LANGDURIG HERSTEL VANUIT HET PERSPECTIEF VAN ANONIEME ALCOHOLISTEN (AA) IN VLAANDEREN

Transcriptie

1 LANGDURIG HERSTEL VANUIT HET PERSPECTIEF VAN ANONIEME ALCOHOLISTEN (AA) IN VLAANDEREN EEN THEMATISCHE ANALYSE NAAR ERVARINGEN IN EEN ZELFHULPGROEP Aantal woorden: Marjolein Demulder Studentennummer: Promotor: Prof. dr. Wouter Vanderplasschen Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek Academiejaar:

2

3 Voorwoord Voor u ligt de masterproef Langdurig herstel vanuit het perspectief van Anonieme Alcoholisten (AA) in Vlaanderen. Ervaringen van personen in langdurig herstel staan centraal in dit onderzoek en werden verzameld aan de hand van kwalitatieve semi-gestructureerde diepte-interviews. Deze masterproef is geschreven in het kader van het afstuderen aan de opleiding Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek aan de Universiteit Gent. Het vormt het sluitstuk van mijn opleiding, waar ik op terugkijk als een leerrijke en verrijkende studie. Hierbij wil ik graag een aantal personen bedanken. In de eerste plaats dank aan mijn promotor, prof. Dr. Wouter Vanderplasschen, voor de mogelijkheid tot het maken van deze masterproef. Ook een bijzonder woord van dank gaat uit naar Anne Dekkers, mijn begeleidster bij dit onderzoeks- en schrijfproces. Dankjewel voor al je tijd, feedback, leerinzichten en ondersteunende woorden. Evenzeer gaat een warm woord van dank uit naar de respondenten die deelnamen aan dit onderzoek. Dankjewel voor jullie interesse, enthousiasme en openheid. Jullie verhalen en persoonlijke ervaringen in langdurig herstel waren voor mij stuk voor stuk intrigerend en leidden mij tot het voeren van een uitermate boeiend onderzoek. Zonder jullie was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Verder wil ik ook mijn ouders bedanken voor de kans die ze me gaven tot het volgen van deze opleiding en het uitgebreide naleeswerk voor mijn masterproef, mijn broers voor het oplossen van de vele computerproblemen en het relativeringsvermogen, mijn vrienden voor de nodige ontspanning en een luisterend oor en medestudentes Lotte en Charlot zonder wie deze opleiding niet hetzelfde zou geweest zijn. Tot slot wil ik ook heel graag mijn meme bedanken voor de talrijke kaarsjes die ze de afgelopen vijf jaar voor mij brandde. Ook al is dit de laatste maanden moeilijk en brand ik nu de kaarsjes voor haar, ik hoop dat we binnenkort samen mijn afstuderen zullen kunnen vieren. En pepe, om het in AA-termen te verwoorden, jij bent mijn hogere macht die mij bij dit alles steunt. Als richtlijn voor de bibliografische verwijzingen wordt in deze masterproef de zesde editie van de American Psychological Association (APA 6.0) gevolgd. Marjolein Demulder Gent, 12 mei 2018 i

4 Abstract Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Afstudeerrichting Orthopedagogiek Academiejaar Langdurig herstel vanuit het perspectief van Anonieme Alcoholisten (AA) in Vlaanderen Een thematische analyse naar ervaringen in een zelfhulpgroep Herstel van alcoholafhankelijkheid is een persoonlijk en langdurig proces. Door de recente benadering van alcoholafhankelijkheid als een chronische recidiverende ziekte ontstaat de nood aan zorgcontinuïteit. Over de rol die zelfhulpgroepen hierbij kunnen spelen is weinig geweten. Het doel van dit onderzoek is het bestuderen van ervaringen van personen in langdurig herstel die toenadering zochten tot de zelfhulpgroep Anonieme Alcoholisten (AA). Dit om inzicht te verkrijgen in welke betekenis ze toekennen aan langdurig herstel als ook welke ondersteuning uit het AA-programma ze waardevol achten voor het herstelproces. De kwalitatieve data, verzameld aan de hand van semi-gestructureerde diepte-interviews bij 14 respondenten, tonen aan dat herstel beschouwd wordt als een langdurig proces, zonder eindpunt, waarin een nieuw en nuchter leven wordt uitgebouwd. Diverse fasen zijn te onderscheiden in dit proces waarbij de tijdsduur individueel varieert. Een primaire focus gaat gedurende dit proces uit naar volgehouden abstinentie. Gedurende het proces neemt het herstelkapitaal aanzienlijk toe via het AA-programma en ook talrijke nieuwe ondersteunende relaties in de AA-groep ondersteunen deze groei. Langdurig herstel in AA leidt tot meer verbondenheid en engagement in betekenisvolle activiteiten, die ervaren worden als cruciaal in het nuchtere leven. De resultaten uit dit onderzoek concluderen dat een sterke beïnvloeding bestaat door het AA-gedachtegoed. Individuen zijn gevormd door waarden die centraal staan in het AA-programma en ze dragen deze ook uit in het nieuwe leven waar alertheid voor de kwetsbaarheid voor alcohol blijft voorop staan. Marjolein Demulder Promotor: Prof. Dr. Wouter Vanderplasschen ii

5 Inhoud Voorwoord... i Abstract...ii Inhoud... iii Inleiding Literatuurstudie Evolutie en huidige tendensen in de benadering van (alcohol)verslaving (Langdurig) herstel Conceptualisering van herstel Herstelkapitaal Zelfhulpgroepen Zelfhulp in de hulpverlenings- en verslavingscontext Anonieme Alcoholisten (AA) en het 12-stappenprogramma Anonieme Alcoholisten ter ondersteuning van langdurig herstel Onderzoek naar personen in herstel onder begeleiding van Anonieme Alcoholisten Probleemstelling en onderzoeksvragen Methodologie Onderzoeksmethode: kwalitatief onderzoek Onderzoeksinstrument: semi-gestructureerde interviews Steekproefselectie Dataverzameling Dataverwerking en -analyse Onderzoeksresultaten Betekenisverlening aan (langdurig) herstel door Anonieme Alcoholisten Motivatie tot verandering Motivatie tot langdurig herstel Betekenisverlening aan de term herstel Langdurig herstel Fasen in langdurig herstel Veranderingen in noden tijdens langdurig herstel Ondersteunende elementen vanuit het programma van Anonieme Alcoholisten Visie op het programma van Anonieme Alcoholisten iii

6 3.3.2 Sociale steun door Anonieme Alcoholisten Betekenisvolle activiteiten Gedeelde visie onder Anonieme Alcoholisten Discussie Bespreking onderzoeksresultaten Langdurig herstel: een persoonlijk proces naar een nieuw en nuchter leven Fasen en wijzigende noden in langdurig herstel Herstelkapitaal steunend op het AA-programma Persoonlijk herstelkapitaal Sociaal herstelkapitaal Maatschappelijk herstelkapitaal Beperkingen van het onderzoek Aanbevelingen voor praktijk, beleid en onderzoek Aanbevelingen praktijk Aanbevelingen beleid Aanbevelingen verder onderzoek Conclusie Literatuurlijst Bijlagen Bijlage 1: Interviewleidraad Bijlage 2: Informed consent iv

7 Inleiding Alcoholconsumptie is één van de meest verspreide en maatschappelijk aanvaarde gebruiken wereldwijd, zo ook in Vlaanderen (Stafford & Salmon, 2017; Sommer, Dekkers, & Vanderplasschen, 2013). Alcoholafhankelijkheid is echter een veelvoorkomende problematiek en kent negatieve gevolgen voor het individu op fysiek, psychologisch, sociaal, legaal, familiaal, vlak (Donovan, Ingalsbe, Benbow, & Daley, 2013). In de actualiteit verschijnen regelmatig berichten over de gevaren van alcoholafhankelijkheid. Recent was er in de media aandacht voor het grootschalige onderzoek van The Lancet dat duidt op de negatieve gevolgen van alcohol voor de gezondheid (Vancaeneghem, 2018; Wood et al., 2018). Ook de campagne Tournée Minérale, een initiatief van De Druglijn, zet in op bewustwording van het drinkpatroon onder de bevolking (De Druglijn & Stichting tegen Kanker, 2018). Het bereiken van hitting bottom leidt vaak tot een keerpunt in de verslaving, een omslag richting herstel (Laudet, Savage, & Mahmood, 2002). Actueel wordt herstel beschouwd als een persoonlijk en langdurig proces tot een nieuwe identiteit (Laudet, 2008a; White, 2007), dat bestaat uit een groei en verandering in houding, denken en gedrag (Laudet, 2007; Hser & Anglin, 2011). Herstelkapitaal biedt belangrijke ondersteuningsbronnen voor deze verandering en om langdurig herstel te behouden (Cloud & Granfield, 2008). Het bevorderen van de levenskwaliteit en het opnemen van engagement in betekenisvolle activiteiten staan in het nieuwe en nuchtere leven centraal (Best et al., 2012a; Laudet, 2007). Samengaand met de recente benadering van verslaving als een chronische recidiverende hersenziekte (van den Brink, 2005; Tracy & Wallace, 2016) gaat aandacht uit naar continuïteit van zorg en zorg op maat in hulpverlening aan personen in herstel (Blodgett, Maisel, Fuh, Wilbourne, & Finney, 2014; Laudet & Humphreys, 2013), want om de kans tot herval te reduceren is er nood aan (intensieve) opvolging op lange termijn. Actueel werd door Vlaams minister Vandeurzen (2015) de visienota voorgesteld met het oog op herstelgerichte zorg. De overheveling van bevoegdheden naar het Vlaamse niveau biedt de mogelijkheid om in te zetten op een betere samenwerking en het delen van expertise tussen verschillende partners. Zelfhulp en ervaringsdeskundigheid worden hierbij aangereikt als een belangrijk element tot herstelgerichte zorg die langdurig herstel promoot en bevordert (White, 2008a). De meest verspreide zelfhulpgroepen in Vlaanderen zijn Anonieme Alcoholisten (AA), met 338 geregistreerde groepen (AA-Vlaanderen, 2018). De pioniers Bob en Bill vertrokken bij de oprichting in 1935 vanuit een ziektemodel waarbij abstinentie de voorwaarde is tot herstel (Detar, 2011). Actueel overheerst deze visie nog steeds sterk binnen deze zelfhulpbeweging. Deze masterproef vertrekt uit een theoretische verdieping in de benadering van (alcohol)verslaving, de opkomst van herstelgerichte hulpverlening en herstelkapitaal en de zelfhulporganisatie AA tot langdurig herstel. Aansluitend volgt de probleemstelling met zijn onderzoeksvragen en een methodologische onderbouwing van het onderzoek. In het daaropvolgende luik vindt de bespreking van de onderzoeksresultaten plaats, die bekrachtigd worden aan de hand van citaten van de respondenten. In de discussie staat een terugkoppeling naar de onderzoeksvragen en literatuur centraal. Tot slot volgt een uiteenzetting van de beperkingen van dit onderzoek en aanbevelingen voor praktijk, beleid en vervolgonderzoek. 1

8 1 Literatuurstudie 1.1 Evolutie en huidige tendensen in de benadering van (alcohol)verslaving De laatste decennia vond een evolutie plaats in de benadering van verslaving en dus ook van alcoholafhankelijkheid. Verslaving werd oorspronkelijk benaderd als een acuut probleem waarbij genezing werd bewerkstelligd met een eenmalige, kortdurende en symptoomgerichte behandeling. Abstinentie van het verslavende middel vormde hierbij het einddoel (Laudet & White, 2010). Verslaving omvat echter een complexe problematiek, waarbij zelden een eenmalige behandeling volstaat (McLellan, 2002). Voor de meeste personen met een verslavingsproblematiek zijn meerdere episodes van behandeling vereist gedurende verschillende jaren om langdurig herstel te bereiken (Dennis & Scott, 2007b). Vanuit dit inzicht ontstaat de nood aan een verschuiving in de benadering van verslaving, waarin de opvatting als genezen (cure) niet langer geldt, maar waar zorgen voor (care) voorop komt te staan (McKay, 2005). In de jaren zeventig kwam het biopsychosociale model tot stand (White, 2012). Dat gaat uit van verslaving als een veelzijdige problematiek, die geen verklaring kent door één factor. Het biopsychosociale model benadrukt de complexe interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren. De factoren beïnvloeden elkaar en geven aanleiding tot een verhoogd of verlaagd risico op het ontwikkelen van een afhankelijkheid (van Duijvenbode et al., 2015). Dus zowel kenmerken van het individu, als psychologische aspecten als de omgeving spelen een rol (van den Brink, 2005; Donovan, 2005). Geleidelijk wijzigt de opvatting over de oorzaak van een verslavingsproblematiek. Een overheersing van de medische en biologische elementen uit het biopsychosociale model geven aanleiding tot de opvatting van verslaving als chronisch recidiverende hersenziekte. Die ontstaat door een aangeboren kwetsbaarheid, die herhaaldelijk gebruik in stand houdt en veranderingen in de hersenen kan veroorzaken (van den Brink, 2005). Hier ligt, volgens Volkow, een verstoord subcorticaal beloningssysteem en een slecht functionerend corticaal inhibitiesysteem aan de basis (Goldstein & Volkow, 2002; van den Brink, 2005). Onderzoek duidt verder ook op gelijkaardige kenmerken die een verslaving vertoont ten opzichte van chronische ziektes (McLellan, Lewis, O Brien, & Kleber, 2000; White, 2009). Binnen de visie van verslaving als chronisch recidiverende hersenziekte is herstel mogelijk, maar dat houdt een complex proces in. Een aangeboren kwetsbaarheid draagt namelijk bij tot herhaaldelijk gebruik en abstinentie leidt tot craving, wat de kans vergroot op het zich herhalen van acute episodes (Amering & Schmolke, 2009; van den Brink, 2005). Hierdoor doorlopen mensen met een verslavingsproblematiek cyclische fasen van het opstarten van een behandeling, herstel en herval meermaals (Kaskutas et al., 2005; Scott, Foss, & Dennis, 2005). Het duidt op een langdurige problematiek, waarbij de focus op de symptomatologie en abstinentie van het middel niet langer voldoende zijn. Eenzelfde behandeling leidt ook niet tot gelijke uitkomsten voor elk individu dat afhankelijk is van één of meerdere middelen (Humphreys et al., 2004). Er is bijgevolg sprake van grote individuele variatie in herstel, wat een langdurig proces kan zijn en geen vaststaand eindpunt kent (White, 2007; Best & Lubman, 2012). Omwille van deze aanhoudende problematiek is het van belang om in te zetten op continuïteit van zorg (Blodgett et al., 2014) om zo het individuele en unieke proces van herstel te begeleiden en op te volgen (Davidson, O Connell, Tondora, Lawless, & Evans, 2

9 2005). Uit deze bevindingen vloeit de huidige visie op herstel voort. De herstelbeweging is gebaseerd op een verandering van levensstijl, met een levenslange verbintenis. De focus op de pathologie verschuift naar het verhogen van de levenskwaliteit, wat een persoonlijk proces van groei en verandering inhoudt en een beheersing van de problematiek (Hser & Anglin, 2011; White, 2007). Ondersteuning richt zich hierbij op het volhouden van herstel op lange termijn (Vanderplasschen & Vander Laenen, 2017). 1.2 (Langdurig) herstel Conceptualisering van herstel De term herstel is vandaag veelvoorkomend in de hulpverlenings- en verslavingscontext (Laudet, 2008a). De focus op herstel stijgt aanzienlijk in populariteit, maar er bestaat geen consensus over het begrip (Laudet, 2007). De afwezigheid van een algemeen aanvaarde definitie maakt debat en vooruitgang moeilijk in praktijk en onderzoek. Daarnaast geeft het aanleiding tot grote verschillen in behandelingen aan personen met een verslavingsproblematiek (Slade, Amering, & Oades, 2008; Davidson et al., 2005; White, 2007). De verschillende interpretaties zorgen voor een heterogene en complexe invulling van het concept in de praktijk (Hser & Anglin, 2011; Turton et al., 2011). Wetenschappers streven daarom naar de ontwikkeling van een gemeenschappelijke definitie van herstel. Dit kan de herstelkansen voor personen met een verslavingsproblematiek bevorderen, duidelijkheid creëren rond het concept voor organisaties, families en peers (Substance Abuse & Mental Health Services Administration, 2014) en leiden tot een verbetering voor onderzoek (The Betty Ford Institute Consensus Panel [BFICP], 2007). Een eenduidige definitie kan echter ook een negatief gevolg met zich meebrengen. Het laat namelijk geen ruimte open voor diverse invullingen van het begrip. In de context van persoonlijk herstel (zie infra) waar herstel varieert van individu tot individu is het daarom moeilijk en mogelijks artificieel om een consensus te bereiken over specifieke elementen die tot het herstelproces behoren (Simpson & Penney, 2011). Centraal in de discussie situeert zich de vraag of abstinentie de voorwaarde vormt voor herstel. Een onderscheid bestaat tussen twee verschillende invullingen van het concept herstel (Best, Gow, Taylor, Knox, & White, 2011). Een eerste visie is gebaseerd op het traditionele klinisch perspectief van herstel. Hierbij vertrekken onderzoekers vanuit abstinentie: totale abstinentie of enkel abstinentie van het grootste probleemmiddel (Laudet, 2007; Scott et al., 2005). De gelijkstelling van herstel aan abstinentie gebeurt vanuit een streven naar de reductie van de symptomatologie (Laudet, 2008a). Klinisch herstel legt bijgevolg de nadruk op genezing (Turton et al., 2011). Herstel is er vergelijkbaar over individuen heen en is met andere woorden meetbaar. Uit onderzoek van Laudet (2008a), naar personen in herstel, blijkt dat herstel meer omvat dan enkel abstinentie maar ook een verbetering op verschillende levensdomeinen veronderstelt. Personen in herstel ervaren het als een kans tot een nieuw en beter leven, van groei, verandering en terugwinnen van zichzelf (Laudet, 2007). Het is een proces naar het herwinnen van identiteit, die tijdens de periode van verslaving verloren ging (Laudet, 2008a). Geleidelijk aan verhogen ook de gezondheid, verbondenheid en zelfrespect (Laudet et al., 2002) tot een normale conditie (Laudet, 2007). Een tweede groep wetenschappers benadert herstel door deze tendens ruimer. Ze stellen de focus op het bevorderen van de kwaliteit van leven en de geestelijke gezondheid (Hser & Anglin, 2011; White, 2007). Deze tweede visie gaat uit van persoonlijk herstel. Ze houdt een individueel proces in waar mensen leren 3

10 inspelen op de kwetsbaarheid voor verslaving door te zoeken naar positieve elementen. Abstinentie kan daarbij een middel zijn, maar niet het doel. Persoonlijk herstel vertrekt vanuit de sterktes van een individu en omvat hoop, verantwoordelijkheid, self-advocacy, onderwijs en ondersteuning (Simpson & Penny, 2011). Daarbij vormt steun van familie, vrienden en peers een belangrijke factor tot herstel (Laudet et al., 2002). Deze definiëring van persoonlijk herstel houdt een brede benadering in, in tegenstelling tot de eerste enge invalshoek bij klinisch herstel (Sowers, 2012). In onderzoek gaat steeds meer aandacht uit naar het persoonlijke herstelproces. Zo verscheen een eerste systematische review over persoonlijk herstel door Leamy, Bird, Le Boutillier, Williams en Slade (2011). Zij kwamen tot vijf essentiële elementen die deel uitmaken van het persoonlijke herstelproces en stelden deze voor aan de hand van het acroniem CHIME, wat staat voor: verbondenheid ( connectedness ), hoop en optimisme voor de toekomst ( hope and optimism about the future ), identiteit ( identity ), betekenisvol leven ( meaning in life ) en empowerment. Voor deze vijf elementen vonden zij de meeste relevantie in praktijk en onderzoek. Recent voegden Stuart, Tansey en Quayle (2017) een extra element aan dit model toe. Zij stellen CHIME-D voor, waarbij de laatste toegevoegde letter staat voor moeilijkheden ( difficulties ) bij het installeren van herstel. Bijgevolg verschijnt naast de vijf positieve componenten ook belangstelling voor drempels in herstel. Verder poogt het BFICP (2007) het bereiken van een omschrijving van herstel. Het panel stelt de volgende definitie voor: Recovery from substance dependence is a voluntarily maintained lifestyle characterized by sobriety, personal health and citizenship (p. 222). Abstinentie maakt deel uit van deze definitie, maar is niet voldoende (Laudet & White, 2010). De toevoeging van participatie in de samenleving en gezondheid gebeurt met het oog op het bereiken van betere uitkomsten op vlak van kwaliteit van bestaan. In deze omschrijving evenals in de poging van van der Stel (2013) tot een meerdimensionale visie op herstelproces, ligt de focus op een brede invulling van het concept. Van der Stel onderscheidt vier vormen van herstel. Klinisch herstel houdt de genezing van de symptomen van de verslaving in, abstinentie behoort tot deze fase. Functioneel herstel betreft het heropnemen van lichamelijke, psychische en sociale functies, die het verrichten van taken uit het dagelijkse handelen mogelijk maken. Maatschappelijk herstel zet in op de autonomie van het individu via participatie aan de samenleving met aandacht voor sociale relaties en een goede woon- en werksituatie. Persoonlijk herstel gaat over het zelf vorm geven aan het eigen leven, het bevorderen van de intrinsieke motivatie tot herstel dat leidt tot stabilisatie van het verslavingsprobleem (van der Stel, 2015). Er bestaat een dynamische interactie tussen deze vier vormen, die instaan voor het verhogen van de kwaliteit van leven. De motor tot groei is persoonlijk herstel. Persoonlijke motivatie voor verandering groeit door toename van zelfvertrouwen en zelfwaardering, maar ook door positieve en negatieve emoties die keerpunten inhouden (Teruya & Hser, 2010; Best et al., 2011). Daarnaast mag invloed van de omgeving niet onderschat worden in het creëren van een verhoogde motivatie bij het individu (GGZ Nederland, 2013). Hieruit blijkt dat in de huidige zorg- en verslavingscontext persoonlijk herstel steeds meer op de voorgrond komt te staan. Het herstelproces kan onderverdeeld worden in meerdere fasen, waarin fasen van herval niet zijn uitgesloten (Best et al., 2011; Scott et al., 2005). Early recovery vindt plaats gedurende het eerste jaar van herstel, sustained recovery tussen het eerste en het vijfde jaar en er is sprake van stable recovery bij een periode van meer dan vijf jaar herstel. Het bereiken van 4

11 stabiliteit in herstel is een belangrijke factor tot veerkracht voor herval (BFICP, 2007). Herstel kent dus tijdelijke dimensies, waarbij de kans op herval aanzienlijk daalt in stable recovery (Best, Irving, & Albertson, 2016b). Het persoonlijke herstelproces tot langdurig herstel treedt op via meerdere mogelijke wegen (Laudet et al., 2002). Onder meer de sociale context van een individu zorgt voor beïnvloeding, want het tot stand komen van verandering vindt niet plaats in een vacuüm. Sociale relaties beïnvloeden het herstelkapitaal van een individu en bijgevolg de weg naar herstel (Hser & Anglin, 2011). Afhankelijk van het aanwezige herstelkapitaal beschikt een individu over meer of minder ondersteunende bronnen tot de fasen van het herstelproces (Cloud & Granfield, 2008), waarbij de toekenning van waarde aan deze bronnen verschilt van fase tot fase (Laudet & White, 2008b) Herstelkapitaal In het hersteldenken komt, samen met de verbreding van de acute symptoomgerichte benadering, het concept herstelkapitaal steeds meer op de voorgrond te staan (Laudet, Becker, & White, 2009). Oorspronkelijk ontstond dit concept in het veld van de sociologie, later is dit geïmplementeerd in de verslavingscontext. Herstelkapitaal verwijst naar de verzameling van beschikbare persoonlijke en sociale bronnen die het herstelproces bevorderen (Best & Laudet, 2010; Best, Beswick, Hodgkins, & Idle, 2016a). Ze zijn inzetbaar bij zowel de initiatie als het behoud van herstel, en de nood aan verschillende bronnen waarover een individu beschikt varieert tijdens dit langdurige herstelproces (Laudet & White, 2008b). Kapitaal kan specifiek begrepen worden als de ondersteuningsbronnen die zich kunnen opstapelen of uitputten. De mate aan bronnen waarover een individu beschikt heeft implicaties voor de mogelijke opties tot herstel (Cloud & Granfield, 2008). Oorspronkelijk was er sprake van vier (sociaal, fysiek, menselijk en cultureel) vormen van herstelkapitaal (Cloud & Granfield, 2008), deze zijn later herleid tot drie. Een eerste is persoonlijk herstelkapitaal dat bestaat uit fysiek en menselijk kapitaal. Fysiek herstelkapitaal staat voor iemands fysieke gezondheid alsook voor de financiële zijde om de gezondheid in al zijn aspecten te vrijwaren. Menselijk kapitaal gaat over het geheel aan kennis en vaardigheden van een individu om te functioneren als mens in de maatschappij. Een tweede vorm is sociaal kapitaal wat duidt op sociale relaties (zoals familie, partner, collega s, ) die ondersteunend zijn in het herstelproces. Ten derde is er maatschappelijk herstelkapitaal. Dat omvat bronnen uit de gemeenschap die de mogelijkheid creëren tot herstel. Het doorbreken van stigma behoort tot deze vorm van kapitaal (White & Cloud, 2008b). Er bestaat een dynamische invloed van deze drie vormen van herstelkapitaal op de mogelijkheid tot herstel van een individu. Sociaal kapitaal is daarbij de bepalende factor om tot bronnen van persoonlijke groei en gemeenschapsondersteuning te komen (Best, McKitterick, Beswick, & Savic, 2015b). Alcoholafhankelijkheid ontstaat vaak in een bredere sociale context waarin individuen socialiseren. Het sociale netwerk speelt een grote rol in de toegang, beschikbaarheid en het stimuleren van gebruik (Granfield & Cloud, 2001). Een individu staat steeds in interactie tot zijn omgeving, wat beïnvloeding veroorzaakt. Sociaal kapitaal is daarom een belangrijk aspect binnen het herstelproces (Best et al., 2015b). Onderzoek wijst op evidentie dat wie geïntegreerd is in een netwerk van personen in herstel een grotere kans heeft tot eigen herstel (Best et al., 2016b). Ondersteuningsbronnen die voortvloeien uit deze sociale relaties maken deel uit van het herstelkapitaal van een individu (Hser & Anglin, 2011). Het resulteert in een hogere kwaliteit van bestaan, meer bronnen tot herstelkapitaal en een vermindering van gebruik (Best et al., 2015b). 5

12 Personen met een alcoholafhankelijkheid die beschikken over verschillende bronnen van sociaal kapitaal, hebben bijgevolg meer kans op aanvang tot langdurig herstel (Cloud & Granfield, 2008). 1.3 Zelfhulpgroepen Zelfhulp in de hulpverlenings- en verslavingscontext Herstel en ondersteuningsbronnen tot het herstelproces kunnen tot stand komen door toenadering te zoeken tot een zelfhulpgroep. De zelfhulpbeweging kent zijn oorsprong in 1935 (Laudet, Magura, Vogel, & Knight, 2000), met Bill Wilson en Bob Smith. Zij ondersteunden elkaar in het overwinnen van hun alcoholafhankelijkheid (Detar, 2011). Uit deze positieve ervaringen vloeide de oprichting van de Alcoholics Anonymous (AA) voor. Bob en Bill wezen daarmee als eersten in de geschiedenis op de kracht van zelfhulpgroepen (Oka & Borkman, 2000). Tot die kracht behoort het 12-stappenprogramma (zie infra), opgesteld door de oprichters bij het ontstaan van AA. De Twaalf Stappen kennen een spirituele basis en ondersteunen een individu in herstel door het aanreiken van een handleiding tot een nieuw en nuchter leven (Vos & Van Hal, 2017; Witkiewitz, McCallion, & Kirouac, 2016). Lange tijd bleef AA relatief onbekend in de Verenigde Staten en daarbuiten. Het is pas na WOII en met de Civil Rights Movement in de jaren zestig dat de Anonieme Alcoholisten zich wereldwijd verspreidden (Kissin, McLeod, & McKay, 2003; Room, 1998). Nu vormt AA de grootste en meest gekende zelfhulpbeweging (Kaskutas et al., 2005), met naar schatting actieve AA-leden verspreid over groepen wereldwijd (Alcoholics Anonymous World Services, 2017). Omdat alcoholafhankelijkheid ook negatieve gevolgen kent voor de naasten van een individu, kunnen familie of vrienden terecht bij Al-Anon. Al-Anon is een zelfhulporganisatie die ontstaan is uit AA (Timko, Young, & Moos, 2012). Net zoals in een AA-groep, staat het delen van ervaringen in Al- Anon voorop en wordt zo kracht en hoop bevorderd (Al-Anon Familiegroepen, 2007). Daarnaast bestaat ook Alateen, een subgroep van Al-Anon, die zich specifiek richt tot tieners (Sussman, 2010). Een zelfhulpgroep is een niet-professionele, peer functionerende groep die zich wijdt aan het ondersteunen van individuen met een bepaalde problematiek (Humphreys et al., 2004). Ondersteuning van peers en ervaringsdeskundigen creëert hoop, reikt rolmodellen aan en geeft kracht aan mensen in herstel (Laudet et al., 2002). Samen creëren ze een gemeenschap waarin een gevoel van verbondenheid ontstaat. Door elkaar langdurig aan te moedigen en te ondersteunen ontstaat positieve beïnvloeding op de eigen motivatie tot verandering (Substance Abuse & Mental Health Services Administration, 2014). In de vertrouwde omgeving van de groep ontstaat de ruimte om ervaringen te delen (Krentzman et al., 2010). Leden leren er meer over de eigen problematiek in een omgeving die niet oordeelt op basis van stigma (Kingree & Thompson, 2000). De metastudie van Groh, Jason en Keys (2008) stelt dat engagement aan een zelfhulpgroep zorgt voor positieve veranderingen in de sociale steun die iemand krijgt. Er is sprake van een groter sociaal netwerk, dat respectvol en ondersteunend is en waar personen steeds terecht kunnen als ze moeilijkheden ervaren. Bovendien leidt het gemeenschappelijke doel vaak tot nieuwe vriendschappen. Het sociale netwerk aan naasten die herstel nastreven breidt bijgevolg uit (Kelly, Hoeppner, Stout, & Pagano, 2012) en brengt nieuwe bronnen tot sociaal herstelkapitaal met zich mee. Het zoeken van toenadering tot een zelfhulpgroep gebeurt op basis van verschillende factoren. De aanwezigheid van een lagere drempel is één van de elementen voor het verkiezen van 6

13 zelfhulpgroepen boven professionele hulpverlening. Dat houdt verband met het stigma binnen de professionele hulpverlening dat leidt tot schaamte en angst voor consequenties op onder andere het vlak van tewerkstelling (Cunningham, 2005). Individuen waarderen de anonimiteit van zelfhulpgroepen. Ook de afwezigheid van lange wachtlijsten verleent een voordeel aan zelfhulpgroepen (White, 2008a). Daarnaast spelen praktische componenten mee zoals flexibiliteit in tijd en ruimte van de samenkomsten (Rickwood & Bradford, 2012) en laagdrempeligheid op financieel vlak (Oleski, Mota, Cox, & Sareen, 2010). Ook professionele hulpverleners verwijzen cliënten in herstel door naar zelfhulpgroepen. Dat gebeurt om verschillende redenen: als vorm van nazorg, om continuïteit van zorg te handhaven, om kosten te reduceren in de geestelijke gezondheidszorg en om beroep doen op ervaringsdeskundigen (Donovan et al., 2013; Humphreys et al., 2004; van der Stel, 2015). Met de visienota van Minister Vandeurzen (2015) komt er verhoogde aandacht voor andere vormen van zorg naast de traditionele residentiële en ambulante hulpverlening. Dit gaat samen met de groeiende belangstelling voor verslaving als chronisch recidiverende hersenziekte (van den Brink, 2005; Tracy & Wallace, 2016). Zelfhulp vormt één van deze herontdekte zorgvormen, vertrekkende vanuit ervaringsdeskundigen. Het behoort tot het informele ondersteuningsaanbod, dat volgens het nieuwe beleid integraal een implementatie hoort te kennen in het netwerk van herstelgerichte zorg (Vandeurzen, 2015). Dat bevordert het waarborgen van continuïteit van zorg bij de integratie en coördinatie van alle diensten (Hser & Anglin, 2011; Humphreys et al., 2004; McLellan, 2002; Laudet et al., 2002; Best & Lubman, 2012b; Detar, 2011). Studies tonen aan dat toenadering zoeken tot een zelfhulpgroep een positief effect heeft op het herstelproces (Dennis, Scott, Laudet, 2014; Tracy & Wallace, 2016). In vergelijking met een intensief residentieel behandelingsprogramma voor verslaving zijn de uitkomsten van participatie in AA over dezelfde tijdsperiode effectiever (Moos & Moos, 2006). Dat bevestigt ook onderzoek van Humphreys en Moos (2007), die de verklaring leggen in de frequentie van bijeenkomsten omdat die hoger is dan bij een cognitieve gedragsbehandeling. Twee belangrijke mediators die de kans op herval minimaliseren en leiden tot een verhoogde kwaliteit van leven zijn copingstrategieën en een toegenomen zelfbeschikking (Kelly, Magill, & Stout, 2009). Daarnaast leidt verbondenheid met een zelfhulpgroep ook tot een daling van schuld- en schaamtegevoelens, minder depressie en angst, een verlaging van craving, een stijging van sociale steun en een verbetering in het omgaan met stress (Humphreys et al., 2004; Marlow et al., 2015). Meer specifiek loopt momenteel een grootschalig onderzoek, genaamd REC-PATH wat staat voor recovery pathways and societal responses in the UK, Netherlands and Belgium, dat vijf wegen naar herstel onderscheidt. Het participeren in een zelfhulpgroep gebaseerd op de 12-stappenmethode is één van de voorgestelde en bestudeerde wegen tot herstel in het REC-PATH project, dat valt onder het European Research Area Network on Illicit Drugs (Best, 2017) Anonieme Alcoholisten (AA) en het 12-stappenprogramma De werking van AA is gebaseerd op het 12-stappenprogramma en onderschrijft essentiële actie en een spirituele grondslag tot herstel. Ze voorzien in een structuur die een oplossing biedt voor alcoholafhankelijkheid (Detar, 2011). Het cyclisch doorlopen van de Twaalf Stappen is de basis van het AA-programma (Greenfield & Tonigan, 2013) en ondersteunt een individu in een nuchter leven (Branscum, 2010). De Twaalf Stappen zijn onder te verdelen in drie groepen. Stap één tot en met drie 7

14 omvat het zich overgeven en afstand doen van alcohol. In stap vier tot en met negen moet actie ondernomen worden. Stap tien tot en met twaalf focust op het behoud van herstel (Tonigan & Rice, 2010; Nuyts, 2015). De Twaalf Stappen veroorzaken verandering in gedrag dat ook onder invloed staat van de bewustwording van een hogere macht (Kelly et al., 2009). Het geloof dat een individu herstel bereikt door spirituele ervaringen is algemeen verspreid in de AA-gemeenschap (Witkiewitz et al., 2016), maar individuen zijn vrij in de persoonlijke invulling van deze hogere macht (Anonieme Alcoholisten [AA], 2011). Dit spirituele kader geeft betekenis en een doel aan het leven van personen in herstel (Galanter, 2007), maar kan een drempel vormen voor vrijzinnigen (Branscum, 2010). De filosofie van het programma stimuleert de individuele en geestelijke groei, minimaliseert egocentrisme en voorziet het verstrekken van hulp aan anderen (Humphreys et al., 2004). Dat laatste komt onder meer tot stand door het opnemen van sponsorschap dat een significante invloed kent voor nieuwkomers in het behoud van abstinentie (Tonigan & Rice, 2010; Kingree & Thompson, 2011) en door het delen van de eigen herstelervaringen in de groep (Laudet et al., 2000). Naast de Twaalf Stappen, beschrijft AA ook Twaalf Tradities. Dit zijn richtlijnen die groepen en leden handhaven om te functioneren in de AA-structuur (Detar, 2011). De organisatie-opbouw van AA bestaat uit het minimale. Zo luidt in de tweede traditie: Our leaders are but trusted servants; they do not govern (Alcoholics Anonymous [AA], 2003, p. 562). Onderzoeksresultaten duiden op positieve effecten van het volgen van de principes van de Twaalf Stappen. De resultaten benadrukken de verhoogde kans op het behoud van abstinentie (Laudet et al., 2002; Tonigan & Rice, 2010; Tracy & Wallace, 2016), maar er zijn ook een verhoogd psychologisch en sociaal functioneren, meer self-efficacy en betere sociale ondersteuningssystemen (Humphreys et al., 2004; Detar, 2011). Significante elementen bij deze uitkomsten zijn de aanwezigheid van een sponsor, socialiseren met andere leden en zich inzetten voor bijkomende activiteiten of engagementen. Dit kan een verhoogde eigenwaarde opleveren (Laudet & White, 2008b), wat aanleiding geeft tot positieve veranderingen in eigen houding en identiteit (Hibbert & Best, 2011). 1.4 Anonieme Alcoholisten ter ondersteuning van langdurig herstel AA gaat ervan uit dat herstel een levenslang proces inhoudt. Het vertrekt uit de aanvaarding van alcoholisme als een ziekte (AA, 2011) inherent aan de persoon, waardoor enkel stabilisatie mogelijk is. De voorwaarde tot herstel vanuit het AA-gedachtegoed is bijgevolg de aanvang en het behoud van abstinentie (Donovan et al., 2013). Ze sporen hun leden aan om dag per dag te leven en zo zich levenslang alert op te stellen tegenover alcohol (Kaskutas et al., 2005). Om die reden raden ze blijvende participatie aan het AA-programma aan (Gossop, Stewart, & Marsden, 2008). Binnen AA overheerst een focus op abstinentie, maar daarnaast wordt ook ingezet op andere aspecten van het herstelproces. De vergaderingen, maar additioneel en voornamelijk ook betrokkenheid in bijkomende activiteiten geven aanleiding tot een ruimere focus dan uitsluitend abstinentie (Moos & Timko, 2008; White, 2009). Die dragen als eerste bij tot veranderingen op het individuele niveau. Dat bevordert regie over het eigen leven en self-advocacy, wat centraal staat in het persoonlijke herstelproces (Simpson & Penney, 2011). Veranderingen in individuele kenmerken zijn een groei in het zelfvertrouwen en zelfrespect (Laudet et al., 2002), reducties in en effectiever omgaan met stress (Laudet & White, 2008b), een verbetering in self-efficacy (Tracy & Wallace, 2016), het ontwikkelen van nieuwe sociale vaardigheden (Best et al., 2012a) en empowerment tot herstel (White, 2009). Een 8

15 zelfhulpgroep is bijgevolg een primaire bron en draagt bij tot verandering van gedrag (Donovan et al., 2013). Ten tweede stimuleert de zelfhulpgroep op sociaal vlak maatschappelijke participatie door betrokkenheid in de groep en geeft het richting aan betekenisvolle activiteiten (Moos & Timko, 2008). Dit kan aanleiding geven tot een bevordering van de kwaliteit van leven: door in te zetten op aspecten gerelateerd aan een verhoging van het herstelkapitaal van een individu (Best et al., 2013). Door de maatschappelijke participatie in de AA-gemeenschap dient zich een nieuw sociaal netwerk aan (Best, et al., 2013), dat uitbreidt in verbinding en ondersteuning door peers (Tracy & Wallace, 2016). De contacten en relaties die ontstaan tijdens de vergaderingen leiden tot positieve effecten voor langdurige AA-participatie (Kaskutas et al., 2005). Hibbert en Best (2011) bemerkten bovendien dat de levenskwaliteit positief gecorreleerd is met de tijd in herstel en in verbinding staat met meer stabiliteit in het leven. Daarnaast zorgt ook de ondersteuning tot een gemeenschappelijk doel voor meer structuur in het leven voor personen in herstel (Moos & Timko, 2008). Ten slotte kent de zelfhulpgroep ook op maatschappelijk niveau een meerwaarde voor personen in herstel. Het grote aanbod aan lokale gemeenschappen (de talrijke AA-groepen) spelen een rol in het doorbreken van stigma en zijn een bron aan herstelkapitaal voor een individu (Best, Bird, & Hunton, 2015a; Best & Laudet, 2010). Door de wijdverspreidheid van AA-groepen in de samenleving biedt het de opportuniteit om te beantwoorden aan de nood aan continuïteit van zorg (Laudet et al., 2002). De hoge graad van herval dat plaatsvindt na een residentieel of ambulant behandelingsprogramma geeft namelijk aanleiding tot bezorgdheid. De tijd na het afronden van een behandeling houdt een kritische periode in. Nazorgprogramma s ondersteunen het behoud van de verworven uitkomsten van een professionele behandeling (Gossop et al., 2008). Zelfhulpgroepen worden daarom vaak aangeraden als langdurige vorm van nazorg na het beëindigen van een behandelingsprogramma (Kingree & Thompson, 2011; Witbrodt et al., 2012). De toegevoegde waarde die AA kent tot het herstelproces op het individueel, sociaal en maatschappelijk vlak en de onderlinge samenhang tussen deze drie niveaus dragen bij tot langdurige abstinentie en herstel (Tracy & Wallace, 2016; Groh, Jason, & Keys, 2008; Best et al., 2015a) Onderzoek naar personen in herstel onder begeleiding van Anonieme Alcoholisten Onderzoek naar personen in herstel richt zich in het bijzonder op uikomsten op het vlak van afhankelijkheid van een middel (Laudet, Morgen, & White, 2006). De laatste twee decennia gebeurt meer onderzoek naar de invloed van zelfhulpgroepen (Kelly, 2003), maar deze onderzoeken staan zelden los van een professionele behandeling (De Donder, 2010). Op vlak van onderzoek naar zelfhulpgroepen rond verslaving, zijn Anonieme Alcoholisten met het 12-stappenprogramma de meest onderzochte zelfhulpgroep. Er is weinig onderzoek naar AA in Vlaanderen. In literatuur, voornamelijk uit de VS, zijn tegenstrijdige resultaten over de effectiviteit van AA terug te vinden (Kaskutas, 2009). Humphreys et al. (2004) besluiten dat participatie in AA resulteert in betere uitkomsten op vlak van afhankelijkheid, terwijl Ferri, Amato, & Davoli (2006) geen effectiviteit detecteren in experimentele studies. Daarnaast komen ook studies voor die belangstelling tonen voor de werkzame krachten in gerelateerde activiteiten van 12-stappenprogramma tot herstel (Zemore, Subbaraman, & Tonigan, 2013; Laudet & White, 2008b). Het merendeel van deze onderzoeken kent een kwantitatieve onderzoeksopzet. Studies die vertrekken uit de ervaringen van 9

16 participanten zijn bijgevolg schaars. Laudet en White (2008) en Best et al. (2011, 2012a) bevragen specifiek de ervaringen van respondenten. De focus in deze onderzoeken ligt echter op de herstelervaringen van alcohol- of drugsafhankelijkheid, maar een blik op zelfhulpgroepen ontbreekt. Krentzman et al. (2010) duiden op de nood naar onderzoek gericht op ervaringen van individuen in langdurig herstel, dit onder andere onder begeleiding van een zelfhulpgroep. Aangezien langdurig herstel niet zonder moeilijkheden verloopt, is onderzoek aangewezen voor het identificeren van herstelkapitaal dat optreedt in gevorderde fasen van herstel. 1.5 Probleemstelling en onderzoeksvragen Alcohol is wijdverspreid aanvaard in onze samenleving (Shield, Parry, & Rehm, 2014; De Doncker, De Donder, & Möbius, 2016). De cijfers sinds 2001 duiden op een stijging in prevalentie van alcoholafhankelijkheid bij de Vlaamse bevolking (Möbius & De Donder, 2017). Alcoholafhankelijkheid leidt tot significante beperkingen op verschillende gebieden van functioneren (Center for Behavioral Health Statistics and Quality, 2016). Om tegemoet te komen aan deze problematiek en verandering te bewerkstelligen, dient aandacht uit te gaan naar langdurige ondersteuning in plaats van een kortdurende begeleiding uitsluitend gericht op het bereiken van abstinentie (McLellan et al., 2000; Vanderplasschen & Vander Laenen, 2017; Laudet & White, 2010). Alcoholafhankelijkheid kenmerkt zich namelijk volgens van den Brink (2005) als een chronisch recidiverende aandoening, waardoor fasen van terugval niet zijn uitgesloten (Scott et al., 2005). Langdurige (na)zorg bevordert herstel en vermindert de kans tot herval (Kissin et al., 2003). Dit leidt tot langdurig herstel, waarin de levenskwaliteit van een individu verhoogt (Best et al., 2012a) in een nieuw leven met een herwinning van de identiteit (Laudet, 2007). Zelfhulpgroepen zijn een bron voor het aanbieden van zorgcontinuïteit tot het consolideren van langdurig herstel (Best & Lubman, 2012b). Wetenschappelijke interesse gaat uit naar de werkzame effecten van zelfhulpgroepen, waarvan de meest bestudeerde AA is (Kelly et al., 2012). Het merendeel van de onderzoeken richt zich tot early en sustained recovery, met de focus op initiatie van herstel (Laudet & White, 2008). Weinig onderzoekers bestuderen langdurig herstel met belangstelling voor de persoonlijke ervaringen van individuen (Krentzman et al., 2010). Om verandering te consolideren gaat aandacht uit naar langdurige mogelijkheden tot ondersteuning (Dekkers, Aga, & Vanderplasschen, 2017) en het waarborgen van zorgcontinuïteit in herstel (Sheedy & Whitter, 2013). De fase stable recovery (BFICP, 2007) suggereert dat stabiliteit in herstel optreedt. Resultaten uit een onderzoek van Laudet & White (2010) duiden nochtans op blijvende zorg op verschillende levensdomeinen. Onduidelijkheid bestaat over de beleving van welk herstelkapitaal ondersteunend is tot langdurig herstel (Laudet & White, 2008b). Daarom is er nood aan onderzoek naar de persoonlijke ervaringen van individuen die zich in langdurig herstel bevinden. Kennis over langdurig herstel kan uitgebreid worden door meer inzicht te krijgen in de manier waarop individuen de levenskwaliteit bevorderen, zingeving toekennen aan het nieuwe leven, de identiteit herwinnen en welke ondersteuning ze als essentieel ervaren. Het zou voor een afstemming kunnen zorgen in de ondersteuning, als ook een wijziging in doelstelling, door in te zetten op het aanbieden van doeltreffende herstelgerichte zorg. De herstelbeweging van Vandeurzen (2015) richt zich namelijk op het ontwikkelen van een nieuw Vlaams herstelgericht beleid, waarin ondersteuning dient tegemoet te komen aan de noden van het individu. Dat kan enkel tot stand komen door rekening te houden met de persoonlijke ervaringen van 10

17 personen in herstel. Zo volgt Vlaanderen het Verenigd Koninkrijk in het implementeren van het herstelmodel in beleid (European Research Area Network on Illicit Drugs, 2017). Vanuit deze probleemstelling kan geduid worden op de relevantie van kwalitatief onderzoek gericht op personen in langdurig herstel, die verbonden zijn aan de zelfhulpgroep Anonieme Alcoholisten. Het ontbreekt aan de stem en ervaringen van personen in onderzoek. De inzichten en ervaringen van individuen kunnen echter bijdragen tot een afstemming in het beleid en ondersteuning aan mensen met een alcoholafhankelijkheid. Door meer doeltreffende ondersteuning gericht in te zetten, wordt de kans op herval geminimaliseerd en de kans op verhoogde levenskwaliteit bevorderd. In dit onderzoek staan, op basis van bovenstaande bevindingen, volgende onderzoeksvragen centraal: (1) Welke betekenis kennen personen die in herstel zijn van alcoholafhankelijkheid en participeren in de zelfhulpgroep Anonieme Alcoholisten toe aan langdurig herstel? (2) Welke ondersteuning ervaren personen die participeren in de zelfhulpgroep Anonieme Alcoholisten vanuit het AA-programma? (3) In welke mate wijzigen de ondersteuningsnoden van personen in langdurig herstel gedurende de hersteljaren? 11

18 2 Methodologie 2.1 Onderzoeksmethode: kwalitatief onderzoek In het voorliggende onderzoek naar langdurig herstel bij personen die participeren in AA staan de ervaringen van de respondenten centraal. Om deze reden wordt geopteerd voor een kwalitatieve onderzoekopzet, waarbij een gedetailleerd begrip van persoonlijke ervaringen tot stand kan komen (Bazeley, 2007). In kwalitatief onderzoek wordt met behulp van vaak kleinere samples de persoonlijke visie van de participanten bestudeerd (Gelo, Braakmann, & Benetk, 2008). Het zorgt voor het optreden van rijke data aan inzichten, ervaringen en perspectieven van de participanten (Braun & Clarke, 2014). De verzamelde data moeten rijk zijn in die zin dat ze zich lenen tot thick description: het brengt niet alleen de sociale context in rekening maar ook de intentionaliteit van de actor. Op die manier verkrijgt de onderzoeker ook inzicht in de betekenis van gedrag (Schultze & Avital, 2011). De exploratieve aard van dit onderzoek bestudeert de subjecten dus in diepte. Het biedt een uniek instrument voor de studie van onderliggende mechanismen van bepaald gedrag. Het laat met andere woorden verbindingen toe tussen het denken en doen van individuen en de betekenis die dit met zich meedraagt (Ritchie, Lewis, Nicholls, & Ormston, 2003). Deze methode leidt de onderzoeker naar antwoorden op de vooropgestelde onderzoeksvragen. 2.2 Onderzoeksinstrument: semi-gestructureerde interviews De dataverzameling gebeurt aan de hand van semi-gestructureerde diepte-interviews. Het gebruik van interviews als onderzoeksmethode onderscheidt zich van andere onderzoeksbenaderingen doordat de interviewer via het aangaan van een dialoog met de geïnterviewde komt tot een diep, gecontextualiseerd en genuanceerd beeld met betrekking tot iemands innerlijke wereld (Schultze & Avital, 2011). Het biedt de mogelijkheid om inzicht te verkrijgen in de ervaringen, opvattingen, visies en overtuigingen van participanten omtrent de specifieke onderzoeksvragen (Ryan, Coughlan & Cronin, 2009). Een interview faciliteert de ontwikkeling van een vertrouwensrelatie tussen de interviewer en de respondent, wat leidt tot het versterken van de kwaliteit van de verzamelde data (Dearnley, 2005). Het semi-gestructureerde interview bestaat uit een aantal sleutelvragen die richting geven aan de te exploreren thema s. De focus ligt er op ruimte geven aan de respondent voor het vertellen van zijn persoonlijke verhaal. De flexibiliteit van het interviewformat biedt de interviewer de mogelijkheid om dieper in te gaan op ervaringen van de respondent door het stellen van bijkomende niet-voorgestructureerde vragen. Het laat met andere woorden het uitdiepen van spontane kwesties die aan bod komen toe (Gill, Stewart, Treasure, & Chadwick, 2008; Ryan et al., 2009). Omwille van deze brede exploratie vraagt een semi-gestructureerd interview van de interviewer een constant actief reflecteren (Dearnley, 2005), waarbij het interviewformat een leidraad vormt waarvan afgeweken kan worden. Eenzelfde leidraad wordt gehanteerd in zowel fase 1 als fase 2 van het onderzoek (zie infra) om het geheel aan verzamelde data maximaal te corresponderen. Dit ter bevordering van de daaropvolgende data-analyse. De interviewleidraad (bijlage 1) vertrekt vanuit een korte verkenning van het alcoholverleden en eventueel voorgaande herstelpogingen met of zonder professionele ondersteuning. Hierna wordt overgegaan tot herstel, met een focus op het keerpunt, de drijvende factor en de persoonlijke betekenis die verleend worden aan het woord herstel. In het laatste deel 12

19 Fase 2 Fase 1 van het interview wordt dieper ingegaan op de ervaringen in langdurig herstel, met aandacht voor ondersteunende en belemmerende factoren. Bijzondere aandacht gaat hierbij uit naar het aan bod laten komen van de verschillende vormen van herstelkapitaal (individueel, sociaal en maatschappelijk). 2.3 Steekproefselectie In dit onderzoek staat het bestuderen van de ervaringen in langdurig herstel van personen die deelnemen aan Anonieme Alcoholisten (AA) voorop. De selectieprocedure houdt rekening met enkele algemene en specifieke inclusiecriteria. Algemeen geldt dat de respondent meerderjarig moet zijn en de Nederlandse taal voldoende beheerst zodat hij in het interview de eigen ervaringen uitgebreid kan toelichten. De specifieke inclusiecriteria houden in dat de respondenten (1) een verslavingsproblematiek gekend hebben, (2) alcohol ervaren als grootste probleemmiddel, (3) zichzelf in herstel ervaren voor minimum vijf jaar en (4) deelnemen of deelnamen aan Anonieme Alcohollisten ter ondersteuning van het herstelproces. Respondent M/V Leeftijd Aantal jaar in herstel Stefaan M 56 jaar 16 jaar Actueel deelname aan AA Nee; na vijf jaar overstap naar SOS Nuchterheid Bijkomende professionele hulpverlening Ronny M 62 jaar 24 jaar Ja Nee Ja Arnaud M 72 jaar 36 jaar Ja Nee Gust M 58 jaar 23 jaar Ja Nee Philippe M 70 jaar 19 jaar Nee; na vijf jaar overstap naar SOS Nuchterheid Fernand M 62 jaar 8 jaar Ja Nee Jef M 65 jaar 31 jaar Ja Nee Frank M 54 jaar 22 jaar Ja Ja René M 65 jaar 27 jaar Ja Nee Ja Dirk M 75 jaar 26 jaar Ja Nee Lisette V 66 jaar 5 jaar Ja Nee Pierre M 49 jaar 7 jaar Ja Nee Dominique M 54 jaar 28 jaar Ja Ja Annie V 46 jaar 14 jaar Ja Nee Tabel 1: Overzicht algemene gegevens respondenten De respondenten voor dit onderzoek werden verzameld in twee fasen. In de eerste fase werden semi-gestructureerde interviews getranscribeerd van respondenten die deelnamen aan het doctoraatsonderzoek van Anne Dekkers, dit in functie van verkenning van het onderzoeksonderwerp. In de tweede fase werd vervolgens actief aan de slag gegaan met de selectieprocedure ter vollediging van de steekproef. Elke fase leverde 7 respondenten. De steekproef bestaat bijgevolg uit 14 personen, 12 mannen en 2 vrouwen. De leeftijd van de respondenten varieert tussen 46 en 75 jaar. De respondenten zijn gemiddeld 20 jaar in herstel, maar dit gemiddelde includeert grote verschillen. 13