One team, One spirit One team, One spirit One team, One Spirit

Transcriptie

1

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Sommige beslissingen zijn complexer dan verwacht... 3 Zelfmanagement, zelfredzaamheid en eigen regie bewegen zich op het grensvlak van de ethiek... 3 Moreel beraad past ook bij ogenschijnlijk alledaagse vraagstukken... 3 Leernetwerk 1 bestaat uit de volgende personen... 4 Leeswijzer... 4 Casus... 4 Uitwerking van de Dilemma methode... 5 Stap 1. Formuleer dilemma... 5 Stap 2. Beschrijf waarden en normen... 5 Stap 3. Vindt alternatieve mogelijkheden... 6 Stap 4. Maak afweging... 6 Uitwerking van de socratische methode... 7 Stap 1. De morele vraag/het dilemma... 7 Stap 2. Duiding en dilemmaschema... 7 Stap 3. Antwoord en argumentatie... 8 Stap 4. De essentie en evaluatie... 8 Begrippen uit/van de participatiemaatschappij... 9 Literatuuroverzicht... 10

3 Inleiding Sommige beslissingen zijn complexer dan verwacht Dagelijks nemen (wijk-)verpleegkundigen beslissingen. Beslissingen over de keuze van het beste - wondverzorgingsmateriaal; de juiste indicatiestelling tot de keuze wel of geen koffie bij een cliënt te drinken en tijd te nemen voor een gesprek. Tussen al die normale, dagelijkse beslissingen zitten ook ethische dilemma s die vaak niet als zodanig herkend worden. Bij ethische dilemma s denken we veelal aan grote levensthema s; wel of geen vocht geven in de stervensfase; wel of niet zorg opdringen aan iemand met zorg mijdend gedrag etc. Deze dilemma s zijn meteen herkenbaar als ethische vraagstukken. Echter, kleine (ethische) dilemma s zijn minstens net zo belangrijk om te herkennen, want juist deze kunnen leiden tot onduidelijkheden; fricties tussen zorgverleners en hun cliënten en last but not least tot onenigheid en spanningen in teams. Zelfmanagement, zelfredzaamheid en eigen regie bewegen zich op het grensvlak van de ethiek De veranderingen in de maatschappij - waarin we langzamerhand opschuiven naar de zogenaamde participatiemaatschappij - hebben enorme invloed op de zorg en al zeker in de thuissituatie. Van cliënten en hun naasten c.q. mantelzorgers wordt meer dan ooit gevraagd om zelf de regie te nemen, zelf te doen en/of naasten te ondersteunen. Het spanningsveld dat daardoor kan ontstaan tussen wat mensen willen, kunnen en moeten zonder dat ze overbelast raken groeit. Werkers in de thuiszorg hebben hier dagelijks mee te maken. Zij maken continu ethische afwegingen. Een simpele kwestie zoals: zetten we als professionals - wel of niet de vuilnisbak buiten? kan de opmaat zijn voor discussies, strijd, meningsverschillen en meer tussen de professional en de cliënt, maar ook tussen teamgenoten onderling. Want het is tenslotte: maar een kleine moeite. In een leernetwerk bestaande uit wijkverpleegkundigen, mantelzorgvertegenwoordigers, studenten en docent van de opleiding HBO-V werd het thema van de kleine ethische dilemma s als uitermate belangrijk gezien. Vanuit de gesprekken en discussie over dit thema is One team, One spirit ontstaan. Moreel beraad past ook bij ogenschijnlijk alledaagse vraagstukken One team, One spirit gaat over deze kleine dilemma s en is bedoeld om ook de kleine ethische vraagstukken als zodanig te herkennen en als team tot een eenduidige opstelling en aanpak te komen. De methode van Moreel Beraad is niet nieuw en wordt al veel langer toegepast. Echter, One team, One Spirit laat expliciet zien, dat Moreel Beraad ook bij - ogenschijnlijk - alledaagse problemen helpend kan zijn te komen tot een optimale aanpak c.q. benadering van het probleem. Eén casus met een ogenschijnlijk simpel probleem is uitgewerkt via twee methodes van Moreel Beraad: de dilemma-methode en de socratische methode. Soms leent een bepaalde methode zich nu eenmaal beter voor de oplossing van een bepaald vraagstuk dan een andere. De twee voorbeelden dagen u wellicht uit in uw eigen praktijk op zoek te gaan naar die kleine dilemma s om deze vervolgens te onderwerpen aan een onderzoek met een Moreel Beraad. Laat u inspireren. 3

4 Leernetwerk 1 bestaat uit de volgende personen De wijkverpleegkundigen: Anouk Wellens, Francien Rutten, Brenda Spijkers, Jennifer Rook De studenten HBO-V: Angela van Bogaert, Jet Sonnemans, Tom Wanders De cliëntvertegenwoordigers namens Huis van de Zorg: Henk Marell, Ingeborg Vaartjes De docent HBO-V: Wim Janssen Leeswijzer Allereerst treft u de casus aan. Deze casus wordt achtereenvolgens uitgewerkt via de dilemma-methode van Moreel Beraad en daarna via de Socratische methode. Tot slot vindt u een woordenlijst met uitleg van belangrijke begrippen uit/van de Participatiemaatschappij en een literatuuroverzicht. Casus Mevr. E. is 73 jaar. Mevr. heeft twee kinderen, een zoon en een dochter. Mevr. heeft ook een kleindochter. Mevr. is weduwe en woont alleen in een vrijstaand huis in Maastricht. De zoon van mevr. woont in Engeland en de dochter woont in Venlo. De kleindochter woont in Eindhoven. Mevr. is gediagnosticeerd met reumatoïde artritis en is hierdoor beperkt in haar mobiliteit. Ondanks de reumatische klachten kan mevr. zich verplaatsen met behulp van een rollator of wandelstok. Mevr. heeft al acht jaar thuiszorg. De zorgverleners helpen mevr. met de ADL en met het aan -en uitdoen van de steunkousen. Mevr. vraagt vaker aan de zorgverleners om de vuilnisbak van 80L buiten te zetten. Dit valt echter niet onder het takenpakket van de zorgverleners. Toch zetten sommige zorgverleners de vuilnisbak wel buiten, maar anderen niet. Dit zorgt voor problemen binnen het team en leidt ertoe dat mevr. voorkeur geeft aan de zorgverleners die de vuilnisbak wel buiten zetten. In het team vinden soms pittige discussies plaats tussen zorgverleners die het een kleine moeite vinden en anderen die zich strikt houden aan hun takenpakket. 4

5 Uitwerking van de Dilemma methode Bron: Stap 1. Formuleer dilemma Situatie: Sommige hulpverleners zetten de vuilnisbak wel buiten en andere hulpverleners doen dit niet. Twee kanten beschrijven van het dilemma: 1. Professional die de vuilnisbak wel buiten zet: Klant is tevreden en geholpen. Professional houdt zich niet aan de afspraken over het takenpakket. 2. Professional die de vuilnisbak niet buiten zet: Klant is niet tevreden en niet geholpen maar professional houdt zich wel aan de afspraken over het takenpakket. Formuleren morele vraag: Mag ik --> Nee sinds niet meer door verandering wet en regelgeving. Moet ik --> Nee Kan ik --> Ja en dat is juist het dilemma. Intuïtief oordeel: Moeilijk vinden om nee durven te zeggen, klant tevreden willen houden, aardig gevonden willen worden. Bij professionals zit mensen (willen) helpen in het hart. Daarom hebben zij ook voor het vak verzorging/verpleging gekozen. Stap 2. Beschrijf waarden en normen Betrokkene: Waarden: Normen: Klant Wil geholpen worden Vuilnisbak moet buiten gezet worden Professional die wel de vuilnisbak buiten zet Professional die niet de vuilnisbak buiten zet Wil de klant helpen en gaat voor klanttevredenheid Afspraken worden nagekomen. Professional is gehoorzaam en draagt teamvisie uit Wet- en regelgeving Verhoging zelfredzaamheid / zelfmanagement van de klant Professional zet de vuilnisbak wel buiten terwijl dit niet mag Vuilnisbak wordt niet buiten gezet door professional en professional gaat samen met klant kijken naar andere oplossingen Professionele zorg alleen inzetten indien noodzakelijk 5

6 Stap 3. Vindt alternatieve mogelijkheden Bij het kijken naar alternatieve mogelijkheden is het zeer belangrijk dat de professional ook al dan niet opnieuw in gesprek gaat met de klant om het dilemma te bespreken. Daarnaast is het van groot belang dit gesprek terug te koppelen met het betreffende team en hierover samen in gesprek te gaan, zodat het team in gezamenlijkheid tot een duidelijk standpunt kan komen. Bijvoorbeeld: wanneer het gezamenlijk standpunt wordt dat de professional de vuilnisbak niet buiten zet, kunnen de onderstaande zaken bijdragen aan een duidelijke en juiste oplossing: - Duidelijke afspraken maken en vastleggen in zorgplan - Buren/vrijwilligers inschakelen - Ergotherapeut inschakelen - Zelfredzaamheid bevorderen, bijvoorbeeld d.m.v. een ZRM (zelfredzaamheid matrix) - Andere familieleden/mantelzorgers - Particuliere hulp Stap 4. Maak afweging Het team zal een weg moeten vinden om allemaal hetzelfde gaan handelen m.b.t. dit dilemma. Daarmee worden irritaties bij de cliënt en tussen collega s onderling voorkomen. Bijvoorbeeld: óf allemaal wel de vuilnisbak buiten zetten, óf dit allemaal niet doen. Waarden van de betrokkenen zijn zeer belangrijk om open met elkaar te bespreken. 6

7 Uitwerking van de socratische methode Literatuur: Filosoferen in organisaties (Kessels, Boer & Mostert, 2002). 1Stap 1. De morele vraag/het dilemma Het dilemma is hier: - Waarom zetten sommige zorgverleners van het team wel de vuilnisbak buiten? - Waarom doen de overige zorgverleners van het team dit niet? - Hoe krijgt de (verantwoordelijke) wijkverpleegkundige het gehele team op een lijn? - En hoe wordt ervoor gezorgd dat het team dezelfde samen-visie omtrent deze kwestie uitdraagt en uitvoert? De morele vraag is: - Hoe blijft iedere zorgverlener van het team trouw aan de morele principes en afspraken waar zij in hun functie voor staan? Stap 2. Duiding en dilemmaschema Vraagronde: onderscheiden van feiten, belangen, beginselen en waarden Het doel van deze vraagronde is om de situatie in detail voor je te zien, zodanig dat iedereen zich kan verplaatsen in de situatie en in de waarden van de andere betrokken partijen. In deze vraagfase komt het aan op de socratische houding (lees: onderzoekende, vragende houding). Hier gaan deelnemers vragen stellen zonder te oordelen, zonder aannames of interpretaties en zonder hypothetische scenario s voor te spiegelen. Eerst wordt alleen naar feiten gevraagd: - Wie: mevr. E en de zorgverleners van het wijkteam - Wat: het wel/niet buiten zetten van de vuilnisbak - Waar: bij mevr. E thuis - Wanneer: op het moment dat de vuilnisbak vol is en buiten gezet dient te worden om leeggemaakt te worden Daarna wordt er ook gevraagd naar beweegredenen. In dit geval kan de wijkverpleegkundige aan de zorgverleners van het team onder meer de volgende vragen stellen: - Wat maakte dat je dat wel of juist niet deed? - Welke gedachte had je daarbij om het wel of juist niet te doen? - Wat is voor jou de morele component in dit voorval? - Om welke waarde(n) gaat het hier voor jou? - Ken je de overwegingen en redenen van de organisatie en het team om dit besluit af te dwingen? 1 Nota bene: Bij de Socratische wijze van Moreel Beraad het begrip casus niet gebruikt maar wordt gesproken over de kwestie 7

8 Inventarisatie van de partijen en hun belangen, beginselen en waarden Nu wordt aan alle deelnemers gevraagd voor zichzelf na te gaan wat de beginselen zijn die bij de verschillende partijen in dit dilemma spelen. - Beginselen hierin zijn de waarden die iemand als zwaarste mee wil nemen als het gaat om handelen naar anderen toe. Partijen: Mevr. E, zoon, dochter, kleindochter, zorgverleners van het wijkteam, de thuiszorgorganisatie en de wetgeving met bijbehorende regels. Dilemmaschema De partijen en hun beginselen in beide kanten van het dilemma met betrekking tot de morele vraag. Betrokkene Waarden Normen Cliënt Wil geholpen worden Vuilnisbak moet buiten gezet worden Zoon, dochter en Willen dat moeder/oma Kunnen zelf niet helpen kleindochter Professional die wel de vuilnisbak buiten zet Professional die niet de vuilnisbak buiten zet Organisatie en wet- en regelgeving geholpen wordt Wil de klant helpen en gaat voor klanttevredenheid Afspraken worden nagekomen. De professional volgt het beleid en draagt de teamvisie uit Verhoging zelfredzaamheid/ zelfmanagement van de klant omdat ze te ver weg wonen Professional zet de vuilnisbak wel buiten terwijl dit niet mag Vuilnisbak wordt niet buiten gezet door professional en professional gaat samen met klant kijken naar andere oplossingen Professionele zorg alleen inzetten indien noodzakelijk Stap 3. Antwoord en argumentatie Na het invullen van het dilemmaschema ontstaat een dialoog over de prioriteit in morele waarden. Vervolgens maken de gespreksdeelnemers een keuze en die moeten ze moreel beargumenteren. A. het is moreel juist dat ik (A of B) kies, want. B. vanwege de waarden en normen die besproken zijn, kies ik voor. Stap 4. De essentie en evaluatie Essentie: - Wat stond hier voor jou op het spel? Wat gaat jou hier werkelijk aan het hart? Evaluatie: - Practice what you preach: als naar deze regel wordt geluisterd, wordt zowel de integriteit van de organisatie bewaakt als de zorgvuldigheid en eenduidigheid van het wijkteam naar de cliënt toe. 8

9 Begrippen uit/van de participatiemaatschappij Normen: concrete richtlijnen voor het handelen; ze regelen het dagelijks sociale verkeer. Het zijn algemeen aanvaarde gedragsregels. Normen vormen de verbinding tussen de algemene waarden (zoals vrijheid, rechtvaardigheid) en concrete gedragingen; het zijn opvattingen over hoe men zich wel of niet zou moeten gedragen in concrete omstandigheden Zelfredzaamheid: zelfstandig mee kunnen doen. Wat kan ik? Uit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning: Het lichamelijke, verstandelijke, geestelijke en financiële vermogen om zelf voorzieningen te treffen die deelname aan het normale maatschappelijke leven mogelijk maken. Zelfmanagement: Het Chronic Care Model (CCM) omschrijft Zelfmanagement als het individuele vermogen om goed om te gaan met symptomen, behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties en leefstijlveranderingen inherent aan leven met een chronische aandoening Zelfregie: een eigen leven kunnen leiden, eigen keuzes kunnen maken en op eigen wijze meedoen met de samenleving. Wat wil ik? De cliënt heeft eigenaarschap Eigen kracht: het eigen vermogen (en recht) om zelf oplossingen voor problemen te bedenken en staande te blijven Shared Decision Making (SDM): gezamenlijke besluitvorming tussen cliënt en zorgverleners op basis van correcte en volledige informatie Eigen verantwoordelijkheid: Zelf moeten of mogen. Wat moet of mag ik zelf doen? Het vermogen hebben; de aansprakelijkheid hebben, de taak en de deugd van eigen verantwoordelijkheid Zelfbepaling en (mede)zeggenschap: het versterken van de invloed van cliënten in hun dagelijkse leven Uniciteit: de vraag van de cliënt staat centraal Volwaardig burgerschap: zo normaal mogelijk kunnen deelnemen aan de samenleving Waarden: idealen en motieven die in een samenleving of groep als nastrevenswaardig worden beschouwd. Waarden zijn opvattingen over wat wenselijk is. Het zijn de motieven en idealen waarop de concrete normen zijn gebaseerd. Het zijn ook de grootheden die met de normen bereikt willen worden. Zo zijn er normen en regels om deze waarden te bereiken. Er bestaan twee soorten waarden: Instrumentele waarde: een betekenis die door concrete personen of groepen feitelijk wordt verleend aan personen, zaken of gebeurtenissen. Waarden zijn veelal collectief, maar kunnen ook zeer persoonlijk worden beleefd. Intrinsieke waarde: waarden die nagestreefd behoren te worden vanuit de gedachte dat het goede gedaan behoort te worden. Ethische waarden blijven hun betekenis en geldigheid behouden, ook als ze feitelijk niet gedragen worden door mensen en groepen. Voorbeelden van ethische waarden zijn gerechtigheid, liefde, vrijheid en gelijkheid. Gebruikte literatuur: Smits, Jukema (2016); Ossewaarde (2006); Brink (2014); Wikipedia 9

10 Literatuuroverzicht Bolten, H. (1998). De ontdekking van een goede gesprekshouding; het socratisch gesprek als morele ervaring. In: Ethiek in leerprocessen. Capita selecta opleiders in organisaties, deel 35, p Kluwer Bedrijfsinformatie, Deventer. Brink, C. (2014) Zelfregie, eigen kracht, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. De begrippen ontward. Movisie geraadpleegd op 10 juni 2016 Kessels, J., Boer, E. & Mostert, P. (2002). Vrije ruimte; filosoferen in organisaties. Klassieke scholing voor de hedendaagse praktijk. Amsterdam: Boom. Ossewaarde, R. (2006) Eigen Verantwoordelijkheid: Bevrijding of Beheersing. RMO series Den Haag: SWP Rosendal, H., Dorst, J. (2015) Vakbekwaam indiceren. Een handreiking voor wijkverpleegkundigen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum Smits, C., Jukema, J.S. (2016) Gezamenlijke besluitvorming in zorg en welzijn. Amsterdam: Boom Uitgevers 10