Advies. Arbeidszorg. Brussel, 14 maart 2011

Transcriptie

1 Advies Arbeidszorg Brussel, 14 maart 2011 COMD_ADV_ _arbeidszorg Commissie Diversiteit Wetstraat 34-36, 1040 Brussel T F info@serv.be

2 Advies op eigen initiatief Goedkeuring Dagelijks Bestuur commissie Diversiteit: 8 maart 2011 Goedkeuring Raad commissie Diversiteit: 14 maart 2011 De commissie Diversiteit bij de SERV behandelt de evenredige vertegenwoordiging van kansengroepen in het sociaaleconomische leven. De SERV-partners formuleren er samen met het Gebruikersoverleg Handicap en Arbeid en het Minderhedenforum beleidsadviezen op het vlak van evenredige arbeidsdeelname, diversiteit en gelijke behandeling. 2

3 Dhr. Philippe MUYTERS Vlaams minister van Werk Koning Albert II-laan Brussel Mevr. Freya VAN DEN BOSSCHE Vlaams minister van Sociale Economie Martelaarsplein Brussel Dhr. Jo VANDEURZEN Vlaams minister van Welzijn en Volksgezondheid Koolstraat Brussel contactpersoon ons kenmerk Brussel Katrijn Vanderweyden 14 maart 2011 kvanderweyden@serv.be Advies Arbeidszorg Geachte, De commissie Diversiteit hecht veel belang aan het thema van arbeidszorg. Het is belangrijk dat er in de samenleving voldoende mogelijkheden zijn voor een zinvolle dagbesteding voor mensen die niet, niet meer of nog niet terechtkunnen in het reguliere of beschermde arbeidscircuit. Arbeidszorg kan hier een belangrijke meerwaarde bieden. Vandaag ontbreekt het evenwel aan een duidelijk kader. De commissie Diversiteit wil graag haar bijdrage aan de beleidsvorming rond arbeidszorg leveren door een advies naar buiten te brengen met een aantal aandachtspunten die door de sociale partners en de kansengroepen gezamenlijk worden onderschreven. De commissie Diversiteit vraagt eerst en vooral dat de ministers van Werk, Sociale Economie en Welzijn en Volksgezondheid de koppen bij mekaar steken over de aanpak van het dossier, één coördinerend minister aanstellen en duidelijke afspraken maken over een structureel kader voor arbeidszorg dat de verschillende beleidsdomeinen overkoepelt. De commissie Diversiteit wenst verder volgende elementen te beklemtonen: arbeidszorg moet deel uitmaken van een ruimer traject op maat waarbij naar het hoogst bereikbare niveau van inschakeling wordt gestreefd, het mag geen concurrent zijn voor betaalde arbeid, er moet een dekkend netwerk van initiatieven en -plaatsen zijn en een duidelijk statuut voor de arbeidszorgmedewerker met vrijwilligheid als uitgangspunt. Ook moet er werk worden gemaakt van een duidelijke regelgeving voor de arbeidszorginitiatieven en -plaatsen met aangepaste financiering en van een adequate monitoring en rapportering. U vindt in het advies toelichting bij deze punten. Wij hopen dat ons advies u kan helpen bij de besluitvorming rond arbeidszorg en zijn steeds bereid hierover verder met u het gesprek aan te gaan. Uiteraard is het voor de commissie Diversiteit erg belangrijk dat de verschillende stakeholders bij de uitwerking van het kader worden betrokken. Wij danken u alvast voor uw belangstelling. Hoogachtend, Caroline Copers Voorzitter commissie Diversiteit Pieter Kerremans Administrateur-Generaal SERV 3

4 Inhoud Samenvatting... 5 Advies Situering van arbeidszorg in Vlaanderen Wat is arbeidszorg? Zoektocht naar een duidelijk kader Organisatie van arbeidszorg in Vlaanderen Arbeidszorg binnen de gehandicaptensector Arbeidszorg binnen de geestelijke gezondheidszorg Het algemeen welzijnswerk en andere initiatiefnemers Zorgboerderijen Arbeidszorg binnen de sociale en beschutte werkplaatsen Doelgroep Wie beoogt men? Profiel van de deelnemers Ervaringen van de doelgroep Knelpunten en aanbevelingen Deel van een ruimer traject Geen concurrent voor betaalde arbeid Een dekkend netwerk van arbeidszorginitiatieven en -plaatsen Een duidelijk statuut voor de arbeidszorgmedewerker Vrijwilligheid als basis Een duidelijk kader voor arbeidszorginitiatieven en -plaatsen en aangepaste financiering Adequate monitoring en rapportering Referentielijst

5 Samenvatting Situering arbeidszorg Arbeidszorg gaat over arbeidsmatige activiteiten die worden aangeboden aan personen die nood hebben aan of de behoefte voelen om te werken, maar die (nog) niet (meer) in staat zijn om in het reguliere of beschermde arbeidscircuit te functioneren. In arbeidszorg komen zowel het aspect zorg als het aspect arbeid aan bod. Binnen het stelsel van arbeidszorg kunnen de medewerkers de uitkering die ze krijgen, behouden (werkloosheidsvergoeding, leefloon, ziekte- en invaliditeitsuitkering, inkomensvervangende of integratietegemoetkoming voor personen met een handicap). Over arbeidszorg in Vlaanderen zijn vandaag geen volledige cijfers beschikbaar. Op basis van een aantal bevragingen en administratieve data kunnen we veronderstellen dat er in Vlaanderen ongeveer 4200 arbeidszorgmedewerkers zijn, verdeeld over de gehandicaptensector, het algemeen welzijnswerk en aanpalende initiatieven, de geestelijke gezondheidszorg, de zorgboerderijen en de sociale en beschutte werkplaatsen. In Vlaanderen is arbeidszorg vandaag enkel structureel verankerd in de regelgeving van de sociale werkplaatsen, in de dagcentra voor personen met een handicap in het kader van begeleid werk en in de Groene zorg. Hiervoor zijn de ministers van Sociale Economie, Welzijn en Landbouw verantwoordelijk. Ook zijn er (gefinancierde) experimenten in het kader van het Meerbanenplan, waarbij sociale en beschutte werkplaatsen en welzijnspartners zijn betrokken. Aandachtspunten commissie Diversiteit Voor de commissie Diversiteit vult arbeidszorg een belangrijke leemte in tussen arbeid en zorg. Het kan mensen die niet, niet meer of nog niet terechtkunnen in het reguliere of beschermde arbeidscircuit een zinvolle dagbesteding bieden. Arbeidszorg kan een erg belangrijke rol spelen voor mensen die omwille van psychische, verstandelijke of fysieke beperkingen (al dan niet tijdelijk) geen betaald werk aankunnen maar wel behoefte hebben aan een vorm van arbeid die hen integreert in de samenleving. Hierbij moeten ze op begeleiding en ondersteuning op maat kunnen rekenen. Voor de commissie Diversiteit is het dan ook belangrijk dat arbeidszorg in Vlaanderen op een structurele wijze wordt uitgebouwd. De commissie Diversiteit legt de klemtoon op de volgende aspecten: Arbeidszorg moet deel uitmaken van een ruimer traject op maat waarbij naar het hoogst bereikbare niveau van inschakeling wordt gestreefd. Binnen de welzijnsen gezondheidssector moet er ruimte zijn voor trajecten naar betaalde tewerkstelling voor die groep van personen voor wie dit mogelijk en wenselijk is. Binnen sociale en beschutte werkplaatsen is arbeidszorg in principe op doorstroom naar beschermd of regulier werk gericht. Bij arbeidszorg is overleg tussen de ministers van werk, sociale economie en welzijn en volksgezondheid onontbeerlijk. De commissie Diversiteit vraagt dat er 5

6 één coördinerende minister wordt aangesteld die voor de uitwerking van een gezamenlijk structureel kader zorgt. Arbeidszorg mag geen concurrent zijn voor betaalde arbeid. De commissie Diversiteit vraagt aan het beleid voldoende oog te hebben voor mogelijke verdringing van het reguliere naar het beschermde circuit en van het beschermde circuit naar arbeidszorg. Dit zowel op vlak van instroom in de initiatieven (wie wordt er toegelaten) als retentie (wie kan er aan de slag blijven). Ook blijft het belangrijk om in te zetten op het faciliteren van trajecten van arbeidszorg naar betaald werk (ook binnen het beschermde milieu) en op trajecten van het beschermde naar het reguliere circuit. Binnen de sociale en beschutte werkplaatsen dient een kader te worden uitgewerkt waarbij de periode waarin iemand als arbeidszorgmedewerker aan de slag is, een bepaalde duur niet mag overschrijden. De maximumduur moet zodanig worden ingevuld dat ruimte voor maatwerk en trajecten op maat gegarandeerd zijn. Voor alle arbeidszorgmedewerkers dient een gepast aanbod aan arbeidszorg te worden voorzien, zodat mensen die de maximumduur van arbeidszorg binnen een sociale of beschutte werkplaats overschrijden, niet in de kou komen te staan en elders binnen arbeidszorg terechtkunnen. Over het kader is verder overleg nodig met de sector, de sociale partners, de zelforganisaties en de actoren uit de welzijns- en gezondheidssector. Er moet een dekkend netwerk van arbeidszorginitiatieven en -plaatsen zijn. In het ruimere landschap van de arbeidszorg moeten zowel personen terecht kunnen voor wie arbeidszorg een opstap naar betaald werk betekent of kan betekenen als personen voor wie de overstap naar betaald werk (nog lang) niet haalbaar is. Voor deze laatste groep moet worden bekeken welke projecten nodig zijn. Ook moet arbeidszorg regiodekkend worden georganiseerd en is er nood aan meer inhoudelijke differentiëring. Een adequaat systeem van toeleiding, toegangsbepaling en trajectbegeleiding dient te worden uitgebouwd. De screening van kandidaten dient door een onafhankelijke instantie op basis van doordachte en objectieve criteria te gebeuren. Voor de sociale en beschutte werkplaatsen kan GTB hier optreden. Op regionaal niveau moet er voor een goede afstemming tussen vraag en aanbod worden gezorgd. Er dient een trajectbegeleidingsmodel te worden uitgebouwd waarbij een ruim netwerk van werk- en zorgpartners kan worden aangesproken en een begeleidingsplan, inclusief persoonlijk ontwikkelingsplan, wordt opgemaakt. Er is nood aan een duidelijk statuut voor de arbeidszorgmedewerker. De onzekerheid die vandaag bestaat m.b.t. het statuut van arbeidszorgmedewerker dient te worden weggewerkt. Zowel voor mensen met een uitkering van de RVA, het RIZIV, het OCMW als de FOD Sociale Zekerheid dient een overkoepelend statuut (een gemeenschappelijke bovenbouw') te worden gecreëerd dat arbeidszorg als dusdanig benoemt en erkent. Er dient tussen de verschillende uitkeringsstelsels zo veel als mogelijk gestreefd te worden naar eenvormigheid in de procedures, voorwaarden en duurtijden waarbinnen de toelating voor arbeidszorg geldt. Ook terugkeermogelijkheden moeten worden voorzien. Vrijwilligheid is het uitgangspunt. Deelname aan arbeidszorg moet steeds vrijwillig zijn. Arbeidszorg veronderstelt wel een sterk engagement van de betrokkene (en van het arbeidszorginitiatief) en is dus zeker niet vrijblijvend. Al of niet deelnemen aan arbeidszorg of het al of niet vervolledigen van het traject mag evenwel geen aanleiding vormen voor sanctioneringen op het vlak van uitkeringen. 6

7 Er moet werk worden gemaakt van een duidelijk structureel kader voor de arbeidszorginitiatieven en -plaatsen met aangepaste financiering. Adequate financiering is nodig om kwaliteit te kunnen bieden. De commissie Diversiteit vraagt om te bekijken of en hoe een rugzakmodel of persoonsgebonden financiering een meerwaarde kan bieden. De arbeidszorgmedewerkers zelf moeten op een vergoeding voor de kosten eigen aan arbeidszorg kunnen rekenen. Een vergoeding voor de prestaties zelf is niet aangewezen aangezien het een onbetaalde vorm van arbeid is. Arbeidszorgplaatsen moeten adequaat worden gemonitord en de in- door- en uitstroom geregistreerd. 7

8 Advies 1. Situering van arbeidszorg in Vlaanderen 1.1. Wat is arbeidszorg? Arbeidszorg wil arbeidsmatige activiteiten aanbieden aan personen die nood hebben aan of de behoefte voelen om te werken, maar die (nog) niet (meer) in staat zijn om in het reguliere of beschermde arbeidscircuit te functioneren. In arbeidszorg komen zowel het aspect zorg als het aspect arbeid aan bod. Er staat ook geen verloning tegenover. Arbeidszorg draagt bij tot de sociale integratie van de arbeidszorgmedewerker, doordat de niet-betaalde arbeid latente functies van arbeid vervult: bieden van een zinvolle bezigheid, zorgen voor structuur, aanreiken van sociale contacten, mogelijkheid tot zelfontplooiing. Het arbeidszorgveld ziet er uit als een lappendeken van honderden initiatieven op het snijpunt van werk en welzijn en zorg. De meeste plaatsen (geteld in aantal personen) worden vanuit de gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg aangeboden. Ook het algemeen welzijnswerk biedt arbeidszorg aan evenals OCMW s, lokale besturen en particulieren. Verder zijn er plaatsen in de sociale en beschutte werkplaatsen. Deze maatwerkbedrijven bieden in eerste instantie betaalde banen aan hun doelpubliek aan. Een aantal sociale en beschutte werkplaatsen voorzien evenwel ook niet-betaalde arbeidszorgplaatsen voor mensen die geen betaalde job hebben. Binnen het stelsel van arbeidszorg kunnen de medewerkers de uitkering die ze krijgen, behouden (werkloosheidsvergoeding, leefloon, ziekte- en invaliditeitsuitkering, inkomensvervangende of integratietegemoetkoming voor personen met een handicap) Zoektocht naar een duidelijk kader De methodiek arbeidszorg wordt al jaren toegepast in allerhande initiatieven van uiteenlopende aard. De term arbeidszorg bestaat sinds de jaren 90. Van bij aanvang kwam de vraag naar voor of arbeidszorg 'arbeid' dan wel 'zorg' is. Hoort het thuis bij het beleidsveld werkgelegenheid, sociale economie, welzijn of volksgezondheid? Arbeidszorg combineert net de verschillende invalshoeken: dóór arbeid het welzijn van de mensen en hun algemene gezondheidstoestand bevorderen, bijvoorbeeld via de stabilisering of verbetering van een bestaande psychiatrische problematiek. Of ook: dóór zorg voor een aanwezige problematiek de arbeidsmogelijkheden van een persoon verhogen. 8

9 Vermits in arbeidszorg individuele begeleiding van de medewerkers voorop staat is het evident dat verschillende sectoren de arbeidszorg op een verschillende manier organiseren - namelijk afgestemd op hun specifieke publiek. Vanuit de behoefte om tussen de verschillende actoren en Vlaamse bevoegdheidsdomeinen toch enige afstemming te bereiken, werd op initiatief van SST (Samenwerkingsverband Sociale Tewerkstelling) en de Koning Boudewijnstichting in 1999 de Ronde Tafel Arbeidszorg opgericht met afgevaardigden uit de sector van sociale tewerkstelling, de gehandicaptensector, de geestelijke gezondheidszorg en het algemeen welzijnswerk, met name die actoren die arbeidszorg inrichten. In 2001 bereikte de Ronde Tafel een gedeelde visie op arbeidszorg in Vlaanderen, gepresenteerd onder de titel Consensustekst Arbeidszorg. In 2006 publiceerde De Ronde Tafel een geactualiseerde nota Van A tot Z. Een visie op Arbeidszorg. In 2009 stelde de Ronde Tafel een memorandum over arbeidszorg op in het kader van de Vlaamse verkiezingen. Daarin pleit de Ronde Tafel voor één coördinerend minister voor arbeidszorg en voor de uitwerking van een eenduidig regelgevend kader over de verschillende sectoren heen en van een eenvormig statuut voor de arbeidszorgmedewerker. Ook de sociale partners van de sector van de sociale en beschutte werkplaatsen (de Vlaamse Federatie Beschutte Werkplaatsen VLAB, SST, ACV en ABVV) formuleerden in juni 2009 een memorandum om aan de nieuwe Vlaamse Regering hun bekommernissen en verwachtingen met betrekking tot arbeidszorg over te maken 1. Vandaag is arbeidszorg enkel structureel verankerd in de regelgeving van de dagcentra voor personen met een handicap in het kader van begeleid werk, in de regelgeving van de zorgboerderijen en in de regelgeving van de sociale werkplaatsen (zie 2.1, 2.4 en 2.5). Hiervoor zijn de ministers van Welzijn, Landbouw en Sociale Economie verantwoordelijk. Ook zijn er (gefinancierde) experimenten in het kader van het Meerbanenplan (zie 2.5). 2. Organisatie van arbeidszorg in Vlaanderen Over arbeidszorg in Vlaanderen zijn geen volledige cijfers beschikbaar. Op basis van een aantal bevragingen en administratieve data kunnen we veronderstellen dat er in Vlaanderen ongeveer 4200 arbeidszorgmedewerkers zijn, verdeeld over de gehandicaptensector, het algemeen welzijnswerk en aanpalende initiatieven, de geestelijke gezondheidszorg, de zorgboerderijen en de sociale en beschutte werkplaatsen (zie Tabel 1). In wat volgt gaan we op de organisatie van arbeidszorg per sector dieper in. 1 In dit advies zijn verschillende aandachts- en uitgangspunten van dit memorandum overgenomen. 9

10 Tabel 1 Raming aantal arbeidszorgmedewerkers in Vlaanderen Vorm Begeleid werken (gehandicaptensector; cijfers voor 2006) Meerbanenplan + Gesco sociale en beschutte werkplaatsen (cijfers voor 2009) Aantal bereikte personen Algemeen Welzijnswerk e.a. 300? Geestelijke Gezondheidszorg +/-1400? TOTAAL 2 +/ Arbeidszorg binnen de gehandicaptensector In de gehandicaptensector spreekt men veelal van arbeidsmatige dagbesteding. Deze vindt plaats in dagcentra, tehuizen niet-werkenden en het beschermd wonen. Met de term arbeidsmatige dagbesteding wordt niet loonvormende arbeid bedoeld in verschillende vormen: interne jobs in de voorziening zelf (gericht op de eigen voorziening, bijvoorbeeld werk in de eigen tuin, onderhoudswerk, administratieve hulp, ), ambachtelijk of creatief atelierwerk (dat verhandelbare producten oplevert), semi-industrieel atelierwerk, werkeilanden of enclaves (dienstverlening in groep bij een externe opdrachtgever bijvoorbeeld voor catering, onderhoud, ) en begeleid werken. Begeleid werken is een specifieke werkvorm waarbij een persoon met een handicap individueel arbeidsmatige activiteiten uitvoert in een reguliere omgeving (profit- of non-profitsector) onder begeleiding van een jobcoach. Het kan bijvoorbeeld gaan om iemand die fiches klasseert in de bibliotheek, klusjes opknapt in een bejaardentehuis of bij een bakker werkt (Hedebouw en Houtmeyers 2006). Bij begeleid werken krijgt de job vorm op maat van de arbeidszorgmedewerker, de tewerkstelling heeft dus eerder een individueel karakter. Personen met een handicap (en een erkenning van het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH)) die dagcentra bezoeken of wonen in tehuizen voor niet-werkenden (bezigheidstehuizen of nursingtehuizen), of in het beschermd wonen (en in sommige gevallen ook in tehuizen voor werkenden) kunnen deelnemen aan arbeidsmatige activiteiten. Vaak zijn deze activiteiten eerder collectief georganiseerd, bijvoorbeeld samen folders vouwen of doosjes inpakken. In de praktijk voert men dergelijke arbeidsmatige activiteiten slechts gedurende enkele dagdelen per week uit. 2 Peter Reynders verzamelde voor cijfers voor alle arbeidszorgtypes van Vlaanderen en kwam op 3797 arbeidsmedewerkers in totaal. 10

11 Uit de meerjarenanalyse van het VAPH (2009: 47) blijkt dat er in bezette plaatsen in dagcentra waren (op 3518 erkenningen) en 126 bezette plaatsen in begeleid werken (op 86 erkenningen). Het Platform Begeleid werken telde in een bevraging van begeleid werkers voor dat jaar. Dit cijfer omvat ook mensen die een erkenning voor een dagcentrum hebben maar daarbinnen aan een of andere vorm van begeleid werken doen. Een duidelijke, uniforme telling van het aantal begeleid werkers is er niet Arbeidszorg binnen de geestelijke gezondheidszorg De geestelijke gezondheidszorg kent een lange voorgeschiedenis van arbeidsrehabilitatie en dagstructurering in de psychiatrische instellingen en erbuiten. Dit vanuit de optiek dat werk en dagstructurering een belangrijke rol kunnen spelen in het herstel van de cliënten. De aanbieders zijn onder meer psychiatrische ziekenhuizen die aan hun cliënten interne jobs, ateliers binnen of buiten de voorziening of begeleid werken buiten de voorziening aanbieden, soms in samenspraak met GTB-diensten. De regelgeving is beperkt aangezien het om opgenomen cliënten gaat (of in sommige gevallen ex-cliënten) die in het kader van het behandel- of rehabilitatieplan arbeidsmatige activiteiten opnemen onder begeleiding van het personeel van de voorziening. De financiering gebeurt via de ligdagprijs. Arbeidszorg kan ook worden aangeboden door dagactiviteitencentra (meestal via de bestaande samenwerkingsverbanden tussen psychiatrische ziekenhuizen en centra geestelijke gezondheidszorg rond het beschut wonen) voor ambulante psychiatrische patiënten (die primair arbeidsongeschikt zijn of als invalide erkend werden). Soms gaat het hier om ateliers, in andere gevallen om begeleid werken. In sommige gevallen betalen de deelnemers een beperkte bijdrage, in andere gevallen krijgt men een vergoeding (veelal een onkostenvergoeding van één euro per uur). Voor deze initiatieven is geen specifieke financiering voorzien en deze veelal kleinschalige experimentele voorzieningen doen een beroep op bestaande subsidies van psychiatrische ziekenhuizen, beschut wonen of centra geestelijke gezondheidszorg en allerlei giften (Hedebouw en Houtmeyers 2006). Ook generen zij enige inkomsten uit hun beperkte economische activiteiten. Hoeveel personen er aan arbeidszorg in de geestelijk gezondheidszorg participeren is niet bekend, maar er zijn indicaties dat het om een grote groep gaat. Uit het onderzoek van Frans (Vlaams Parlement, 2001) bleek dat er in 2001 van de 95 organisaties die arbeidszorg aanboden in Vlaanderen er 30 waren uit de sector van de geestelijke gezondheidszorg. Recente cijfers voor de provincie Limburg geven aan dat de geestelijke gezondheidszorg er ongeveer 42% van de mensen in arbeidszorg vertegenwoordigt. 11

12 2.3. Het algemeen welzijnswerk en andere initiatiefnemers Ook een aantal CAW s (Centra Algemeen Welzijnswerk), OCMW s, lokale besturen, parochiale diensten en particulieren organiseren arbeidszorg. Het cliënteel bestaat uit mensen met een psychiatrische problematiek, werklozen of leefloners. Voor deze initiatieven werd geen specifieke regelgeving uitgewerkt. Sommige gingen samenwerkingsverbanden aan met sociale werkplaatsen (bv. het Antwerps Netwerk Arbeidszorg). Hoeveel arbeidszorgmedewerkers met een handicap er in het Algemeen Welzijnswerk, de OCMW s en andere initiatieven zijn, is niet bekend. In de provincie Limburg zou het ongeveer om 10% van de arbeidszorgmedewerkers gaan Zorgboerderijen Zorgboerderijen zijn geen arbeidszorginitiatieven, maar bieden specifiek arbeidszorgplaatsen aan. Individuen uit kwetsbare groepen kunnen arbeidsmatige activiteiten verrichten op een actief land- of tuinbouwbedrijf. Hierbij werkt het land- of tuinbouwbedrijf samen met een voorziening uit de welzijns- en gezondheidssector. De voorziening staat in voor de begeleiding van de arbeidszorgmedewerker(s). De formule van zorgboerderijen biedt de mogelijkheid om op een flexibele wijze arbeidszorgplaatsen op maat van de cliënt uit te werken in een reële arbeidsmarktsetting. Zorgboerderijen kunnen zowel een rol spelen in de overgang van arbeidszorg naar reguliere arbeid, als in de overgang van zorgsituatie (of opleidingssituatie) naar arbeidszorg. Zoals geregeld in de Besluiten van de Vlaamse Regering van 14/10/2005 en 6/12/2005 kunnen land- en tuinbouwers sinds 1 december 2005 een forfaitaire kostencompensatie ontvangen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de situatie waarin de land- of tuinbouwer instaat voor de begeleiding van maximaal drie zorgvragers (brutobedrag 40 euro per dag) en het louter aanbieden van infrastructuur dus zonder dat de land- of tuinbouwer instaat voor de begeleiding (brutobedrag 15 euro per dag). In beide gevallen mag er voor de opvang geen loon betaald worden vanuit de voorziening. Om als land- of tuinbouwbedrijf in aanmerking te komen voor deze vergoeding moet het bedrijf samenwerken met een erkende zorgvoorziening of een centrum voor leerlingenbegeleiding en moet er een overeenkomst tussen zorgboerderij, zorgvoorziening en zorgvrager worden afgesloten. De zorgvoorziening staat in voor de coördinatie, voor de administratie en voor het opstellen van een handelingsplan. Om de zorgboerderijen te ondersteunen werd in 2004 een steunpunt Groene Zorg opgericht. Het steunpunt fungeert als expertisecentrum door kennis te centraliseren en vorming en informatie te voorzien. Daarnaast brengt het land- en tuinbouwbedrijven (het aanbod aan arbeidszorgplaatsen) in contact met de welzijns- en gezondheidsvoorzieningen (de vraag naar arbeidszorgplaatsen). In die zin is het eerder een toeleveringsinitiatief dan een arbeidszorginitiatief. In totaal waren er in 2009 ongeveer 600- tal personen via arbeidszorg actief op een zorgboerderij. Deze arbeidszorgplaatsen zijn reeds gevat in de algemene cijfers van arbeidszorg binnen de welzijns- en gezondheidssector. 12

13 2.5. Arbeidszorg binnen de sociale en beschutte werkplaatsen Sinds ettelijke jaren worden in verschillende sociale werkplaatsen 3 projecten arbeidszorg georganiseerd, aanvankelijk zonder wettelijk kader of vast financieringskanaal. Met het besluit van 14 december 2001 (tot wijziging van het Besluit van de Vlaamse Regering van 8 december 1998 tot uitvoering van het decreet inzake sociale werkplaatsen) kregen deze projecten een juridisch kader waardoor arbeidszorg als functie werd ondergebracht in de sociale werkplaatsen. Sociale werkplaatsen die minstens een erkenning hadden voor 10 voltijdse arbeidsplaatsen konden een beroep doen op een omkaderingspremie (in het GESCO-statuut) voor de begeleiding van arbeidszorgmedewerkers. Er werden toen vanuit 50 sociale werkplaatsen aanvragen ingediend. In het kader van het meerbanenplan van 2006 werd de mogelijkheid om arbeidszorg te organiseren uitgebreid tot de beschutte werkplaatsen en tot de sociale of beschutte werkplaatsen in samenwerking met een welzijnspartner. Deze uitbreiding werd in 2007 en 2008 gerealiseerd. In het meerbanenplan werden 92 VTE arbeidszorgplaatsen voor erkende sociale werkplaatsen via reguliere regelgeving toegewezen, evenals 178 VTE arbeidszorgplaatsen ( uren) aan erkende beschutte werkplaatsen of samenwerkingsverbanden tussen beschutte en/of sociale werkplaatsen met een welzijnspartner (= experimentele arbeidszorg meerbanenplan). Het betrof in totaal ongeveer 900 voorziene bijkomende doelgroepmedewerkers in de arbeidszorg met inbegrip van een aantal plaatsen voor observatie- en activeringstages. De nieuwe plaatsen arbeidszorg meerbanenplan zijn enkel toegankelijk voor verplicht ingeschreven werkzoekenden: uitkeringsgerechtigde werkzoekenden, schoolverlaters in wachttijd en tijdelijk geschorste werkzoekenden. Deze werkzoekenden dienen vooraf een individuele aanvraag in te dienen voor het bekomen van een vrijstelling voor het volgen van een stage, studies of een opleiding. De focus ligt hier sterk op het traject naar werk. De toeleiding van de werkzoekenden naar de nieuwe plaatsen arbeidszorg meerbanenplan gebeurt door GTB (Gespecialiseerde Trajectbepalings- en Begeleidingsdienst) die de klanten van de VDAB doorkrijgt na een activeringsscreening met advies arbeidszorg. Samen met de oude arbeidszorgplaatsen bedroeg het krediet in 2008 voor arbeidszorg binnen het domein van de sociale economie euro (beleidsbrief Van Brempt ). Voor de vorige minister van sociale economie Van Brempt was het te vroeg om definitieve uitspraken over de experimenten van arbeidszorg te doen. Ze besliste daarom de voorbije jaren de samenwerkingsverbanden telkens opnieuw tijdelijk te verlengen (zie beleidsbrief Van Brempt ). Minister Van Brempt gaf wel aan dat er voor arbeidszorg een conceptueel kader zal moeten worden uitgetekend waarbij duidelijkheid bekomen wordt rond de positie van arbeidszorg binnen de verschillende beleidsdomeinen en afstemming bereikt wordt met het beleidsdomein Welzijn en Volksgezondheid. Ook benadrukte ze dat er met de federale bevoegde overheden, die een belangrijke 3 De sectoren die het meest vertegenwoordigd zijn binnen de sociale werkplaatsen, zijn de kringloopcentra (ongeveer 1/3 van de erkenningen en arbeidsplaatsen) en werkplaatsen die natuur- en groenonderhoud doen (ongeveer 30% van de erkenningen) (Hedebouw en Houtmeyers 2006: 9). 13

14 verantwoordelijkheid dragen ten aanzien van de uitkeringen van de arbeidszorgmedewerkers, verdere gesprekken zullen moeten worden gevoerd met het oog op structurele afspraken en oplossingen (beleidsbrief Van Brempt ). Met hun memorandum van 18 juni 2009 onderstreepten de sociale partners van de sociale en beschutte werkplaatsen dat de Vlaamse Regering snel duidelijkheid moet brengen over de plaats van arbeidszorg binnen de werkplaatsen en werk moet maken van een doordacht en kwaliteitsvol arbeidszorgbeleid in Vlaanderen. In het Vlaamse Regeerakkoord van 9 juli 2009 bevestigde de nieuwe Vlaamse Regering dat ze samen met het federale niveau een eenduidige aanpak inzake arbeidszorg wenst uit te werken. Ook in de beleidsnota s Werk, Sociale Economie en Welzijn, Volksgezondheid en Gezin wordt dit streven uitgedrukt. In deze laatste beleidsnota wordt in het kader van arbeidszorg onder meer gewezen op het belang van aandacht voor (ex-)psychiatrische patiënten binnen de werkzoekenden met een medische, mentale, psychische of psychiatrische problematiek (zie voor deze MMPP-groep 3.1), voor leefloners, mensen in armoede en anderen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. De huidige minister van Sociale Economie, Freya Van den Bossche, voorziet voor euro voor arbeidszorg, waarvan euro voor de structurele arbeidszorgplaatsen en euro voor de continuering van het experiment arbeidszorg meerbanenplan, beide enkel gelieerd aan de sociale en de beschutte werkplaatsen (zie ook de beleidsbrief Sociale Economie ). 3. Doelgroep 3.1. Wie beoogt men? De verschillende types aanbieders van arbeidszorg organiseren de zorg elk op hun eigen manier, afgestemd op hun specifieke doelpubliek. Voor de trajectbegeleiders in de VDAB-werkwinkels, die voorstellen kunnen doen om werkzoekenden op te nemen in de doelgroep voor arbeidszorg of die gespecialiseerde screeningen kunnen aanvragen, is het van belang over een duidelijke doelgroepafbakening met concrete criteria te beschikken. Binnen de trajectbegeleiding van de VDAB werd daarom als algemeen criterium vastgelegd dat het personen betreft die omwille van persoonsgebonden redenen geen toegang (meer) hebben tot het arbeidscircuit en als gevolg hiervan zich in een situatie van sociale uitsluiting bevinden of er dreigen in terecht te komen. Concrete criteria voor opname in de doelgroep voor arbeidszorg zijn: Cliënt moet zelf in arbeidszorg willen Personen die in aanmerking komen voor arbeidszorg beschikken over onvoldoende arbeidsattitudes en/of arbeidsvaardigheden om tewerkgesteld te kunnen worden in het normaal economisch circuit of in een beschermde tewerkstelling. 14

15 Onder onvoldoende arbeidsattitudes en -vaardigheden wordt een combinatie van meerdere van factoren verstaan, waarbij steeds met de zwaarte en het aantal factoren rekening wordt gehouden: niet beschikken over een dagstructuur hebben het moeilijk om afspraken na te leven een opdracht gedurende een vooropgestelde periode niet kunnen volhouden niet zelfstandig kunnen werken geen 50% rendement halen een betaalde tewerkstelling van meer dan 13 uur/week niet aankunnen niet stressbestendig zijn een laag arbeidsritme tempo hebben veelvuldig afwezig zijn nood aan structuur en begeleiding onvoldoende nauwkeurig opdrachten kunnen uitvoeren geen arbeidsattitudes hebben Oorzaken voor het hebben van onvoldoende arbeidsattitudes en/of vaardigheden kunnen te wijten zijn aan één of een cumulatie van persoonsgebonden redenen: Gedragsstoornissen Psychische problemen (depressie, angstaanvallen, concentratiestoornissen, schizofrenie, psychose, manisch depressief, licht autisme, ) Verslaving (alcohol, drugs, medicatie, ) Fysieke beperkingen Gebrek aan draagkracht Verstandelijke handicap Problematische sociale context (familiale en sociale relaties, instellingsverleden, financiële situatie, ) Het potentieel aan kandidaten voor arbeidszorg is vrij groot. In de VDAB-screening van werkzoekenden met een medische, mentale, psychische of psychiatrische problematiek 4 wordt bijna één vierde van de mensen naar arbeidszorg verwezen. Geëxtrapoleerd zou het om een 2000-tal werkzoekenden gaan (Samoy 2008). Daarnaast is er heel wat potentieel bij mensen in andere uitkeringsstelsels en bij niet-beroepsactieven. Zo komen wellicht heel wat mensen met een ziekte-en-invaliditeitsuitkering of inkomensvervangende tegemoetkoming in aanmerking voor arbeidszorg. 4 Bij zowat 20% van de (+/ ) langdurig werkzoekenden die door de VDAB binnen de curatieve werking van de sluitende aanpak worden opgeroepen, worden problemen geconstateerd die niet onmiddellijk op te lossen zijn door een arbeidsmarkgericht regulier of intensief, gespecialiseerd traject naar werk. Oorzaken hiervan zijn ernstige psychische of medische problemen zoals bijvoorbeeld een verslavingsproblematiek, al dan niet in combinatie met een ernstige werkloosheidsval. De VDAB screent deze groep om de specifieke problemen in kaart te brengen en verwijst mensen door, onder meer naar arbeidszorg en sociale werkplaatsen. 15

16 3.2. Profiel van de deelnemers Het profiel van de mensen in arbeidszorg in Vlaanderen is niet volledig gekend. Enkel voor een aantal specifieke groepen of regio s werden cijfers verzameld. Zo brachten de provincies Limburg en Oost-Vlaanderen arbeidszorgmedewerkers op hun grondgebied in kaart en houdt GTB Vlaams-Brabant gegevens over hun huidig arbeidszorgcliënteel bij. Verder is er ook informatie beschikbaar over de arbeidszorgmedewerkers binnen de sociale en beschutte werkplaatsen in Vlaanderen Arbeidszorgmedewerkers over de initiatieven heen Uit een bevraging in 2008 naar 674 arbeidszorgmedewerkers in de provincie Limburg bleek dat de gemiddelde arbeidszorgmedewerker tussen 35 en 54 jaar oud is (54%), mannelijk is (65%), niet gehuwd (84%) en een psychische beperking heeft (50%). 45% van de medewerkers heeft een RIZIV-uitkering, 27% een RVA-uitkering, 19% een inkomensvervangende tegemoetkoming, 4% een pensioen, 2% een leefloon. Vooral de arbeidszorgmedewerkers uit de Geestelijke Gezondheidzorg leven van een RIZIVuitkering (69% van hen heeft een RIZIV-uitkering, 12% een RVA-uitkering), bij de sociale en beschutte werkplaatsen zijn er meer mensen met een RVA-uitkering (48%) dan met een RIZIV-uitkering (33%). Van de arbeidszorgmedewerkers in de gehandicaptensector heeft 73% een inkomensvervangende tegemoetkoming. In het Algemeen Welzijnswerk vinden we vooral RVA-uitkeringsgerechtigden terug (46%) en RIZIVuitkeringsgerechtigden (39%). 56% van de arbeidszorgmedewerkers is kortgeschoold, 35% middengeschoold. Slechts 4% van de arbeidszorgmedewerkers werkt meer dan 30 uur per week, 60% werkt maximaal 16 uur per week (Provinciaal Steunpunt Arbeidszorg Limburg, 2009). Belangrijke doorverwijzers naar arbeidszorg zijn GTB (16%), Beschut Wonen (15%), de Psychiatrische Ziekenhuizen (12%) en de sector voor personen met een handicap (13%). Het profiel van de arbeidszorgmedewerkers in Oost-Vlaanderen wijkt grosso modo niet erg van die in Limburg af. Wel zijn er in Oost-Vlaanderen meer medewerkers die een inkomensvervangende tegemoetkoming ontvangen (46% van de 1471 medewerkers) en aanzienlijk minder RVA-uitkeringsgerechtigden (14% van de medewerkers). De grootste doorverwijzers hier zijn de sector voor personen met een handicap (36%), gevolgd door de Geestelijke Gezondheidszorg (29%) en GTB (13%). GTB Vlaams-Brabant stelde een profiel op van de mensen die in de provincie Vlaams- Brabant in 2008 door hen naar arbeidszorg werden toegeleid. Ook dit profiel bevestigt het Limburgse en Oost-Vlaamse beeld: eerder middelbare leeftijd (26% tussen 45 en 49 jaar), man (58%) en in hoofdzaak een psychische beperking (51%). Het GTBcliënteel heeft wel vaker een RVA-uitkering (58%), wat door de opdracht die GTB van de VDAB krijgt inzake screening, labeling en toeleiding van arbeidszorgkandidaten (uit de MMPP-groep) te verklaren valt. 46% van de instromers is meer dan vijf jaar werkloos. De GTB-groep is ook iets hoger geschoold dan de ruimere groep van arbeidszorgmedewerkers en komt voor een groot deel uit het lokaal stedelijk weefsel (voor GTB-Vlaams Brabant is 26% uit Leuven afkomstig). 16

17 Arbeidszorgmedewerkers binnen sociale en beschutte werkplaatsen Van de arbeidszorgmedewerkers binnen sociale en beschutte werkplaatsen zijn een aantal cijfers voor gans Vlaanderen gekend. Zo wordt in de beleidsbrief van toenmalig minister van Sociale Economie Van Brempt vermeld dat eind % van de arbeidszorgmedewerkers binnen sociale en beschutte werkplaatsen kortgeschoold waren, 16% vijfigplussers en 3% personen van allochtone afkomst. Samoy geeft aan dat van alle personen die in 2007 deelnamen aan de arbeidszorgprogramma s binnen sociale en beschutte werkplaatsen (1121) 69% (786) mensen met een arbeidshandicap waren (Samoy 2008). Uit de cijfers van eind 2008 (N=1039) blijkt dat er 73% arbeidsgehandicapten, 76% laaggeschoolden, 46% vrouwen, 23% vijftigplussers en 5% allochtonen waren Profiel doelgroep op basis van R-pas In het kader van het Vlaamse Passer-project, opgezet met de bedoeling het instrumentarium van de Gespecialiseerde Arbeidsonderzoeksdiensten (GA s) te vernieuwen en uit te breiden, werd de R-pas ontwikkeld, een ruggengraattest voor het meten van arbeidscompetenties bij personen met een arbeidshandicap. De R-pas peilt naar vier factoren: algemene arbeidsvaardigheid, uitvoeringskwaliteit, beoordeling door de begeleider en psychische competenties. In 2007 werd de R-pas getest bij 200 mensen uit dagcentra (inclusief 50 die binnen dagcentra aan begeleid werken doen), 100 medewerkers arbeidszorg binnen sociale werkplaatsen, 50 medewerkers arbeidszorg binnen de geestelijke gezondheidszorg, 150 werknemers van beschutte en sociale werkplaatsen en 150 personen tewerkgesteld in het Normaal Economisch Circuit (NEC). Uit de analyses bleek dat de groep van de dagcentra een duidelijk zwakker profiel had dan de andere drie groepen, met uitzondering van de scores voor psychische draagkracht. Ook bleek dat de NEC-groep consequent sterker scoorde dan de arbeidszorggroep en de groep van de sociale en beschutte werkplaatsen. Tussen de arbeidszorggroep en de groep van de sociale en beschutte werkplaatsen werden evenwel weinig verschillen opgetekend. Alleen op het vlak van psychische draagkracht bleek dat de arbeidszorgmedewerkers zwakker scoorden dan de werknemers van de sociale en beschutte werkplaatsen (Moenaert 2007: ) Ervaringen van de doelgroep Mieke Frans en Jan Vranken namen in 2000 in het onderzoek Tussen Welzijn en Werk. Een eigen plaats voor arbeidszorg? de ervaringen van de arbeidszorgmedewerkers onder de loep. Uit hun interviews met 34 mannen en vrouwen bleek onder meer 17

18 dat het hebben van een nuttige daginvulling, een ruimer doel in het leven en sociale contacten als belangrijke positieve aspecten van arbeidszorg naar voor werden geschoven. Op deze vlakken leek arbeidszorg in grote mate de leemte te kunnen opvullen die werkloosheid had gecreëerd. Specifieke troeven van arbeidszorg bleken te zijn dat mensen het gevoel hebben heel wat controle over hun taken te hebben en heel wat inspraak krijgen in de werkorganisatie. De werkdruk ligt bij arbeidszorg ook een pak lager dan in het reguliere circuit en dit wordt door de doelgroep als erg positief ervaren. Over de mogelijkheid om bij te leren in arbeidszorg (ontwikkeling van technische en sociale vaardigheden) liepen de meningen van de arbeidszorgmedewerkers veeleer uiteen. Grote knelpunten aan arbeidszorg zijn volgens de medewerkers het ontbreken van een echte verloning (met de socialezekerheidsuitkering die ze ontvangen komen ze nauwelijks toe), de beeldvorming in de buitenwereld (arbeidszorg wordt als minderwaardig aanschouwd) en de onzekerheid over hun statuut in de toekomst (gebrek aan garantie dat ze hun uitkering zullen kunnen blijven behouden). Ook Peggy De Prins en Jos Motmans (2009) wijzen in hun onderzoek, onder meer op basis van hun gesprekken met een aantal arbeidszorgmedewerkers, op de troeven van arbeidszorg voor de doelgroepmedewerkers. Zij benadrukken dat arbeidszorg een belangrijke hefboom kan zijn voor mensen wanneer de organisatie die arbeidszorg aanbiedt, gericht is op de vervulling van zoveel mogelijk instrumentele vrijheden van de arbeidszorgmedewerker. Aandacht voor competentieontwikkeling mag hierbij niet ontbreken. Wel is arbeidszorg geen wondermiddel voor alle kwalen. Arbeidszorg alleen kan niet steeds een moeilijke persoonlijke situatie veranderen. Veel hangt ook af van de wijze waarop het wordt ingevuld. 4. Knelpunten en aanbevelingen Voor de commissie Diversiteit vult arbeidszorg een belangrijke leemte in tussen arbeid en zorg. Het kan mensen die niet, niet meer of nog niet terechtkunnen in het reguliere of beschermde arbeidscircuit een zinvolle dagbesteding bieden. Arbeidszorg kan een erg belangrijke rol spelen voor mensen die omwille van psychische, verstandelijke of fysieke beperkingen (al dan niet tijdelijk) geen betaald werk aankunnen maar wel behoefte hebben aan een vorm van arbeid die hen integreert in de samenleving. Hierbij moeten ze op begeleiding en ondersteuning op maat kunnen rekenen. Voor de commissie Diversiteit is het dan ook belangrijk dat arbeidszorg in Vlaanderen op een structurele wijze wordt uitgebouwd. Het aanbod aan arbeidszorg moet voldoende ruim zijn zodat uiteenlopende groepen binnen het doelpubliek op aangepaste formules beroep kunnen doen. De commissie Diversiteit wenst de klemtoon te leggen op de volgende aspecten: arbeidszorg moet deel uitmaken van een ruimer traject op maat waarbij naar het hoogst bereikbare niveau van inschakeling wordt gestreefd (4.1), het mag geen concurrent zijn voor betaalde arbeid (4.2), er moet een dekkend netwerk van initiatieven en -plaatsen zijn (4.3) en een duidelijk statuut voor de arbeidszorgmedewerker (4.4) met vrijwilligheid als uitgangspunt (4.5). Ook moet er werk worden gemaakt van 18

19 een duidelijk structureel kader voor de arbeidszorginitiatieven en -plaatsen met aangepaste financiering (4.6) en van een adequate monitoring en rapportering (4.7) Deel van een ruimer traject Vandaag verschilt arbeidszorg sterk naargelang het type voorziening dat de arbeidszorg aanbiedt en ook daarbinnen zijn er heel wat variaties. Binnen de welzijns- en gezondheidssector staat globaal gezien het welzijn van de mensen voorop en is doorstroom naar beschermd of regulier werk meestal niet het uitgangspunt. Toch is ook binnen de welzijns- en gezondheidssector tewerkstelling soms een streefdoel, met name wanneer dit tot de wens en de mogelijkheden van de medewerker behoort. In dat geval wordt via arbeidstraining gewerkt aan de arbeidsattitudes en aan de randvoorwaarden die iemand nodig heeft om de stap te zetten naar een betaalde job. Dit leidt voor een aantal arbeidszorgmedewerkers tot doorstroom naar (veeleer beschermde arbeid). Binnen de sociale en beschutte werkplaatsen wordt bij arbeidszorg vandaag in principe naar doorstroom naar beschut en regulier werk gestreefd. Wel blijkt in de praktijk dat er heel wat drempels zijn en deze doorstroom, net als bij andere arbeidszorginitiatieven, eerder zelden gerealiseerd wordt. Vaak dienen er eerst heel wat problemen te worden opgelost die inherent zijn aan de handicap of de gezondheid en er zijn ook heel wat inactiviteitsvallen (zie het advies van de SERV en de commissie Diversiteit van 2004 inzake inactiviteitsvallen). Op dit moment zijn er ook geen of weinig overgangsregelingen ingebouwd die een terugkeer naar het arbeidszorgstatuut mogelijk maken indien de overstap naar het reguliere of beschermde circuit niet succesvol blijkt. Ervaringen van onder meer GTB wijzen uit dat het de afgelopen jaren moeilijker werd om mensen vanuit arbeidszorg naar een betaalde baan te laten doorstromen. GTB geeft aan dat het profiel van de doelgroep zwakker wordt (ouder, lager geschoold, langer inactief) waardoor er minder doorstroming mogelijk en/of wenselijk is. Ook durven mensen bij een minder gunstige economische conjunctuur minder snel het risico te nemen om naar een reguliere baan over te stappen, zeker gezien er geen zekerheid is dat ze nadien naar arbeidszorg kunnen terugkeren. Voor de commissie Diversiteit is het belangrijk dat de verschillende settings binnen arbeidszorg elk hun eigen accenten kunnen leggen. Wel moet arbeidszorg steeds worden uitgewerkt vanuit een evenwaardige invulling van én arbeid én zorg. Dit impliceert dat er overleg en een akkoord nodig is tussen de ministers van Werk, Sociale economie en Welzijn en volksgezondheid. De commissie Diversiteit vraagt dat er één coördinerende minister wordt aangesteld die voor de uitwerking van een gezamenlijk structureel kader zorgt. De ervaring vandaag leert dat de combinatie van een werk- en welzijnsfocus niet altijd evident is. Zo bestaat er een tender zorgbegeleiding bij de VDAB waar werkzoekenden voor een periode van maximaal achttien maanden worden uitgeleend aan zorgactoren om de persoon klaar te stomen voor betaalde arbeid. In de praktijk blijkt dat achttien maanden vaak te kort is. Ook de problematiek van de MMPP-groep die toegeleid wordt naar arbeidszorg en voor een groot deel een ouder, kortgeschoold, langdurig 19

20 werkloos publiek betreft, geeft aan dat ook in de meer arbeidsgerichte trajecten heel wat zorg op maat nodig is. Algemeen moet voor de commissie Diversiteit het uitgangspunt zijn dat voor iedere arbeidszorgmedewerker naar het hoogst bereikbare niveau van inschakeling wordt gestreefd. Dit hoogst bereikbare niveau kan bepaald worden door de persoonlijke problematiek van de arbeidszorgmedewerker, maar ook door maatschappelijke factoren (zie ook het dossier van de Ronde Tafel Arbeidszorg, 2009b: 7). Meer algemeen moet arbeidszorg steeds kaderen in een traject waarbij blijvend bekeken wordt welke vormen van activiteit het meest aangewezen zijn en welk ontwikkelingstraject een persoon kan afleggen. Zowel binnen de welzijns- en gezondheidssector als binnen de maatwerkbedrijven moet aandacht zijn voor de kansen en mogelijkheden van de arbeidszorgmedewerker en moet, rekening houdend met de wensen, mogelijkheden en keuzes van de medewerker, steeds naar een optimale daginvulling, vorming en/of begeleiding worden gestreefd. Loopbaan- en levenslooptrajecten kunnen ook via methodieken als persoonlijke ontwikkelingsplannen en andere planningsinstrumenten worden ondersteund (zie ook 4.3.3). Voor arbeidszorgmedewerkers binnen de sociale en beschutte werkplaatsen moet er gestreefd worden naar betaalde tewerkstelling binnen een sociale of beschutte werkplaats of het normaal economisch circuit Geen concurrent voor betaalde arbeid Op de arbeidsmarkt vandaag worden vaak hoge eisen gesteld. Een deel van de mensen die moeilijker meekunnen dreigt uit te boot te vallen. Vervangende arbeid tracht hier een antwoord op te bieden. Omdat ook binnen de sociale economie de eisen vandaag vrij hoog liggen, spreken sommigen van een cascade-effect: daar waar de restgroep van de arbeidsmarkt vroeger werd opgevangen in de sociale en beschutte werkplaatsen, zou vandaag de restgroep van de restgroep worden opgevangen in de arbeidzorgcentra (zie bv. Frans en Vranken 2000). Binnen de maatwerkbedrijven moet vandaag steeds gezocht worden naar een optimaal evenwicht tussen het economische kader waarbinnen men werkt en het werken met doelgroepmedewerkers die een bepaalde afstand tot de arbeidsmarkt hebben. Zo moeten beschutte werkplaatsen wanneer ze toeleverancier zijn voor de reguliere economie hun productieproces afstemmen op de vraag van de klanten (reguliere bedrijven, overheid), klanten die ook verplicht zijn permanent (technologisch) te vernieuwen. De werkplaatsen moeten aan productie-eisen voldoen, en tegelijk werk op maat aanbieden aan hun doelgroepmedewerkers en voldoende ondersteuning voor elke medewerker voorzien. Bij het aantrekken van nieuwe medewerkers moet er een goed evenwicht gezocht worden tussen het aanwerven van mensen die voldoende sterk zijn om in het productieproces te kunnen meedraaien en het geven van kansen aan zwakke werknemers (zo zijn bv. mensen met een zware psychische problematiek niet altijd zomaar direct inzetbaar). Wanneer naast betaalde banen in sociale en beschutte werkplaatsen, binnen eenzelfde setting, ook niet-vergoede arbeidszorgplaatsen worden aangeboden, zou het kunnen zijn dat een deel van de mensen die vroeger in het betaald segment terecht kon (de zwakkere groep) nu eerder naar arbeidzorg wordt toegeleid. Dit effect zou zich 20

21 voor (jonge) werkzoekenden kunnen voordoen; daarnaast zou het kunnen zijn dat werknemers die reeds langer in het betaalde segment aan de slag zijn uitstromen naar arbeidszorginitiatieven. Anderzijds is het zo dat omwille van een meer doorgedreven activeringsbeleid de voorbije jaren ook meer zwakkere groepen op de arbeidsmarkt komen. Het betreft ten dele mensen die meerdere drempels te overwinnen hebben eer ze volwaardig een betaalde baan kunnen opnemen. Ook los van het activeringsbeleid bieden vandaag meer mensen zich op de arbeidsmarkt aan. Meer mensen op de arbeidsmarkt betekent meer mensen die nood hebben aan ondersteuning bij hun zoektocht naar werk of bij het behoud van een baan. De commissie Diversiteit vraagt aan het beleid voldoende oog te hebben voor mogelijke verdringing van het reguliere naar het beschermde circuit en van het beschermde circuit naar arbeidszorg. Dit zowel op vlak van instroom in de initiatieven (wie wordt er toegelaten) als retentie (wie kan er aan de slag blijven). Ook blijft het belangrijk om in te zetten op het faciliteren van trajecten van arbeidszorg naar betaald werk (ook binnen het beschermde milieu) en op trajecten van het beschermde naar het reguliere circuit. Zo stoten doelgroepmedewerkers bij de overstap van arbeidszorg naar betaald werk in het beschermde milieu, zowel op praktische als op psychologische drempels. Inactiviteitsvallen dienen te worden aangepakt (bv. bij overgang van een voltijdse uitkering naar een deeltijdse baan) en terugkeergaranties zonder inkomensverlies dienen te worden voorzien. Werk op maat voor personen met een arbeidshandicap moet zowel binnen arbeidszorg, het beschermde als het reguliere circuit maximale kansen krijgen. Een optimale ondersteuning en omkadering moet de arbeidszorgmedewerkers de kans geven om na de periode van arbeidszorg de overstap te maken naar betaalde arbeid. Deze ondersteuning zal er ook toe bijdragen dat men kan inschatten of iemand al dan niet klaar is voor een overstap naar betaalde arbeid. Ook na een overstap naar betaalde arbeid is het vaak belangrijk dat de persoon in kwestie (bijvoorbeeld via een jobcoach of supported employment) nog ondersteuning krijgt. Voor arbeidszorg binnen de sociale en beschutte werkplaatsen is het belangrijk dat er een kader wordt uitgewerkt waarbij de periode waarin iemand als arbeidszorgmedewerker binnen de werkplaatsen aan de slag is, een bepaalde duur niet mag overschrijden. De maximumduur moet zodanig worden ingevuld dat ruimte voor maatwerk en trajecten op maat gegarandeerd zijn. Voor alle arbeidszorgmedewerkers dient een gepast aanbod aan arbeidszorg te worden voorzien, zodat mensen die de maximumduur van arbeidszorg binnen een sociale of beschutte werkplaats overschrijden, niet in de kou komen te staan en elders binnen arbeidszorg terechtkunnen. Over het kader is verder overleg nodig met de sector, de sociale partners, de zelforganisaties en de actoren uit de welzijns- en gezondheidssector Een dekkend netwerk van arbeidszorginitiatieven en -plaatsen Het is voor de commissie Diversiteit logisch dat verschillende arbeidszorginitiatieven met verschillende doelgroepen werken. Heterogene groepen binnen één arbeidszorg- 21