6 5,5 10,8,2 5 jaar 10,1 22,8 27,7 30,0 27,8 10,4 21,5 17,6 10 jaar 13,2 26,7 30, 41,2 31,1 17,8 31, 24,0 2 e klas VO (14 jaar) 14,6 24,7 31,8 43,5 34,3 20,6,1 24, 17