Verslag Vissennetwerk 6 april 2018 Altembrouck s Gravenvoeren (België)

Transcriptie

1 Verslag Vissennetwerk 6 april 2018 Altembrouck s Gravenvoeren (België) Hoe kunnen we de werkdag mooier beginnen dan met een stralende zon, in het prachtige landschap van de Voerstreek. De locatie die voor dit Vissennetwerk werd uitgekozen is prachtig, en we worden met heerlijke Limburgse vlaai en koffie ontvangen. De geesten zijn aangescherpt om naar de interessante presentaties van die dag te luisteren. Benieuwd wat de sprekers ons brengen Inleiding over dam removal in Europa, door Bart Geenen van het Wereld Natuur Fonds. De presentatie start met een mooi en krachtig Fins filmpje, waarin op een menselijke manier duidelijk gemaakt wordt dat ook vissen recht hebben op reproductie. Vissen kunnen alleen naar hun paaihabitat in niet gefragmenteerde rivieren, waar dammen afwezig zijn. Europa ligt echter vol dammen, we weten niet eens hoeveel. Dammen kunnen vaak gewoon verwijderd worden, omdat ze niet meer dienen voor de functie waarvoor ze gebouwd werden. Op verschillende plaatsen worden dammen al verwijderd. Enkel door het verwijderen van dammen kunnen we de ecologische integriteit van de rivieren herstellen. In Europa staan alvast nog enkele initiatieven op de agenda om grote dammen te verwijderen, o.a. in Frankrijk en Spanje. Bart roept op tot een gezamenlijk Europees initiatief om dammen in Europa te verwijderen. Voor meer informatie kunnen we terecht op de website van Dam Removal Europe. En we kunnen alvast ook nadenken welke kleine of grote dammen in onze buurt verwijderd zouden kunnen worden op de korte termijn. Alle ideeën kunnen gedeeld worden met Jeroen van Herk en Bart Geenen. Dam removal in the Eifelrur, door Antje Goedeking van Wasserverband Eifel-Rur. Antje vertelt ons alles over het verwijderen van dammen in het Eifelrur gebied. De rivier waarover het gaat, ligt in het bekken van de Maas in Noordrijn-Westfalen, waar redelijk intensief aan landbouw gedaan wordt. De rivier heeft prioriteit gekregen om hersteld te worden als zalmrivier. Momenteel echter wordt vis nog op verschillende locaties gehinderd in hun vrije migratie door 56 vismigratie knelpunten van verschillende types. De functies van al deze knelpunten variëren sterk van o.a. waterkracht, waterextractie tot rivierbodemstabilisatie. Om een helder beeld te krijgen over de mogelijkheden tot verwijdering van de dam, werd een prioriteitenlijst gemaakt die rekening houdt met de maatregelen die aan ieder knelpunt verbonden zijn, naast het belang voor op- en neerwaartse vismigratie. Niet alle knelpunten kunnen zomaar verwijderd worden, omdat dit praktisch moeilijk is of omdat hun functie dit niet toelaat. In Obermaubach is een stuwmeer, waar een vistrap aangelegd werd voor vis om te migreren van de Rur naar het stuwmeer, en omgekeerd. 1

2 Vragen uit het publiek: Jeroen Van Herk: Wat zijn of waren de grootste uitdagingen in al het werk dat hier al uitgevoerd werd? Antje: Het opkopen van land is zeker een van de grootste moeilijkheden. Landbouw is redelijk intensief, en volgens de Duitse wet kan land alleen uit vrije wil verkocht worden, en dit kan niet wettelijk afgedwongen worden. Thijs: Zijn er dammen dichtbij de grens, en wat ga je daarmee doen? Antje: Beste zou zijn om een rough slide te bouwen, om nadien op langere termijn pas de dam te verwijderen. Peter Philipsen: Waarom zijn de kosten in 10 jaar tijd verdubbeld? Antje: Dit komt door de Duitse wetten op het bergen van grond. Dit verhoogt de prijs enorm. De wetten zijn steeds strenger geworden. Henk Mensinga in vlot Duits : Werken jullie ook samen met de visserijorganisatie in het gebied? Antje: Ja, we werken samen, maar de verwijdering van de dammen gaat volledig via het waterschap (zeker de organisatie van de praktische zaken). Dit komt misschien ook doordat we ons dicht bij Keulen en Düsseldorf bevinden, waar vooral veel aandacht gaat naar de Rijn. Voor het uitvoeren van acties en nemen van maatregelen in rivieren die niet in de Rijn uitmonden, ben je dan eerder op jezelf aangewezen. Publiek: Een mogelijke oplossing is om de gronden door de visserijorganisaties te laten opkopen, dat is vaak goedkoper dan dat de overheid ze koopt. Stuwverwijdering in Denemarken en Nederland, door Jan Kamman van Sportvisserij Nederland. Jan wijst ons al snel op een belangrijke boodschap: stuwverwijdering gaat over veel meer dan alleen vismigratie. Niet alleen vis wordt geschaad door het verlies aan ecologische waarde. Een levende rivier moet stromen, en onze wateren zijn vaak stilstaand water door ingrepen. Via mooie illustraties verheldert Jan hoe onze beken er zijn gaan uitzien. Ze zijn rechtgetrokken, verbreed, verdiept en stroming is vaak afwezig. Een natuurlijke (zand)beek daarentegen zit vol met variatie: variatie in diepte, substraat, stroming, vegetatie, beschaduwing, en ja ook temperaturen. En hetzelfde verhaal geldt voor de natuurlijke grindbeek. Bovendien worden in de rechtgetrokken beek barrières (stuwen etc.) aangelegd. Rond deze knelpunten bouwen we vistrappen, maar de beek blijft erg gemanipuleerd en het natuurlijke karakter afwezig. Heel veel vissoorten verdwijnen hierdoor. Jan geeft vervolgens een concreet voorbeeld van stuwverwijdering in het Groote Diep in Nederland, waar de rivier voor een groot deel terug in haar oude loop stroomt. Niet enkel de dam werd verwijderd, maar ook de loop werd aangepakt, waardoor de rivier nu veel meer meandert. Het resultaat voor vis bleef niet lang uit. Binnen de kortste tijd zat de rivier vol bermpje en riviergrondel. Ook de Varde Å in het Oosten van Denemarken passeert de revue. Opvallend hoeveel zalmen ( ) hier de laatste jaren jaarlijks stroomopwaarts trekken. Dat is indrukwekkend vergeleken met de 50 zalmen die de Maas jaarlijks optrekken. Ook twee andere Deense rivieren aan de Westkant scoren erg goed in aantallen (zeeforel in dit geval). Hoe doen ze dat in Denemarken? Het antwoord is dat er veel aan beekdalherstel gedaan wordt: hermeandering, damverwijdering, grindbedconstructie. De gradiënt van de beek aanpakken is de (een grote) sleutel tot succes. 2

3 Eén slide zegt het allemaal, als je aan succesvol beekherstel wil doen: haal de dam weg en herstel de natuurlijke gradiënt haal de dam weg en herstel de natuurlijke gradiënt blijven proberen, je kan het! zoek naar compromissen en discussieer met experts. Vragen uit het publiek: Publiek: wat is de schaal van deze Deense rivieren? Jan: het is kleinere schaal: een zijrivier. Publiek: wordt er zalmuitzet gedaan en worden deze meegeteld in deze getallen Jan: ze zetten nog steeds zalm uit, maar het doel is zeker wel om het systeem zelfregulerend te maken, en er zit wel veel natuurlijke zalm en zeeforel. Publiek: Waar worden al deze projecten door gefinancierd? Uit sportvisserij? Jan: weet niet exact de financiering. Sowieso wel ook via de hengelaars, maar volgens hem ook via heel lokale zaken zoals de gemeenten zelf. Waarschijnlijk vooral geld van de mensen zelf, maar daarnaast ook overheid onder de vorm van LIFE financiering o.a.. Bart: Wat betekent dit voor de Denen zelf, voor de lokale economie? Jan: Denen zijn hier wel erg mee bezig, bijvoorbeeld wat ze deden met Funen was economisch positief. In de zomer trekt het veel toeristen en vissers aan. Bart: Wat zouden de kansen voor Nederland kunnen zijn? Jan: Afhankelijk van regio: Lauwersmeer en de Vecht zouden positieve verhalen kunnen zijn. Jan vermeldt ook hoe de mensen vergeten zijn dat de rivieren heel rijk geweest zijn aan vis. Toelichting op voorstel stuw- en damverwijdering in Nederland, door Jeroen Van Herk van Dam Removal Europe. Jeroen gaat van start met de vermelding dat het verwijderen van dammen, naast kostenefficiënt en effectief, enzovoort, ook een goed communicatiemiddel is naar de burgers toe omdat meteen duidelijk wordt hoeveel meer vis er door de stromende beek zwemt. Het is telkens zeer belangrijk om de omwonende mensen en andere burgers te betrekken in het hele proces. Het doel is om de acceptatie en implementatie van dam/stuw verwijdering voor ecologisch herstel te vergroten. Om dat te verwezenlijken denkt Dam Removal Europe aan de oprichting van een gezamenlijk partnerschap en programma, waarrond een netwerk gebouwd wordt waar iedereen beroep op kan doen. Dit programma zou moeten kijken naar best-practice voorbeelden om van te leren op juridisch vlak, praktisch vlak en meer. Daarnaast zouden er ook pilotprojecten kunnen worden opgezet en een kennisagenda. Parallel doet Dam Removal Europe aan een crowd funding actie. Het idee is om heel concreet dam removal projecten voor te stellen, waar verenigingen en individuen op in kunnen zetten met hun economische bijdrage. Het overige benodigde deel kan van de privé sector komen. Vragen uit het publiek: Henk: hoe moet de ondersteuning van Dam Removal Europe concreet gezien worden in een specifiek project tussen sportvisserij, de gemeente, het waterschap enzovoort. 3

4 Jeroen: mee in gesprek gaan met de partners, crowd funding opzetten rond het project, PR voeren rond het project en aan een groter platform relateren. Hans Brinkhof: Hoe kan Dam Removal Europe helpen bij oplossingen voor barrières die niet verwijderd kunnen worden. Er is een concrete vraag om hulp van Dam Removal Europe in het beheer van enkele knelpunten van Rijkswaterstaat. Lunchpauze We pauzeren met een heerlijke lunch, op de zonovergoten binnenplaats van het prachtige landgoed, Altembrouck. Na de lunch gaan we nog even naar binnen voor de presentaties van Matthijs, Sjef en Mieke, waarna Johan Coeck ons inleidt tot de excursie. De Boven Slinge, door Matthijs de Vos van Waterschap Rijn en IJsel Matthijs vertelt ons in deze presentatie alles over stuwverwijdering in de Boven Slinge (Burloseweg). De beek was oorspronkelijk rijk meanderend, maar werd op enkele locaties rechtgetrokken en er werden 2 stuwen geplaatst vanwege de landbouw. De stuwen werden nu opnieuw verwijderd. Ook de hermeandering van de beek werd te hand genomen en de aanleg van een riffle, door grind in de beek te brengen waar de stuwen weggehaald werden. De beekontwikkeling na het verwijderen van de stuwen ging snel, omdat de beek onmiddellijk begon te stromen. Zo spoelde natuurlijk substraat in de bodem (hout en grind) onmiddellijk weer vrij, zodat weer substraatvariatie ontstond. Het gespoelde grind werd al snel gebruikt door paaiende beekprik. De visstand werd sinds de stuwverwijdering al 2 jaar bemonsterd. Er is duidelijk een toename van het aantal individuen, maar de verandering in soortenaantal en de soorten zelf is nog moeilijk te verklaren. Naast vissen kreeg de soortendiversiteit van macroinvertebraten zeker een boost. De typische beeksoorten kwamen terug. De hydrologie ondergaat ook een verandering en zorgt wel voor een discussiepunt als het op stuwverwijdering 4

5 aankomt. De beek werkt nu namelijk verdrogend. Maar dit kan misschien op een natuurlijke manier opgelost worden door meer dood hout in het systeem te brengen. De communicatie met omwonende en hengelaars vergde veel energie. De huidige hengelsport is voorlopig nog niet overtuigd en staat kritisch t.o.v. vervolgprojecten. Vragen uit het publiek: Henk: Was de georganiseerde hengelsport van het begin af betrokken? Dit is belangrijk om achteraf ruzie en negatieve kritiek te voorkomen. Matthijs: Dat is wel het geval en de hengelsportfederatie stond er wel achter. De lokale vissers niet. Henk: Wat een oplossing zou kunnen zijn is dat de georganiseerde hengelsport zorgt voor alternatieven voor de visserij die verloren gaat (vb. visserij op karper) door het beekherstel. Alternatieven in de buurt van het herstelde waterlichaam genieten natuurlijk de voorkeur. Het proces in het Markdal, door Sjef Langenberg van de vereniging Markdal. Het Markdal ligt tussen Breda en de Belgische grens. Sjef geeft ons een stukje historie over hoe heel het project gestart is, sinds Sinds 2014 zit de organisatie in een fuik van regels en procedures. Een belangrijk deel van het probleem, naast het fysieke, is het maatschappelijke vraagstuk en het feit dat er veel stagnatie is, een weinig positieve sfeer. Het opstellen van de plannen voor stuwverwijdering in het Markdal werd verwezenlijkt via verschillende schetsavonden met bewoners. Het ontwerpproces is zeer belangrijk geweest. Via de bevragingen met de bewoners zijn er hydrologisch en fysiek veel verschillende mogelijke plannen ontwikkeld geweest. De ontwikkeling van de plannen en het project zelf is heel sterk van binnenuit gegaan. Veel gebeurde op vrijwillige basis ook, en ook het verdere beheer zou uitgevoerd worden door de lokale instanties zelf. De maatschappelijke stagnatie kon alleen doorbroken worden d.m.v. vrijwillige deelname. Andersom werken begint in de kern! En Sjef toont ook mooi hoe heel bewust de juiste, positievere, woordenschat gebruikt wordt tijdens het hele projectproces. Zo is een ambtenaar een medewerker, wordt er van budget i.p.v. subsidie gesproken, en zijn buurten intern i.p.v. extern. Beekherstel en vrije vismigratie in de Molenbeek door het verwijderen van een molenstuw, door Mieke De Wilde van Provincie Vlaams-Brabant. Mieke vertelt ons over de verwijdering van twee molenstuwen, die heel dicht bij elkaar liggen. De beek verleggen om de vismigratie te herstellen is in dit gebied nooit mogelijk geweest, maar langs oudere zijbeken het water omleiden was wel een optie. In Vlaanderen wordt de verwijdering van historische constructies sterk gehinderd door de wet die nog dateert uit de tijd van Napoleon, en die sterk toeziet op het behoud van pegelpeilen. Vaak willen de eigenaars van de molens hun historische constructies bewaren, ze kunnen daarvoor gebruik maken van het oude wettelijke kader rond pegelpeilen. Het verwijderen van het knelpunt werd een zeer moeilijk verhaal, toen na de afwerking van de eerste technische plannen tot aanpassing, de moleneigenaars de molen verkochten aan een nieuwe eigenaar die recreatieve visserijplannen had met de molen. De plannen werden aangepast, en de werken 5

6 werden uitgevoerd. Samen met het oplossen van het knelpunt aan één van de molenstuwen, zal het stroomafwaartse bodempeil nog verhoogd worden om terug in verbinding te kunnen staan met een oude meander, die voor een heel traject extra beek zorgt. Na de interessante presentaties, leidt Johan Coeck ons in tot de excursie, die zal plaatsvinden langs de veruit mooiste en properste rivier van België: de Berwijn. Excursie o.l.v. Johan Coeck (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) Na een korte boutade over de politieke geschiedenis van de voerstreek, toont Johan ons waar we de Berwijn gaan bezoeken. We gaan niet naar de monding van de Berwijn in de Maas, maar deze plek is de moeite om te bezoeken en is bereikbaar via een kleine wandelweg vanaf de brug in Lixhe, aan de waterkrachtcentrale. Wij gaan de Berwijn bezoeken in Moelingen. Daar stond vroeger de enige onnatuurlijke constructie, onder de vorm van een betonnen stuw. De stuw werd verwijderd, maar deze keer niet door de mens. De Berwijn zocht een 25-tal jaren geleden zelf zijn weg rond de stuw, en de stuw brak door. Sindsdien heeft de rivier zijn eigen loop gegraven, wat tot een prachtig stuk natuur heeft geleid. Wat Johan ons ook nog terzijde meegeeft, is de etymologie van de Berwijn, wiens naam zou afstammen van het Gallische Bebronna, wat zoveel betekent als bever. Deze rivier is sinds enkele jaren ook effectief door de bever gekoloniseerd. Na een korte tocht met de auto, en te voet door de natuur, bereikten we de doorgebroken stuw. Daar stonden enkele aquaria klaar met vissen, die elektrisch gevangen werden door Sebastien Pieters en Raf Baeyens van INBO. De vangst bracht naast de veelvoorkomende riviergrondel, o.a. ook vlagzalm, barbeel, dubbel gestippelde alver, serpeling, vetje en beekforel. Deze mooie en leerrijke dag werd afgesloten met een fris drankje op een zonovergoten terras in Moelingen. 6

7 De soort op de foto boven is vlagzalm (Ine Pauwels) 7

8 Hartelijk dank aan de organisatoren, de sprekers en de vissers. Ine Pauwels, 13 april En namens de organisatie dank aan de verslaggever Ine Pauwels! 8