Verspreidingsonderzoek Invasieve vaatplanten 2017

Transcriptie

1 Verspreidingsonderzoek Invasieve vaatplanten 2017 Een rapportage van FLORON Opgesteld in opdracht van: Wageningen Environmental Research (Alterra) Auteurs: Baudewijn Odé & Ruud Beringen juli 2018 FLORON POSTBUS GL NIJMEGEN 1

2 Verspreidingsonderzoek Invasieve vaatplanten 2017 Stichting RAVON, team FLORON Postbus GL Nijmegen Opdrachtgever: Alterra Postbus AA Wageningen Namens: Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit Team invasieve exoten Catharijnesingel GG Utrecht Projectnummer FLORON: FL Referentie opdrachtgever: Contactpersoon FLORON: Baudewijn Odé FLORON is een merknaam van Stichting RAVON. Dit project is uitgevoerd door Stichting RAVON. Datum uitgave: Voorplaat: Kiemplant Reuzenbalsemien in Nijmegen; zal daar dit jaar bestreden worden door Beleef en Weet, IVN, FLORON en anderen. Foto: Baudewijn Odé. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden zonder voorafgaande toestemming van de stichting RAVON, noch mag het worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. 2

3 1 INLEIDING In december 2017 heeft Wageningen Environmental Research (Alterra) namens de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, Team Invasieve Exoten aan FLORON de opdracht verleend tot een samenstel aan activiteiten gericht op het verzamelen van verspreidingsdata van invasieve vaatplanten in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). De opdracht omvat verschillende onderdelen. Kern ervan is de coördinatie van gegevensverzameling door vrijwilligers gericht op contractsoorten (invasieve exoten) en de ontsluiting in de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF) van deze gegevens ten behoeve van beleid en beheer rondom invasieve exoten. In 2017 is de lijst met contractsoorten uitgebreid naar 55 soorten. Belangrijke specifieke onderdelen in de werkzaamheden in 2017 zijn het stimuleren van de vrijwilligers, extra aandacht voor de nieuw aan de lijst toegevoegde contractsoorten en nieuw opduikende soorten in Nederland. Dit onderzoek wordt uitgevoerd onder de vlag van FLORON door medewerkers van RAVON. Belangrijkste inhoudelijk betrokkenen zijn Baudewijn Odé (Projectmanager en Projectleider) en Ruud Beringen (Projectmedewerker en Databasemedewerker). Voor het verwerken van gegevens van nieuwe soorten en diverse communicatieve activiteiten is Leonie Tijsma betrokken geweest. In een zelfstandige rapportage is verslag gedaan van de gerelateerde opdracht voor het aanschrijven van beheerders rondom Ambrosiawaarnemingen uit Door omstandigheden is de opdracht laat gegund, waardoor we een aantal onderdelen van de opdracht minder goed hebben kunnen uitvoeren dan gewenst. Dit wordt bij de betreffende resultaten besproken. 3

4 2 WERKZAAMHEDEN Hieronder worden de geoffreerde werkzaamheden afgezet tegen de uitgevoerde werkzaamheden. De resultaten in termen van waarnemingen van soorten worden in hoofdstuk 3 behandeld Stimulering en coördinatie vrijwilligers Beschreven in de offerte zijn de volgende werkzaamheden: - Verspreiden van informatie over het project en de (nieuwe) contractsoorten via de website van FLORON. Daarbij is extra aandacht voor het belang van (punt)waarnemingen van de Unielijstsoorten en soorten die binnen drie dagen moeten worden gemeld; - Stimuleren dat vrijwilligers waarnemingen van contractsoorten doorgeven via de invoerportals of apps, om waarnemingen snel in de NDFF te kunnen ontsluiten; - Stimuleren dat de validatoren waarnemingen van contractsoorten met prioriteit beoordelen. Hiertoe wordt o.a. vanuit het bestaande NEM Verspreidingsonderzoek Vaatplanten het Digitaal Dashboard ingezet en gepromoot. Dit dashboard maakt validatieachterstanden inzichtelijk voor de NDFF-validatoren; - Stimuleren dat oude groeiplaatsen van exoten worden herbezocht via de actualisatiemodule van verspreidingsatlas.nl ( Staat deze plant er nog? ). Dit is van belang om te kunnen beoordelen of soorten zich handhaven op de plekken waar ze eerder gevonden zijn. In 2017 wordt via deze module opnieuw aandacht gevraagd voor het actualiseren van Unielijstsoorten; - Verzorgen van artikelen in de digitale nieuwsbrief (minimaal 6x gedurende de looptijd van het project) voor ruim 2000 waarnemers over het project en de Unielijstsoorten; - Vier bijdragen aan het periodiek Kijk op Exoten en tenminste twee nieuwsberichten over exoten via Natuurbericht.nl, met een focus op Unielijstsoorten en nieuwe soorten; - FLORON draagt ook via andere projecten actief bij aan het stimuleren van vrijwilligers om (punt)waarnemingen van exoten door te geven. Het gaat met name om de projecten Het Nieuwe Strepen en Kilometerhok Strepen, waar de strepers wordt gevraagd om van beleidsrelevante soorten ook puntwaarnemingen te verzamelen. - In de loop van 2017 worden foto s en soortteksten met informatie over verspreiding en ecologie van de nieuwe contractsoorten ontsloten via Verspreidingsatlas.nl. - Voor 17 contractsoorten (in bijlage 1 aangegeven met een asterisk) zal FLORON nieuwe meldingen binnen drie werkdagen doorgeven aan de NVWA (Johan van Valkenburg), omdat potentieel snelle actie gewenst is. 4

5 Helpdesk Onder deze noemer worden actieve waarnemers en andere geïnteresseerden geholpen door medewerkers van FLORON. Het gaat daarbij om o.a. makkelijke determinatievragen, hulp bij het gebruik van de streeplijst, en hulp bij invoer van gegevens via portalen of apps. Door de medewerkers van FLORON is tevens begeleiding gegeven bij determinatievragen of aangemoedigd bewijsmateriaal aan te leveren, met name voor nieuwe soorten. Waar nodig is ook contact gehouden met Naturalis in Leiden (Nationaal Herbarium Nederland) en de NVWA (Johan van Valkenburg). Maandberichten Bijna iedere maand krijgen de sleutelvrijwilligers een bericht van het Landelijk Bureau, met daarin nieuws en aandachtspunten met betrekking tot de vrijwilligerscoördinatie, dataverwerking of validatie. Deze berichten worden positief ontvangen, de coördinatoren voelen zich meer betrokken bij het werk van FLORON. In de maandberichten is aandacht gegeven aan de nieuwe contractsoorten waarvoor de NVWA heeft gevraagd het vrijwilligersnetwerk in te zetten. Specifiek is in mei opgeroepen om aandacht te hebben voor het invoeren van abundanties, ook bij exotenwaarnemingen (bijv. Watercrassula). Op diverse momenten is aandacht gevraagd voor de soorten van de Unielijst en het snel doorgeven van deze soorten als puntwaarneming met abundantieschatting. Website In de voorzomer zijn de (nieuwe) contractsoorten op de website opgesomd onder het kopje Meedoen/Exoten melden. Hier staat ook de basale informatie voor waarnemers om mee te doen. Bij iedere soort is het mogelijk om door te klikken naar de soort op Verspreidingsatlas.nl, met de meest actuele verspreidingskaart, foto s, trend (zover beschikbaar) en andere beschikbare informatie. Excursies In 2017 zijn 4 inventarisatieweekenden georganiseerd en ca. 45 excursies. Tijdens alle weekenden zijn km-hokken geïnventariseerd, vaak aangevuld met inventarisaties van natuurgebieden en/of km-hokken waarvan we geen actuele gegevens hebben. Ook tijdens een aantal excursies zijn in groepsverband km-hokken gestreept. Tijdens de weekenden en excursies wordt tevens aandacht besteed aan het opleiden van beginnende floristen. Exoten krijgen altijd ruime aandacht, zeker ook omdat er vaak determinatievragen zijn rondom de minder vaak gevonden exoten. 5

6 Vergadering met Districtscoördinatoren Twee keer per jaar wordt een dag voor sleutelvrijwilligers/districtscoördinatoren georganiseerd. Op de voorjaarsvergadering zijn aan bod gekomen de voorgenomen projecten in 2017 (waarvan Verspreidingsonderzoek invasieve vaatplanten altijd een belangrijke is). Tijdens de najaarsvergadering zijn de projectresultaten teruggekoppeld. Lezingen Op de FLORONdag (9 december 2017) is de traditionele lezing met bijzondere vondsten over 2017 verzorgd door Leni Duistermaat van Naturalis Biodiversity Center. Deze lezing wordt zeer gewaardeerd om het verslag van o.a. nieuw opgedoken exoten in Nederland. Daarnaast zijn diverse lezingen gegeven over exoten en exotenbestrijding (zie H. 6). Tijdschrift PLANTEN In 2015 is FLORON gestart met een nieuw tijdschrift, PLANTEN. Het vijfde en zesde nummer zijn in 2017 verschenen en verspreid onder donateurs van Stichting FLORON. Inmiddels hebben we ruim 550 donateurs geworven. Digitale Nieuwsbrief De FLORON digitale Nieuwsbrief komt in 2017 bijna maandelijks uit. Er zijn inmiddels al meer dan ontvangers. Het Verspreidingsonderzoek Invasieve uitheemse vaatplanten krijgt altijd aandacht, o.a. via het project Staat deze plant er nog?. In de loop van het jaar is o.a aandacht gegeven aan Springzaden (maart 2017), Week van de invasieve exoot (april 2017), Struikaster (juni 2017), nieuwe Unielijstsoorten (juli 2017), Alsemambrosia (oktober 2017) en de Campagne Wiede Wieden Weg (april 2018). Natuurberichten Door het jaar heen is op diverse momenten aandacht besteed aan exoten of nieuwe soorten voor Nederland. Er was aandacht voor Springzaden (juli 2017), Alsemambrosia (oktober 2018), Westerse karmozijnbes (januari 2018), Green Junkie (april 2018), Soliva sessilis (april 2018), Grote waternavel, (maart 2018) en Yucca (februari 2018). 6

7 Kijk op Exoten FLORON besteedt aandacht aan exoten in deze levendige exotennieuwsbrief. In 2017 is aandacht besteed aan Moeraslantaarn (april 2017), Hemelboom (juni 2017), Ambrosia (september 2017), Japanse hulst (januari 2018) en Green Junkie (april 2018). NDFF Verspreidingsatlas NDFF Verspreidingsatlas ( figuur 1) is zowel de online encyclopedie voor onze achterban, als een tool om waarnemers te stimuleren, te coördineren en te sturen. Deze website is inmiddels een onderdeel van de Nationale databank Flora en Fauna (NDFF) en biedt een compleet en actueel overzicht van de verspreiding van planten in Nederland, direct vanuit de NDFF. Sinds voorjaar 2015 kunnen ook waarnemingen van planten worden ingevoerd. Ook voor een groeiend aantal andere plant- en diergroepen wordt de website gebruikt als view op de NDFF. Voor de meeste vaatplanten (inclusief exoten) is een trendgrafiek beschikbaar (zie Hoofdstuk 3 en bijlage 1). Deze trendgrafieken worden naar verwachting in 2018 geactualiseerd (zie 3.2). Via de actualisatiemodule van Verspreidingsatlas ( Staat deze plant er nog? ) is gestimuleerd om oude groeiplaatsen van exoten te herbezoeken. Dit is van belang om te kunnen beoordelen of soorten zich handhaven op de plekken waar ze eerder gevonden zijn. Contractsoorten zonder waarnemingen (bijv. Stekelige komkommer) en soorten met een zeer brede verspreiding (o.a. Grote waternavel) zijn buiten de actualisatietool gehouden. Figuur 1: Screenshot van Verspreidingsatlas.nl met de pagina van Grote waternavel, met kaart, informatie, tekst over ecologie en verspreiding en foto s. 7

8 Op de website wordt ook de kennis over planten in Nederland gebundeld en toegankelijk gemaakt voor de eigen achterban. De ruime beschikbaarheid van actuele verspreidingsgegevens, foto s, literatuur en (voor een selectie van soorten) beschrijvende teksten maakt de website een mooi naslagwerk voor iedereen met vragen over planten. Op kort termijn zijn voor alle contractsoorten soortbeschrijvingen en foto s beschikbaar, momenteel missen nog foto s van Alligatorkruid, Japans steltgras en Fraai lampenpoetsergras.. Via Verspreidingsatlas bieden we hulp bij het determineren van moeilijke groepen soorten onder de noemer: Eerst hulp bij determineren. Er komen geregeld uitheemse soorten voor in deze nieuwe sleutels, zoals Fijnstralen (Conyza), Duizendknopen (Fallopia), Klimoppen (Hedera) en Wortelloos kroos (Wolffia). 8

9 2.2. Dataverwerking, valideren en leveren van gegevens Beschreven in de offerte zijn de volgende werkzaamheden: - Voor 17 contractsoorten zal FLORON nieuwe meldingen binnen drie werkdagen doorgeven aan de NVWA (Johan van Valkenburg), omdat potentieel snelle actie gewenst is. - FLORON valideert wekelijks de waarnemingen van 23 Unielijstsoorten (tot een maximum van 600 waarnemingen). - Daarnaast zullen wij ons maximaal inspannen voor het snel valideren van waarnemingen van potentieel nieuwe soorten voor Nederland en de 17 contractsoorten waarvoor een snelle melding wenselijk is. - FLORON verwacht dankzij de beschikbaarheid van een nieuwe validatietool bij Verspreidingsatlas.nl een veel grotere efficiëntie dan in vorige jaren, omdat NDFFvalidatoren sneller relevante soorten (incl. Unielijstsoorten) kunnen valideren. De snelheid van gegevensverwerking bij FLORON en de beschikbaarheid van data in de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF) wordt ieder jaar beter. Steeds meer vrijwilligers werken voor het doorgeven van inventarisaties van km-hokken (inclusief exotenwaarnemingen) met het invoerportaal op NDFF Verspreidingsatlas. Daarnaast worden losse waarnemingen van exoten via portals (o.a. Waarneming.nl) en mobiele apps snel doorgegeven aan de NDFF. Na validatie zijn ze ook voor gebruikers van de NDFF beschikbaar. Sinds 2015 is de gegevensverzameling van FLORON verder verbeterd en versneld, dankzij het beschikbaar komen van de app (NOVA). Met deze app kunnen waarnemers direct in het veld waarnemingen verzamelen en die snel doorsturen naar de NDFF. Bovendien zijn alle waarnemingen, ook die van een streeplijst van een km-hok, puntwaarnemingen. Hierdoor zullen gemiddeld meer puntwaarnemingen van exoten beschikbaar komen, hetgeen de bruikbaarheid van de data zal vergroten. Via Waarneming.nl zijn vergelijkbare apps beschikbaar. In 2016 is een faciliteit gereedgekomen bij Verspreidingsatlas.nl waarmee de vrijwillige validatoren voor deelsoortgroepen (bijv. Unielijstsoorten) alle voor validatie openstaande waarnemingen kunnen raadplegen en eventueel ook goedkeuren (figuur 2). Hierdoor is de snelheid waarmee validaties van relevante soorten kunnen worden aangepakt sterk toegenomen. 9

10 Figuur 2: Screenshot van het dashboard voor validatie van Verspreidingsatlas.nl. In 2017 is een extra inspanning gepleegd om de waarnemingen van Unielijstsoorten snel te valideren. Deze zijn in de periode juli t/m december bijna iedere week gevalideerd door de auteurs van deze rapportage, zowel via de NDFF als via Waarneming.nl. In totaal zijn daarbij ca. 700 waarnemingen gevalideerd van met name Reuzenbalsemien, Reuzenberenklauw, Grote waternavel, Waterwaaier, Waterteunisbloem, Kleine waterteunisbloem, Moeraslantaarn en Parelvederkruid. De eerste twee soorten nemen verreweg het grootste aandeel van de validaties in. De door de auteurs gevalideerde waarnemingen vormen een fractie van het totaal aantal goedgekeurde waarnemingen van deze soorten in 2017, aangezien van diverse soorten ook waarnemingen automatisch worden goedgekeurd of handmatig door het vrijwillige validatieteam worden goedgekeurd. 10

11 2.3. Analyse en rapportage Beschreven in de offerte zijn de volgende werkzaamheden: - In de rapportage wordt per soort een actuele verspreidingskaart en (zover beschikbaar en betrouwbaar) een actuele trendgrafiek opgenomen. Net als in 2017 was de bedoeling om, in samenwerking met het CBS, met behulp van nieuwe statistische technieken, trendgrafieken per soort tot en met het actuele jaar beschikbaar te hebben. Deze techniek is in 2017/18 toegepast en getoetst en wordt voor de algemenere exoten betrouwbaar geacht om te worden gepubliceerd. Publicatie zal in de loop van 2018 plaatsvinden, waarmee de techniek voor trendgrafieken in deze rapportage nog niet beschikbaar is. Om toch van zo veel mogelijk invasieve exoten trendgrafieken te kunnen tonen is net als vorig jaar een andere techniek gebruikt om de trend van een soort weer te geven. Daarbij is gebruik gemaakt van de berekening per jaar van het aandeel van het totaal aan waarnemingen van alle soorten in Nederland (gemiddeld tussen de en per jaar) dat wordt ingenomen door een individuele soort. Op deze manier wordt gecorrigeerd voor de verschillen in inventarisatieinspanning tussen de jaren. Deze grafieken kunnen, hoewel minder betrouwbaar dan gewenst, worden gebruikt om een indruk te krijgen van de trend. In bijlage 1 worden de resultaten van de contractsoorten visueel getoond, met actuele verspreidingskaarten op basis van de NDFF. N.B. bij het samenstellen van de kaarten, tabel 2 in Hoofdstuk 3 en bij de trendgrafieken is een andere benadering dan voorgaande jaren gekozen voor het selecteren van waarnemingen uit de NDFF. In het verleden werden waarnemingen geselecteerd, ongeacht de omvang van het gebied waarover ze betrekking hebben. Er blijken met name de laatste jaren veel waarnemingen in de NDFF te zijn ontsloten die betrekking hebben op bijvoorbeeld hele natuurgebieden. De centrale coördinaat die aan deze waarnemingen hangt kan sterk afwijken van de plek waar de soort daadwerkelijk is gevonden. Bovendien blijken er in hetzelfde jaar vaak wel gedetailleerdere waarnemingen beschikbaar. Door alleen waarnemingen te selecteren die hetzij (precies) een kilometerhok beslaan dan wel binnen een kilometerhok vallen verkrijgen we een zuiverder aantal waarnemingen per jaar. Door deze andere werkwijze kunnen de getallen, grafieken en de kaartbeelden iets anders zijn dan voorgaande jaren. In Hoofdstuk 3 worden de resultaten van de inventarisaties besproken en worden de nieuwe exoten, zoals bekend geworden in 2017, uitgebreid behandeld. 11

12 3 RESULTATEN In dit hoofdstuk worden de resultaten besproken, onderverdeeld in waarnemingen van contractsoorten in de NDFF (3.1), de beschikbare trendgrafieken (3.2) en de voor het eerst in Nederland aangetroffen soorten (3.3). Trendgrafieken en verspreidingskaarten zijn weergegeven in Bijlage Waarnemingen NDFF In 2017 zijn van 34 van de 55 contractsoorten waarnemingen beschikbaar gekomen (tabel 1). Er is een kans dat dat er in de loop van 2018 nog meer worden, omdat er soms in een laat stadium nog waarnemingen worden ingeleverd. De meeste soorten laten een doorzettend stijgend aantal waarnemingen zien. Een aantal opvallende zaken: Grote waternavel lijkt in 2017 beduidend minder gevonden. Dat is mogelijk het gevolg van een tijdelijk minder actieve gegevensverzameling bij waterschappen die in afwachting zijn van een (nieuwe) app, waarmee de exoten kunnen worden doorgegeven. Zelfs van de meest algemene soorten, Reuzenbalsemien en Reuzenberenklauw, worden jaarlijks meer waarnemingen gedaan. Watercrassula neemt nog steeds toe, terwijl ook Hemelboom recent vaker wordt gevonden. Snelle melding Van 17 soorten (Alternanthera philoxeroides, Asclepias syriaca, Baccharis halimifolia, Egeria densa, Gunnera tinctoria, Heracleum persicum, H. sosnowskyi, Hydrocotyle verticillata, Impatiens edgeworthii, Ludwigia peploides, Lysichiton americanus, Microstegium vimineum, Myriophyllum brasiliensis, Parthenium hysterophorus, Pennisetum setaceum, Persicaria perfoliatum en Pueraria lobata) zijn snelle meldingen van nieuwe groeiplaatsen zover beschikbaar gekomen - doorgegeven aan de NVWA. Omdat er geregeld tijd gemoeid was met het controleren van de validatiestatus en de duiding van de waarneming, was het lang niet altijd mogelijk om binnen 3 dagen na het binnenkomen van de waarneming te rapporteren. Daarom is aan het eind van het seizoen nog in een aparte slag nagagaan welke waarnemingen van de 17 soorten nieuwe groeiplaatsen betroffen. Deze lijst is op 9 mei 2018 aan Johan van Valkenburg ter beschikking gesteld. Daarbij zijn waarnemingen van vier van deze soorten doorgegeven. In volgorde van afnemend aantal waarnemingen gaat het om Asclepias syriaca (5 waarnemingen), Lysichiton americanus (3 waarnemingen), Egeria densa (2 waarnemingen) en Baccharis halimifolia (één waarneming). Met name in het geval van Baccharis zijn door de NVWA maatregelen genomen ter eliminatie. 12

13 Van de meeste van deze 17 soorten zijn in Nederland tot nu toe nog geen groeiplaatsen bekend: Alternanthera philoxeroides, Gunnera tinctoria, Heracleum persicum, H. sosnowskyi, Microstegium vimineum, Myriophyllum brasiliensis, Parthenium hysterophorus, Pennisetum setaceum, Persicaria perfoliatum en Pueraria lobata. Van een drietal soorten zijn alleen oudere vondsten bekend: Hydrocotyle verticillata (2007), Impatiens edgeworthii (2015) en Spiraea alba (2015 en enkele eerdere jaren). Dit zijn soorten die zich kennelijk nog maar zeer beperkt hebben kunnen vestigen. De bekende vindplaatsen van deze soorten worden meegenomen bij het stimuleren om oudere groeiplaatsen te actualiseren ( Staat deze plant er nog? ). 13

14 Tabel 1: Aantallen km-hokken waarin de 55 contractsoorten waargenomen zijn, uitgesplitst per jaar, sinds In groen is aangegeven het jaar waarin de soort als contactsoort is opgenomen; vetgedrukte soorten worden snel aan de NVWA gemeld. N.B. een lager aantal waarnemingen in een opvolgend jaar wil niet zeggen dat een soort is afgenomen. De soort kan ook om toevallige redenen minder waargenomen zijn. N.B. 2. Twee Spiraea-soorten zijn apart opgenomen * Soortnaam Acaena novae-zelandiae Acaena ovalifolia Ailanthus altissima Alternanthera philoxeroides Ambrosia artemisiifolia Ambrosia psilostachya Ambrosia trifida Aponogeton distachyos Asclepias syriaca Baccharis halimifolia Cabomba caroliniana Cornus sericea Cotoneaster ambiguus Cotoneaster bullatus Cotoneaster dielsianus Cotoneaster horizontalis Crassula helmsii Crocosmia x crocosmiiflora 1 1 Egeria densa Eichhornia crassipes Elodea nuttallii Gunnera tinctoria 1 1 Heracleum mantegazzianum Heracleum persicum Heracleum sosnowskyi Hydrilla verticillata Hydrocotyle ranunculoides Hydrocotyle verticillata Impatiens edgeworthii

15 Impatiens glandulifera Lagarosiphon major Landoltia punctata 1 Ludwigia grandiflora Ludwigia peploides Lysichiton americanus Microstegium vimineum Myriophyllum 'brasiliensis' Myriophyllum aquaticum Myriophyllum heterophyllum Parthenium hysterophorus Pennisetum setaceum Persicaria perfoliata Persicaria wallichii Pistia stratiotes Pontederia cordata Pueraria lobata Rhus (Toxicodendron) radicans Sagittaria latifolia Salvinia molesta Sarracenia purpurea Sicyos angulatus Solidago nemoralis Spiraea alba Spiraea douglasii * Spiraea x billardii * Vaccinium corymbosum Totaalaantal km-hokken

16 3.2 Trends van exoten Sinds 2013 werkt FLORON samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) om de mogelijkheden voor jaartrends van soorten te ontwikkelen, op basis van een statistische schatting van het aantal bezette 5x5 km hokken in Nederland. Hoewel deze initieel voor andere meer generieke doeleinden zijn bedoeld (Rode-Lijstmonitor), kunnen sinds 2014 jaartrends van individuele soorten worden samengesteld (Sparrius & Van Strien, 2014). Om twee redenen zijn afgelopen jaar nieuwe trendberekeningen gemaakt: 1. trends gebaseerd op gegevens van km-hokken zijn te prefereren boven die van 5x5 km hokken, want ze geven potentieel een nauwkeuriger signaal 2. in de eerder berekende trends blijken systematische fouten te kunnen sluipen die door andere technieken te voorkomen zijn De nieuw berekende trends (in figuur 3 als voorbeeld bijgevoegd) zijn nog niet gepubliceerd. Ze zijn in de loop van 2017 wel gevalideerd aan de hand van gepubliceerde veranderingen in de verspreiding van soorten. Bovendien zijn ze ter validatie voorgelegd aan de ecologen van de Provincies. Publicatie volgt in de loop van Daarin wordt ook de berekeningswijze toegelicht en een meer begrijpelijke presentatievorm gekozen. De nieuwe trends zijn daarom nog niet in deze rapportage opgenomen. Voor de huidige rapportage hebben we een simpeler, meer rechttoe rechtaan techniek gebruikt om trends in aantallen waarnemingen te laten zien (zie 2.3). In bijlage 1 zijn deze trends van een belangrijk deel van de contractsoorten opgenomen. Algemeenheid Grote waternavel Figuur 3: Nieuwe trendberekening van Grote waternavel (ongepubliceerd, FLORON & CBS, 2018) 16

17 3.3 Nieuwe exoten In 2017 is voor 36 soorten (incl. ondersoorten en variëteiten) vastgesteld dat ze voor het eerst in Nederland zijn waargenomen of wel dat de soorten zich waarschijnlijk blijvend in Nederland hebben gevestigd (tabel 2). Enkele taxa zijn al langer in Nederland aanwezig, maar voorheen nooit als apart taxon onderscheiden of herkend. In de loop van het jaar is een deel van de hieronder benoemde soorten maandelijks voorgelegd aan Johan van Valkenburg van de NVWA. Een ander deel van de soorten kwam pas boven water aan het eind van het seizoen, mede na contact met Naturalis Biodiversity Center. Het gaat dan meestal om waarnemingen die als herbariummateriaal werden ingestuurd naar Naturalis. De meeste nieuwe soorten zijn waargenomen in de provincie Limburg (13 soorten), gevolgd door Gelderland (12 soorten), Noord-Brabant (10 soorten), Noord-Holland (8 soorten) en Zeeland (5 soorten). Het aantal nieuwelingen in de overige provincies ligt tussen de 0 en de 2 soorten. Stipa tenuissima de soort die in de meeste provincies is aangetroffen. Deze soort is inmiddels bekend uit 8 provincies. Van de nieuwe soorten zijn er 9 oorspronkelijk inheems in Noord- en Zuid-Amerika: Acer pensylvanicum, Erigeron floribundus, Amsinckia menziesii var. Intermedia, Eleocharis obtusa, Hypericum kalmianum, Juncus acuminatus, Bidens pilosa, Stipa tenuissima en Aquilegia chrysantha. Een drietal soorten zijn in hun oorspronkelijke verspreiding beperkt tot Azie: Oenanthe javanica, Weigela florida en Clematis montana. Veel van de overige soorten (17 soorten) zijn oorspronkelijk inheems in zuidelijk Europa en/of aangrenzend Azië en Noord-Afrika. Opmerkelijk veel nieuwkomers hebben een Mediterraan-Atlantische verspreiding. De gegevens van deze soorten zijn in het door Naturalis aangeleverde format geleverd aan RAVON (via Signaleringsproject RAVON), ten behoeve van ontsluiting in het Soortenregister. Het is niet bekend wanneer deze informatie ontsloten wordt via Soortenregister, ook eerdere tranches lijken nog niet door Naturalis verwerkt. We ontsluiten de basale informatie over deze soorten ook via NDFF Verspreidingsatlas. In het onderstaande zijn de nieuwe exoten min of meer logisch gegroepeerd, waarbij tenslotte ook de potentieel invasieve soorten worden besproken. Over het hoofd gezien Voorbeelden van (onder)soorten die waarschijnlijk al geruime tijd in Nederland voorkomen zijn Bidens pilosa, die al in 1968 werd gevonden en Stipa tenuissima, die al in 2008 werd genoteerd, maar inmiddels al op diverse plaatsen aan het verwilderen is. Het grote aantal nieuwe soorten uit het genus Juncus, doet vermoeden dat in deze groep ook soorten over het hoofd worden gezien. Overigens zou de lijst met nieuw waargenomen taxa veel langer zijn wanneer alle Bramen, ondersoorten en hybriden worden mee beschouwd. Die blijken namelijk ook geregeld over het hoofd gezien. 17

18 Verwilderde tuinplanten Van minstens 12 soorten kan worden gesteld dat het vanuit tuinen verwilderde sierplanten zijn. Vooralsnog betreft het hier vooral spontane vestigingen in het stedelijk gebied, zoals in boomspiegels, tussen het plaveisel of op begraafplaatsen. Van de volgende sierplanten is verwildering geconstateerd: Acer pensylvanicum, Weigela florida, Carex buchananii, Cytisus multiflorus, Hypericum kalmianum, Melica ciliata, Stipa tenuissima, Aquilegia chrysantha, Clematis montana, Rubus horrefactus, Ruscus aculeatus en Ulmus x hollandica 'Belgica'. Rivierverspreiders Diverse van de soorten Juncus zijn langs de Maas aangetroffen en zijn mogelijk via deze rivier aangevoerd. Campingadventieven Ook dit jaar zijn weer een paar campingadventieven gevonden. Hier blijken met name Europese soorten met een Mediterraan-Atlantische verspreiding op te duiken. In 2017 zijn hier Medicago littoralis en Trifolium suffocatum voor het eerst gevonden. Potentieel invasief Van enkele soorten is ingeschat dat ze zich mogelijk als invasieve exoten kunnen gaan gedragen: Oenanthe javanica, Bidens pilosa, Erigeron floribundus, Thlaspi alliaceum, Juncus acuminatus, Juncus filicaulis, Juncus pallidus, Juncus subsecundus en Stipa tenuissima. Met name van de soorten uit het genus Juncus weten we dat ze gemakkelijk grote populaties kunnen vormen in bijvoorbeeld gerestaureerde natuurgebieden of dynamische riviernatuur. De meeste andere soorten zijn in de handel als tuinplant en kunnen gemakkelijk ontsnappen of als tuinafval in de natuur terecht komen. 18

19 Europa Afrika Oceanië Azië Z. America N. Amerika Tabel 2: Nieuwe soorten exoten van N.B. de meeste van deze soorten hebben nog geen Nederlandse naam. Familie Wetenschappelijke naam Aceraceae Acer pensylvanicum X Apiaceae Oenanthe javanica X X Asteraceae Bidens pilosa X Asteraceae Guizotia scabra X Asteraceae Onopordum x beckianum X Astracaea Erigeron floribundus X X Boraginaceae Amsinckia menziesii var. intermedia X Boraginaceae Symphytum bulbosum X Brassicaceae Rorippa pyrenaica X Brassicaceae Thlaspi alliaceum X Caprifoliaceae Weigela florida X Cyperaceae Bolboschoenus planiculmis X X Cyperaceae Carex buchananii X Cyperaceae Eleocharis obtusa X Fabaceae Cytisus multiflorus X Fabaceae Medicago littoralis X X X Fabaceae Trifolium suffocatum X X X Gentianaceae Exaculum pusillum X Hypericaceae Hypericum kalmianum X Juncaceae Juncus australis X Juncaceae Juncus edgariae X Juncuceae Juncus acuminatus X Juncuceae Juncus filicaulis X Juncuceae Juncus pallidus X Juncuceae Juncus subsecundus X Lamiaceae Leonurus marrubiastrum X Orobanchaceae Odontites luteus X X Poaceae Melica ciliata X X X Poaceae Stipa tenuissima X Ranunculaceae Aquilegia chrysantha X Ranunculaceae Clematis montana X Ranunculaceae Ranunculus muricatus X X Rosaceae Rubus horrefactus X Rosaceae Ruscus aculeatus X X Ulmaceae Ulmus x hollandica 'Belgica' X Urticaceae Parietaria lusitanica X X 19

20 20

21 4 PUBLICATIES Hieronder diverse recente publicaties over exoten met betrokkenheid van FLORON. Kijk op exoten Beringen, R. & E. Dijkhuis, Japanse hulst, een goed alternatief voor Buxus? Kijk op exoten 22: 2. Odé, B., Hemelboom geliefd, maar ook gevreesd. Kijk op exoten 20: Odé, B., Is ambrosia nog tegen te houden? Kijk op Exoten 21: 7. Tijsma, L., R. Beringen & J. van Valkenburg, Moeraslantaarn; een opvallende verschijning. Kijk op exoten 19: Tijsma, L. & B. Odé, Kies aan te planten zorgvuldig. Kijk op exoten 23: 7. Wetenschappelijke publicaties Leuven, R.S.E.W., R. Beringen, E. Boer, L. Duistermaat, L. van Kemenade, J. Matthews, B. Odé, B. Simons, J.L.C.H. van Valkenburg & G. van der Velde, Van risicobeoordeling naar kosteneffectief beheer van uitheemse springzaden. De Levende Natuur 118(4): Van der Loop, J.M.M., H. van Kleef, J.L.C.H. van Valkenburg, L. de Hoop, B. Odé & R.S.E.W. Leuven, Omgaan met watercrassula: van pogingen tot elimineren naar maatregelen voor het beheersen van deze invasieve exoot. De Levende Natuur 118(4): Beringen, R., G.A. van Duinen, L. de Hoop, P.C. de Hullu, J. Matthews, B. Odé, J.L.C.H. van Valkenburg, G. van der Velde & R.S.E.W. Leuven, Risk assessment of the alien Staff-vine (Celastrus orbiculatus). Reports Environmental Science 523. Department of Environmental Science, Institute for Water and Wetland Research, Radboud University, Nijmegen. 70 p. Beringen, R., G.A. van Duinen, L. de Hoop, P.C. de Hullu, J. Matthews, B. Odé, J.L.C.H. van Valkenburg, G. van der Velde & R.S.E.W. Leuven, Risk assessment of the alien plant species Prairie cordgrass (Spartina pectinata). Verslagen Milieukunde 526. Department of Environmental Science, Institute for Water and Wetland Research, Radboud University, Nijmegen. 62 p. Matthews, J., R. Beringen, R. Creemers, H. Hollander, N. van Kessel, H. van Kleef, S. van de Koppel, A.J.J. Lemaire, B. Odé, L.N.H. Verbrugge, A.J. Hendriks, A.M. Schipper, G. van der 21

22 Velde & R.S.E.W. Leuven, A new approach to horizon-scanning: identifying potentially invasive alien species and their introduction pathways. Management of Biological Invasions 8(1): Rapporten Van Delft, J.J.C.W. & B. Odé, Nieuwe exoten in Nederland. Naar een korte risicobeoordeling van nieuwe exoten. Een rapport van RAVON in opdracht van Bureau Risicobeoordeling en Onderzoeksprogrammering (BuRO), Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Van Delft, J., A. Gmelig Meyling, L. Sparrius, J. Noordijk, B. Odé, M. Boomsluiter, A. van Kleunen, K. Veling, H. Hollander, V. Dijkstra, M. van Woerkom & P. Beelen, Eindrapportage Signaleringsproject Exoten RAVON-rapport Radio/televisie uur; TV Enschede FM, Thuis in Twente: Radio-interview over Alsemambrosia, naar aanleiding berichten in provinciale pers over voorkomen in Enschede; Ruud Beringen. Presentaties/Lezingen Odé, B., Exotische planten. Lezing voor IVN Nijmegen, 18 maart 2017 Odé, B., De 23 planten op de lijst. Symposium De 49 "Europese" exoten: Hoe pakken we ze aan? Vereniging van Milieukundigen, 16 juni 2017, Utrecht. Odé, B., Exotische planten bedreigen de inheemse flora en fauna. Lezing voor IVN Vries, 21 november 2017 Odé, B., J. van Zuidam & J. van Delft, Exoten voorkomen is beter dan beheren. Natuurplaza Symposium Science Based Conservation & Citizen Science, 20 januari 2017, Nijmegen. Baudewijn Odé & Laurens Sparrius, Rapid response to invasive species in the digital era - XIX International Botanical Congress, Shenzhen, China, Tijdschrift PLANTEN no. 5 mei 2017 no. 6 november

23 Zoekkaarten Tijsma, L., Zoekkaart Springzaden Impatiens. Een publicatie van FLORON in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Natuurberichten ; Leidt klimaatverandering tot invasieve Pontische rododendron in Nederland?; FLORON; Leonie Tijsma ; Milde winters leiden tot explosieve groei invasieve waterplanten; FLORON; Leonie Tijsma ; Kosten bestrijding invasieve planten rijzen de pan uit; Natuurmonumenten & FLORON; Astrid Withagen, Henk Siebel, Leonie Tijsma & Baudewijn Odé ; Sleurhut fleurt campings op; FLORON; Sipke Gonggrijp ; Exotische springzaden schietgrage gasten; FLORON; Leonie Tijsma ; Overlast waterplanten nog nooit zo groot?; FLORON; Michiel Verhofstad & Leonie Tijsma ; Ambrosia wordt steeds meer bestreden; FLORON; Baudewijn Odé ; Groots ingezet op bestrijding watercrassula in waardevol natuurgebied; FLORON, Soontiëns Ecology & RAVON; Wilbert Bosman, Froukje Postma & Martijn van de Loo ; De Russen komen; FLORON; Sipke Gonggrijp Overige media ; Exoot verdrijft Hollander; De Telegraaf; interview met Laurens Sparrius en Peter Wetzels n.a.v. persbericht CBS over aan de hand van met FLORON-gegevens geconstateerde uitbreiding exoten ; Verre wortels groeien hier steeds beter; Trouw; artikel n.a.v. persbericht CBS over aan de hand van met FLORON-gegevens geconstateerde uitbreiding exoten ; Ambrosia voelt zich thuis in Enschede; De Stentor ; De plant secuur weghalen, maar het blijft lastig; De Gelderlander; over woekerende waterplanten ; Pontische rododendron als invasieve soort; Vakblad Natuur Bos & Landschap ; Werelden bijeen brengen, Beter contact tussen kraan en kantoor; Het Waterschap, nummer 5, Mei 2017; Interview met Jeroen van Zuidam over Community of Practice Beheer en Onderhoud. 23