2 vwo gymnasium. Welke veranderingen treden op als je een brandende kaars afsluit van de lucht?

Transcriptie

1 1 Wat BASISSTOF opdracht 1 is verbranding? practicum VERBRANDING BIJ EEN KAARS 2 vwo gymnasium In dit practicum onderzoek je welke veranderingen je kunt waarnemen als je een brandende kaars afsluit van de lucht. Voer het onderzoek uit en vul het schema in. thema 1 Verbranding en ademhaling Probleemstelling Hypothese Welke veranderingen treden op als je een brandende kaars afsluit van de lucht? TER BEOORDELING AAN JE DOCENT. Benodigdheden een stompje kaars een schoteltje lucifers een jampotje Experiment Zet het stompje kaars op het schoteltje en steek de kaars aan. Zet het jampotje over de brandende kaars heen. Kijk nauwkeurig naar wat je ziet gebeuren. Voel aan de bodem van het jampotje. Afb. 1 Resultaten Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat gebeurt er met de vlam? De vlam gaat uit. 2 Wat komt er tegen de binnenkant van het jampotje te zitten? Tegen de binnenkant komt condens (water) te zitten. Conclusie 3 Wat is er met de bodem van het jampotje gebeurd? De bodem is warmer geworden. Als je een kaars van de lucht afsluit, gaat de kaars uit. Bij de verbranding van een kaars ontstaat water en komt warmte vrij. opdracht 2 Beantwoord de volgende vragen. 1 Tijdens het branden wordt een kaars steeds kleiner. Wat gebeurt er met kaarsvet als een kaars brandt? Als een kaars brandt, verdwijnt het kaarsvet. 2 Wat ontstaat er als een kaars brandt? Als een kaars brandt, ontstaan er verbrandingsproducten, warmte en licht. 6

2 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 3 Welk verbrandingsproduct van een kaars heb je in opdracht 1 waargenomen? Water, want nadat het jampotje over de kaars heen werd gezet, waren kleine waterdruppels te zien tegen het glas van het jampotje. Gebruik bij vraag 4 en 5 de tekst van afbeelding 2 van je handboek. 4 Is elektriciteit een alternatieve brandstof? Leg je antwoord uit. Nee, elektriciteit wordt niet verbrand en is dus geen brandstof. 5 Leg uit dat door het rijden op groengas de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer niet toeneemt. Groengas ontstaat uit afval van planten. Om te groeien hebben de planten koolstofdioxide uit de lucht gehaald. Bij de verbranding van groengas komt dus geen extra koolstofdioxide in de atmosfeer. HB VERBRANDING BIJ EEN KAARS BLZ. 9 opdracht 3 practicum KOOLSTOFDIOXIDE AANTONEN In dit practicum leer je hoe je koolstofdioxide met kalkwater kunt aantonen. BENODIGDHEDEN 4 reageerbuizen in een reageerbuisrek etiketten gekookt en daarna afgekoeld water spa rood helder kalkwater WERKWIJZE Nummer de reageerbuizen van 1 tot en met 4. Doe in reageerbuis 1 gekookt en daarna afgekoeld water tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe in reageerbuis 2 spa rood tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe in de reageerbuizen 3 en 4 helder kalkwater tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe de inhoud van reageerbuis 1 bij die van reageerbuis 3 (zie afbeelding 2). Doe de inhoud van reageerbuis 2 bij die van reageerbuis 4. RESULTATEN Vul het schema in. Gebruik daarbij: niet troebel wel troebel. Afb. 2 Gekookt water + kalkwater Spa rood + kalkwater Het kalkwater wordt niet troebel wel troebel CONCLUSIE Schrijf op wat de conclusie is. Als je koolstofdioxide bij helder kalkwater doet, wordt het heldere kalkwater troebel. 7

3 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 4 practicum KOOLSTOFDIOXIDE BIJ EEN BRANDENDE KAARS In dit practicum onderzoek je of bij het branden van een kaars koolstofdioxide ontstaat. Dit doe je door een kaars te laten branden in een jampotje, waarin een laagje helder kalkwater zit (zie afbeelding 3). Je moet ook een controleproef gebruiken om aan te tonen dat het koolstofdioxide alleen door het branden van de kaars kan zijn ontstaan. Noteer in het schema de hypothese, de benodigdheden en de beschrijving van het experiment en laat je docent dit controleren. Voer daarna het onderzoek uit en vul de rest van het schema in. Afb. 3 helder kalkwater Probleemstelling Hypothese Experiment Welke stof ontstaat bij de verbranding van een kaars? Bij de verbranding van een kaars ontstaat koolstofdioxide. Ik zet in twee jampotjes een stompje kaars. Daarna giet ik in beide jampotjes een laagje helder kalkwater. Ik steek alleen in jampotje 1 de kaars aan. Daarna doe ik meteen de deksels op beide potjes. Als de kaars in jampotje 1 uit is, kijk ik of het kalkwater troebel is geworden. Benodigdheden Resultaten Conclusie 2 jampotjes met deksel 2 stompjes kaars helder kalkwater lucifers In jampotje 1 is het kalkwater troebel geworden. In jampotje 2 is het kalkwater helder gebleven. Bij de verbranding van een kaars ontstaat koolstofdioxide. HB INGEADEMDE EN UITGEADEMDE LUCHT BLZ. 9 opdracht 5 practicum HET ZUURSTOFGEHALTE VAN INGEADEMDE EN VAN UITGEADEMDE LUCHT In dit practicum onderzoek je het verschil in zuurstofgehalte van ingeademde lucht en uitgeademde lucht. Om de hoeveelheid zuurstof te meten, gebruik je een brandende kaars. Je hebt geleerd dat voor de verbranding van een kaars zuurstof nodig is. Hoe lang een kaars blijft branden, hangt dus af van de hoeveelheid zuurstof die aanwezig is. Je werkt bij dit practicum met zijn tweeën. Voer de opdrachten in het schema uit en vul het schema verder in. 8

4 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Probleemstelling Hypothese Welk verschil in zuurstofgehalte is er tussen ingeademde en uitgeademde lucht? In uitgeademde lucht zit minder zuurstof dan in ingeademde lucht, omdat je lichaam zuurstof uit de lucht opneemt. Benodigdheden Experiment een stukje ijzerdraad een stompje kaars een glasplaatje een hoog bekerglas Buig het stukje ijzerdraad in de vorm van een grote vishaak. Bevestig het stompje kaars aan het uiteinde van het stukje ijzerdraad. een rietje lucifers een horloge of stopwatch Leg het glasplaatje op het bekerglas. Laat een kleine opening vrij en steek daar het rietje doorheen. Adem in door het rietje en adem uit door je neus. Adem heel langzaam. inademen uitademen glasplaatje glasplaatj Als je vijf keer hebt ingeademd door het rietje, laat dan je medeleerling de kaars aansteken en pak het horloge of de stopwatch. Laat de brandende kaars voorzichtig in het bekerglas zakken. Sluit het bekerglas meteen af met het glasplaatje en start het opnemen van de tijd. Stop de tijd op het moment dat de kaars uit gaat. Noteer op kladpapier na hoeveel seconden de kaars is uit gegaan. 9

5 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Verwijder het glasplaatje en de kaars. Schud met het bekerglas in de lucht, zodat er verse lucht in komt. Voer de proef nog een keer uit, maar adem nu in door je neus en adem uit door het rietje. Adem heel langzaam. Blaas niet door het rietje inademen glasplaatje uitademen glasplaatje Resultaten Conclusie Laat de brandende kaars weer voorzichtig in het bekerglas zakken. Sluit het bekerglas meteen daarna af met het glasplaatje. Laat je medeleerling weer de tijd opnemen. Noteer op kladpapier na hoeveel seconden de kaars nu uit gaat. Schud weer met het bekerglas in de lucht. Herhaal de hele proef, maar verwissel van rol. Laat nu je medeleerling door het rietje ademen. Vul het schema in. Ingeademde lucht Uitgeademde lucht Tijd voor de kaars uit ging sec sec Noteer de conclusie van dit onderzoek. Uitgeademde lucht bevat minder zuurstof dan ingeademde lucht. Na een onderzoek kun je opschrijven hoe het onderzoek ging. Je schrijft bijvoorbeeld op of er fouten zijn gemaakt, of iets onnauwkeurig was, of dat de uitkomst onverwacht was. Noteer hier bijzonderheden die je zijn opgevallen tijdens dit onderzoek. Eigen antwoord. Hoe kun je uit dit onderzoek een nauwkeuriger uitkomst krijgen, zonder dat je het onderzoek opnieuw uitvoert? Je kunt de uitkomsten van de hele klas verzamelen en het gemiddelde uitrekenen. 10

6 opdracht 6 practicum HET KOOLSTOFDIOXIDEGEHALTE VAN INGEADEMDE EN VAN UITGEADEMDE LUCHT BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling In dit practicum onderzoek je het verschil in koolstofdioxidegehalte van ingeademde lucht en uitgeademde lucht. Je gebruikt kalkwater om koolstofdioxide aan te tonen. Voer de opdrachten in het schema uit en vul het schema verder in. Probleemstelling Hypothese Welk verschil in koolstofdioxidegehalte is er tussen ingeademde en uitgeademde lucht? In uitgeademde lucht zit meer koolstofdioxide dan in ingeademde lucht, omdat je lichaam koolstofdioxide aan de lucht afgeeft. Benodigdheden een grote reageerbuis met stop waar een lang en een kort buisje doorheen gaan (zie afbeelding 4) een rubber slang helder kalkwater buisje 1 buisje 2 Afb. 4 Experiment Vul de reageerbuis voor ongeveer een derde met kalkwater en doe de stop met de buisjes op de reageerbuis. Doe de rubber slang om het uiteinde van buisje 1. Adem in door buisje 1 en adem uit door je neus (zie afbeelding 5.1). Haal één minuut lang op deze manier adem. De lucht die je inademt, gaat door het kalkwater heen. Verwijder het gebruikte kalkwater uit de buis en doe er nieuw kalkwater in. Doe de rubber slang om het uiteinde van buisje 2. Adem in door je neus en adem uit door buisje 2 (zie afbeelding 5.2). Haal één minuut lang op deze manier adem. Nu gaat de lucht die je uitademt, door het kalkwater heen. Afb. 5 uitademen inademen inademen uitademen kalkwater Resultaten Geef je resultaten hier overzichtelijk weer (bijvoorbeeld in een schema). Conclusie LAAT JE DOCENT HET SCHEMA CONTROLEREN. Uitgeademde lucht bevat meer koolstofdioxide dan ingeademde lucht. 11

7 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 7 Beantwoord de volgende vragen. 1 In opdracht 3 heb je koolstofdioxide aangetoond. Waaruit bestond bij deze proef de controleproef? De controleproef bestond uit gekookt water met kalkwater. 2 Een indicator kan nauwkeurig zijn of niet zo nauwkeurig. Is kalkwater erg nauwkeurig bij het aantonen van koolstofdioxide? Leg je antwoord uit. Nee, want in de lucht zit een beetje koolstofdioxide, maar dat is met kalkwater niet aan te tonen. 3 In afbeelding 6 is de verbranding van een kaars schematisch weergegeven. Sommige woorden in het schema zijn door nummers vervangen. Welke namen horen bij de nummers? Afb. 6 Verbranding bij een kaars water + energie (4 en warmte) (brandstof) (verbrandingsproducten) 1 kaars(vet) 2 zuurstof 3 koolstofdioxide 4 licht HB BASISSTOF 2 BLZ

8 2BASISSTOF Verbranding opdracht 8 in organismen Beantwoord de volgende vragen over tabel 1 van je handboek. thema 1 Verbranding en ademhaling 1 Hoe blijkt uit de tabel dat stikstof en edelgassen in het lichaam niet worden gebruikt? Dit blijkt uit het feit dat de hoeveelheid stikstof en edelgassen in ingeademde en uitgeademde lucht gelijk is. 2 Volgens de tabel bevat uitgeademde lucht nog zuurstof. Is dit in overeenstemming met het resultaat van opdracht 5? Leg je antwoord uit. Ja, want de kaars ging niet meteen uit. Er moet dus nog zuurstof in de uitgeademde lucht hebben gezeten. opdracht 9 practicum LICHAMELIJKE INSPANNING EN DE WERKING VAN ORGANEN Bedenk een onderzoek om aan te tonen welke organen bij inspanning harder gaan werken. Maak een proefopzet, voer dit uit en maak een verslag van het onderzoek. Schrijf op een apart blaadje een proefopzet om te onderzoeken welke organen bij inspanning harder gaan werken. In je proefopzet noteer je de hypothese, het experiment en de benodigdheden. Laat je docent je proefopzet controleren. Misschien krijg je aanwijzingen om je proefopzet te verbeteren. Voer het experiment uit. Maak een verslag van je onderzoek. LAAT JE DOCENT HET VERSLAG CONTROLEREN. opdracht 10 Beantwoord de volgende vragen. Vraag 1 en 2 gaan over afbeelding 7. Afb. 7 2 vwo gymnasium Slangengif Uit slangengif kunnen medicijnen worden gemaakt. Om aan slangengif te komen, moet eerst je slangen vangen. Hierbij is het belangrijk goed op de bewegingen van de slang te letten, want door een snelle beweging van de slang kan het gif ineens in je eigen lichaam komen. 1 Hebben slangen een constante lichaamstemperatuur? Nee, slangen zijn reptielen dus koudbloedig. Hun lichaamstemperatuur verandert met de temperatuur van hun omgeving. 2 Je kunt een slang het best vroeg in de ochtend vangen. Leg dat uit. s Ochtends is het nog koud. Doordat de lichaamstemperatuur van slangen dan ook laag is, zijn ze nog niet zo snel en daardoor gemakkelijker te vangen. 13

9 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 3 Op een internetforum staat de volgende vraag: Ik ga met een cruise naar Alaska. Ik wil daar deelnemen aan een trektocht door de bossen, maar ik ben als de dood voor slangen. Kan iemand mij vertellen of er slangen voorkomen in Alaska? Verwacht jij dat je in de bossen in Alaska slangen kunt tegenkomen? Leg je antwoord uit. Nee, er zijn geen slangen in Alaska en ook geen andere reptielen. De temperatuur is daar te laag voor reptielen. 4 In afbeelding 8 zijn twee kikkers en twee muizen getekend die elk in een afgesloten bak liggen te slapen. De vier dieren zijn even groot. De temperatuur in de bakken is verschillend. In welke van de vier bakken zal de hoeveelheid zuurstof het snelst afnemen? Leg je antwoord uit. In bak 2, want de muis in bak 2 heeft de meeste energie nodig om zijn lichaamstemperatuur op peil te houden. In het lichaam van deze muis vindt de meeste verbranding plaats. Daarvoor is zuurstof nodig. Afb. 8 bak 1 5 C bak 2 5 C bak 3 20 C bak 4 20 C HB BASISSTOF 3 BLZ

10 3BASISSTOF Ademhaling opdracht 11 bij dieren practicum TRACHEEËN EN STIGMA S 2 vwo gymnasium BENODIGDHEDEN een klaargemaakt preparaat van tracheeën van een insect een klaargemaakt preparaat van stigma s van een insect een microscoop tekenmateriaal WERKWIJZE Bekijk het preparaat van de tracheeën met de microscoop bij een vergroting van 100. Maak in het vak een tekening van een trachee met vertakkingen. Noteer de titel en de vergroting onder de tekening. thema 1 Verbranding en ademhaling LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Tracheeën (vergroting 100 ). Bekijk het preparaat van de stigma s met de microscoop bij een vergroting van 100. Maak in het vak een tekening van een stigma. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Stigma (vergroting 100 ). 15

11 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 12 Beantwoord de volgende vragen. 1 Eencellige dieren hebben geen aparte ademhalingsorganen. Geef hiervoor een verklaring. Bij eencellige dieren vindt ademhaling plaats via het celmembraan. Het oppervlak van het celmembraan is groot genoeg om voldoende zuurstof op te nemen en voldoende koolstofdioxide af te geven. 2 Spinnen en schorpioenen hebben zogenoemde boeklongen (zie afbeelding 9). Boeklongen zijn speciale organen voor de ademhaling. Noem twee redenen waarom spinnen en schorpioenen speciale ademhalingsorganen nodig hebben. Hun lichaamsoppervlakte is niet groot genoeg om voldoende zuurstof te kunnen opnemen en voldoende koolstofdioxide te kunnen afgeven. Hun lichaam is bedekt met een pantser dat ondoorlaatbaar is voor zuurstof en koolstofdioxide. Afb. 9 3 Noem twee eigenschappen van tracheeën waardoor de opname van zuurstof (en de afgifte van koolstofdioxide) door cellen bij insecten snel kan plaatsvinden. De afstand tot de cellen is kort, doordat de tracheeën zich sterk vertakken en overal in het lichaam eindigen. Alle tracheeën samen hebben een groot oppervlak. 4 Een wesp in rust maakt met zijn achterlijf vaak pompende bewegingen. Waarom maakt een wesp deze bewegingen? Om de lucht in de tracheeën te verversen. 5 Waardoor kan de gaswisseling bij vissen snel plaatsvinden? Noem hiervoor drie oorzaken. De kieuwlamellen samen hebben een groot oppervlak. De kieuwlamellen zijn erg dun (waardoor de afstand tussen het water en het bloed kort is). Door het tegenstroomprincipe (water en bloed stromen in tegenovergestelde richting). 6 Als een vis op het droge komt, kleven de kieuwplaatjes aan elkaar. Leg uit welk gevolg dit heeft voor de ademhaling van de vissen. Doordat de kieuwplaatjes aan elkaar kleven, neemt het oppervlak waarlangs opname van zuurstof en afgifte van koolstofdioxide plaatsvinden sterk af. De vis gaat dood door een tekort aan zuurstof. 7 In kieuwlamellen vertakken bloedvaten zich tot een netwerk van heel dunne vaten. Welk voordeel heeft dit? Leg je antwoord uit. Opname en afgifte van stoffen gaan sneller, want doordat de bloedvaten zich vertakken, is er een groter oppervlak waarlangs opname en afgifte van stoffen kunnen plaatsvinden. 16

12 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 13 In afbeelding 12 van je handboek is een onderzoek naar het tegenstroomprincipe beschreven. Het effect van het tegenstroomprincipe kun je ook nagaan door twee modellen met elkaar te vergelijken (zie afbeelding 10). In model 1 stroomt het bloed in het bloedvat in dezelfde richting als het water; in model 2 in tegengestelde richting. Het zuurstofgehalte is op enkele plaatsen met getallen weergegeven. Vul op de opengebleven plaatsen het zuurstofgehalte in van het water en van het bloed. Afb. 10 water met veel zuurstof bloed met weinig zuurstof water en bloed stromen in dezelfde richting water met veel zuurstof bloed met weinig zuurstof 2 water en bloed stromen in tegengestelde richting (tegenstroomprincipe) keuzeopdracht 14 DE KIEUWEN VAN EEN VIS practicum In dit practicum ga je de kieuwen van een vis bekijken en tekenen. Je werkt hierbij met de kop van een vis. Met dieren ga je respectvol om, ook als ze dood zijn of als je met delen van dieren werkt. Voer dus alleen de handelingen uit die zijn beschreven of die je docent heeft verteld. BENODIGDHEDEN een vissenkop een schoteltje tekenmateriaal een pincet een schaar een petrischaal een loep 17

13 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling WERKWIJZE Leg de vissenkop zo op het schoteltje dat je de zijkant goed kunt zien. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de kop in zijaanzicht. Geef de volgende delen aan: bek kieuwdeksel lip neusgat oog vin. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Kop van een Til voorzichtig een kieuwdeksel op (zie afbeelding 11). Je ziet de kieuwen liggen. Knip voorzichtig het kieuwdeksel weg. Gebruik hierbij het pincet. Maak in het vak een schematische tekening van de ligging van de kieuwen in de kieuwholte. Geef de kieuwen aan. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Kieuwen van een 18

14 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Afb. 11 Leg de vissenkop ondersteboven en knip de mondbodem voorzichtig open. Je ziet links en rechts de kieuwen aan de kieuwbogen vastzitten. Knip voorzichtig een kieuw los en leg deze in de petrischaal. Voeg water toe om uitdrogen te voorkomen. Bekijk de kieuw met de loep. Je ziet nu de kieuwboog en de kieuwplaatjes. Maak in het vak een schematische tekening van de losse kieuw. Geef de volgende delen aan: kieuwboog kieuwplaatje. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Losgeknipte kieuw van een Ruim de visresten op. Maak je materiaal schoon met zeepsop. HB BASISSTOF 4 BLZ

15 4BASISSTOF Het opdracht 15 thema 1 Verbranding en ademhaling ademhalingsstelsel bij mensen In afbeelding 12 is het ademhalingsstelsel van de mens schematisch getekend. Noteer de namen van de delen achter de nummers. 1 = neusholte 2 = mondholte 3 = keelholte 4 = strottenhoofd 5 = luchtpijp 6 = bronchie 7 = luchtpijptakje 8 = longblaasje 9 = long 2 vwo gymnasium Afb opdracht 16 Beantwoord de volgende vragen. Vraag 1 tot en met 3 gaan over het onderzoek in afbeelding 16 van je handboek. 1 Kan bij dit onderzoek een hypothese worden geformuleerd? Leg je antwoord uit. Nee, dat kan niet, want het is geen onderzoek waarbij met een experiment een hypothese wordt getoetst. 2 Leg uit dat de lucht in de longen bij mondademhaling droger is dan bij neusademhaling. Bij neusademhaling maakt het neusslijmvlies de lucht vochtig, bij mondademhaling niet. 3 Leg uit dat bij kinderen met habitueel mondademen vaker bronchitis voorkomt dan bij kinderen die door hun neus ademen. Ziekteverwekkers die bronchitis veroorzaken, blijven bij kinderen die door hun neus ademen, voor een groot deel in het neusslijmvlies kleven. Bij mondademen gebeurt dit niet en komen meer ziekteverwekkers in de bronchiën waar ze ontstekingen kunnen veroorzaken. 20

16 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Vraag 4 tot en met 6 gaan over afbeelding 18 van je handboek. 4 Passeert de bronchoscoop tijdens het inbrengen eerst de huig of eerst het strotklepje? De bronchoscoop passeert eerst het strotklepje. 5 In afbeelding 13 zie je drie plaatsen waar een voorwerp in de longen de luchtstroom kan blokkeren. Op welk van deze plaatsen zal de blokkade het ernstigst zijn? Op plaats A, want dan is het grootste deel van de longen afgesloten en kan de minste zuurstof in de longen komen. 6 Wat bedoelde de longarts met het verkeerde keelgat? Met het verkeerde keelgat bedoelt de longarts de luchtpijp. Afb. 13 A B C opdracht 17 Vul de stand van de huig en het strotklepje in. Kies uit: gesloten open open of gesloten. De huig is Het strotklepje is Bij ademen open. open. Bij slikken gesloten. gesloten. Bij verslikken open. open. Bij het inbrengen van een bronchoscoop via de mond open of gesloten. open. HB LUCHTPIJP EN BRONCHIËN BLZ. 19 Afb. 14 opdracht 18 Beantwoord de volgende vragen. 1 In afbeelding 14 zie je een stofzuigerslang. In de wand van de stofzuigerslang bevinden zich ringen van ijzer. Welke functie hebben de ijzeren ringen in de stofzuigerslang? De ijzeren ringen zorgen ervoor dat de slang tijdens het zuigen open blijft staan. 21

17 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 2 Bij een ontsteking van de luchtwegen kunnen de trilharen hun functie niet meer voldoende uitvoeren. Je gaat dan veel hoesten. Leg uit dat mensen veel hoesten als de trilharen hun functie niet meer voldoende kunnen uitvoeren. Als de trilharen hun functie niet voldoende kunnen uitvoeren, blijft er slijm in de luchtwegen. Door te hoesten, verwijderen mensen het slijm. 3 Noem twee kenmerken van de bouw van longblaasjes die het mogelijk maken dat de gaswisseling snel kan plaatsvinden. De wand van de longblaasjes is erg dun. Het oppervlak van alle longblaasjes samen is erg groot. opdracht 19 Afbeelding 15 is een schematische tekening van longblaasjes met een longhaarvat. De instromende en uitstromende lucht is met genummerde pijlen aangegeven. Ook het bloed dat naar de longblaasjes toestroomt en het bloed dat van de longblaasjes wegstroomt, zijn aangegeven met pijlen. Afb. 15 Doorsnede van een trosje longblaasjes met een longhaarvat (schematisch) Vul het schema in. Kies uit: veel weinig. Zuurstofgehalte Koolstofdioxidegehalte Pijl 1: instromende lucht bevat veel zuurstof bevat weinig koolstofdioxide Pijl 2: uitstromende lucht bevat weinig zuurstof bevat veel koolstofdioxide Pijl 3: bloed dat naar de longblaasjes stroomt bevat weinig zuurstof bevat veel koolstofdioxide Pijl 4: bloed dat van de longblaasjes wegstroomt bevat veel zuurstof bevat weinig koolstofdioxide HB BASISSTOF 5 BLZ

18 5 Ademhalen opdracht 20 practicum TWEE MANIEREN VAN IN- EN UITADEMEN In dit practicum onderzoek je bij jezelf de rib- en middenrifademhaling. WERKWIJZE Leg een hand op je borst en de andere hand op je buik (zie afbeelding 16). Adem diep in door je borst omhoog te laten komen. Houd daarbij je buik stil. Adem uit door je borst weer terug te laten zakken. Adem nu diep in door je buik naar voren te laten komen. Houd daarbij je borst stil. Adem uit door je buik weer terug te laten komen. Adem hierna rustig verder. Voel met je handen of je borst en buik bewegen. RESULTATEN Beantwoord de volgende vraag. 1 Als je gewoon ademhaalt, gebruik je dan een van beide manieren of allebei de manieren? Je gebruikt dan beide manieren tegelijk. Afb. 16 BASISSTOF 2 vwo gymnasium thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 21 Vul de schema s in. Zet daarbij de volgende gebeurtenissen in de juiste volgorde en in de juiste kolom: de borstholte wordt groter (2 ) de borstholte wordt kleiner (2 ) de longen worden groter (2 ) de longen worden kleiner (2 ) de ribben en het borstbeen bewegen omhoog de ribben en het borstbeen bewegen omlaag het middenrif beweegt omhoog het middenrif beweegt omlaag lucht stroomt naar binnen (2 ) lucht stroomt naar buiten (2 ). Ribademhaling (borstademhaling) Inademen Middenrifademhaling (buikademhaling) Inademen 1 de ribben en het borstbeen bewegen 1 het middenrif beweegt omlaag omhoog 2 de borstholte wordt groter 2 de borstholte wordt groter 3 de longen worden groter 3 de longen worden groter 4 lucht stroomt naar binnen 4 lucht stroomt naar binnen Uitademen Uitademen 1 de ribben en het borstbeen bewegen 1 het middenrif beweegt omhoog omlaag 2 de borstholte wordt kleiner 2 de borstholte wordt kleiner 3 de longen worden kleiner 3 de longen worden kleiner 4 lucht stroomt naar buiten 4 lucht stroomt naar buiten 23

19 opdracht 22 practicum EEN MODEL VAN DE MIDDENRIFADEMHALING In dit demonstratiepracticum krijg je een model van de borstkas te zien (zie afbeelding 17). Je docent beweegt het rubberen vel aan de onderkant van het model op en neer. Beantwoord de volgende vragen. 1 Waarmee is het Y-vormige plastic buisje te vergelijken? Met de luchtpijp en de bronchiën. 2 Waarmee is het rubberen vel aan de onderkant van het model te vergelijken? Met het middenrif. 3 Leg uit waardoor de ballonnetjes groter worden als het rubberen vel naar beneden wordt getrokken. Doordat het rubberen vel naar beneden w ordt getrokken, wordt het volume groter en de druk in het model lager. Hierdoor stroomt lucht van buiten in de ballonnetjes die daardoor groter worden. Y-vormig plastic buisje ballonnetje rubber vel BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 4 Leg uit waardoor lucht uit het model stroomt als het rubberen vel naar boven wordt geduwd. Doordat het rubberen vel naar boven wordt geduwd, neemt het volume in het model af en wordt de druk groter. Hierdoor worden de ballonnetjes ingedrukt waardoor de lucht naar buiten stroomt. opdracht 23 Beantwoord de volgende vragen. In afbeelding 18 is een model getekend waarmee de beweging van de ribben en het borstbeen kunnen worden nagebootst. P, Q, R en S stellen aanhechtingsplaatsen van tussenribspieren voor. 1 Welke stand stelt een inademing voor: de lichtgrijze stand of de donkergrijze stand? De lichtgrijze stand. 2 Tussen welke aanhechtingsplaatsen bevindt zich een spier die bij samentrekking een inademing veroorzaakt? Leg je antwoord uit. Tussen Q en S. Als deze spier zich samentrekt, gaat de borstkas omhoog en wordt de inhoud groter. borstbeen P S rib wervelkolom 3 Bij hikken trekken de middenrifspieren zich krampachtig samen. Adem je dan in of adem je dan uit? Leg je antwoord uit. Je ademt dan in, want als de middenrifspieren samentrekken, wordt het volume van de longen groter en stroomt lucht de longen in. 4 Trekken bij het hoesten ook de middenrifspieren samen? Leg je antwoord uit. Nee, bij hoesten gaat slijm van de longen naar de keelholte. Het middenrif moet dus omhoog bewegen (bijvoorbeeld door het samentrekken van spieren van de buikwand). HB BASISSTOF 6 BLZ. 23 Afb. 17 Afb. 18 rib Q R 24

20 BASISSTOF 6 2 vwo gymnasium Gezonde luchtwegen thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 24 Beantwoord de volgende vragen. 1 Welke overeenkomst is er tussen astma en COPD? Bij beide heb je last van hoesten en een benauwd gevoel. 2 Wat is vaak de oorzaak dat mensen COPD krijgen? De oorzaak is vaak roken. In afbeelding 26 van je handboek is een onderzoek weergegeven. Vraag 3 tot en met 5 gaan over dit onderzoek. 3 Kan astma of COPD worden genezen met antibiotica? Leg je antwoord uit. Nee, want astma en COPD worden niet door bacteriën veroorzaakt. 4 Bij het onderzoek staat geen probleemstelling. Welke probleemstelling past bij dit onderzoek? Hoe kan het voorschrijven van antibiotica bij hoesten worden verminderd? 5 Soms krijgt iemand met astma wel antibiotica. Wanneer zal een arts antibiotica voorschrijven aan iemand met astma? Als de arts heeft geconstateerd dat de persoon een bacteriële infectie heeft (bijvoorbeeld bij een keelontsteking of bronchitis). 6 Veel mensen willen graag dat kinderen op school geen onnodig last krijgen van hun astma. Leg uit dat het schoon houden van de school hierbij belangrijk is. Door het schoonhouden van de school zit er weinig stof in de lucht. Als er weinig stof in de lucht zit, hebben astmapatiënten minder last van aanvallen. Vraag 7 en 8 gaan over afbeelding 27 van je handboek. 7 Wat was de hypothese bij het onderzoek? Bij een positief spannend gevoel heeft een astmapatiënt het minder snel benauwd tijdens een aanval (hij voelt de astma-aanval niet). 8 Leg uit welke invloed dit onderzoek kan hebben op het medicijngebruik van astmapatiënten. Astmapatiënten kunnen minder medicijnen gebruiken als ze zich bewust zijn waardoor ze zich benauwd voelen. HB HOOIKOORTS BLZ. 25 opdracht 25 Beantwoord de volgende vragen. 1 Sommige mensen hebben vooral in het voorjaar last van hooikoorts. Van welke planten is het stuifmeel afkomstig waar zij allergisch voor zijn? Van bomen (katjesdragers). 2 Welke allergische reacties hebben mensen met hooikoorts? Mensen met hooikoorts krijgen tranende ogen, ontstoken slijmvliezen, een loopneus en niesbuien als ze bepaalde stuifmeelkorrels inademen. 25

21 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 3 Wanneer is er sprake van een allergie? Er is sprake van een allergie als iemand overgevoelig is voor bepaalde stoffen. 4 Volgens onderzoekers komen in vrijwel alle bedden in Nederland huisstofmijten voor. Leg uit dat de omstandigheden in een bed gunstig zijn voor huisstofmijten. In een bed is het vaak warm en een beetje vochtig (door transpiratie). keuzeopdracht 26 practicum BACTERIËN EN SCHIMMELSPOREN IN DE LUCHT De lucht bevat altijd bacteriën en schimmelsporen. Ze zijn zo klein dat je ze niet ziet. Je kunt ze zichtbaar maken door ze te kweken op een voedingsbodem. Bacteriën groeien dan uit tot bacteriekolonies en schimmelsporen gaan schimmeldraden vormen. Bacteriekolonies zijn een beetje glanzend en hebben scherpe randen. Schimmels zijn wat pluizig, meestal dof en hebben geen scherpe randen (zie afbeelding 19). BENODIGDHEDEN een petrischaal met voedingsbodem tekenmateriaal WERKWIJZE Kies een plek in of bij je school waar je het onderzoek wilt doen. Neem het deksel van de petrischaal en zet de petrischaal op de door jou uitgekozen plek. Doe na 15 minuten het deksel weer op de petrischaal. Zet de petrischaal op zijn kop op een warme plek of in een broedstoof bij 30 C. RESULTATEN Bekijk na één of twee dagen de petrischaal. Bekijk ook de petrischalen van enkele klasgenoten. Maak in het vak een tekening van jouw petrischaal. Noteer onder het vak de plaats waar de petrischaal heeft gestaan. Geef een schimmel en een bacteriekolonie aan. Afb. 19 Bacteriekolonies en schimmels op een petrischaal. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. HB BASISSTOF 7 BLZ

22 7 Roken opdracht 27 In het volgende schema staan kenmerken van bestanddelen van tabaksrook. Vul achter elk kenmerk het juiste bestanddeel of de juiste bestanddelen in van tabaksrook. BASISSTOF 2 vwo gymnasium thema 1 Verbranding en ademhaling Kenmerk Is reuk- en smaakloos Is verslavend Vermindert de conditie Vermindert het transport van slijm Veroorzaakt hart- en vaatziekten Veroorzaakt kanker opdracht 28 Bestanddelen van tabaksrook koolstofmono-oxide nicotine koolstofmono-oxide en teer teer nicotine teer Beantwoord de volgende vragen. 1 Wanneer iemand die niet rookt een sigaret opsteekt, is het eerste wat die persoon merkt dat hij duizelig wordt. Door welk bestanddeel in de rook wordt dit veroorzaakt? Leg je antwoord uit. Dit wordt veroorzaakt door het koolstofmono-oxide in de rook. Het bloed kan minder zuurstof vervoeren, waardoor de hoeveelheid zuurstof in de hersenen afneemt. Dit veroorzaakt het duizelige gevoel. 2 Er zijn veel gezinnen waarbij één of beide ouders roken. Kinderen met ouders die roken, hebben een grotere kans dat ze zelf gaan roken dan kinderen van ouders die niet roken. Geef hiervoor twee verklaringen. Voorbeelden van verklaringen: Kinderen nemen vaak het gedrag van hun ouders over; Deze kinderen denken eerder dat de gevaren van tabaksrook niet zo groot zijn; Deze kinderen zijn al gewend geraakt aan de geur en de smaak van tabaksrook. HEB JE EEN ANDER ANTWOORD? LAAT JE DOCENT DIT DAN CONTROLEREN. 3 Hebben kinderen van ouders die roken een grotere kans op het krijgen van longkanker dan kinderen van ouders die niet roken? Leg je antwoord uit. Ja, want ze ademen de kankerverwekkende stoffen uit de tabaksrook in die hun ouders uitblazen. 4 Hoe noem je het als iemand tabaksrook inademt die door anderen is uitgeademd? Passief roken. 5 Noem een maatregel die niet-rokers beschermt tegen passief roken. Het is verboden in openbare ruimten en op de werkplek te roken. 27

23 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 29 In de grafiek van afbeelding 33 van je handboek is weergegeven welk percentage van de Nederlandse bevolking rookt. De grafiek geeft de periode weer. Beantwoord de volgende vragen met behulp van deze grafiek. 1 Hoeveel procent van de Nederlandse mannen rookte in 2012? En hoeveel procent van de Nederlandse vrouwen? In 2012 rookte 27% van de Nederlandse mannen en 23% van de Nederlandse vrouwen. 2 Met hoeveel procent is het aantal rokende mannen sinds 1970 afgenomen? In 1970 was het percentage rokende mannen 75% en in 2012 was dit 27%. Het verschil is 48%. Dit is een afname van 64% (48 / ). 3 Wat zijn de twee belangrijkste redenen voor de afname van het aantal rokers sinds 1970? Redenen zijn het duurder worden van de tabak en de voorlichting over de gevolgen van roken voor de gezondheid. 4 Hoewel het aantal rokers is afgenomen, is de opbrengst van de accijns op tabak in de periode 2000 tot 2010 toegenomen (zie afbeelding 20). Bereken met behulp van afbeelding 33 van je handboek en afbeelding 20 hoeveel meer een roker in de periode 2000 tot 2010 aan accijns is gaan betalen. Ga er hierbij van uit dat het aantal mensen van 15 jaar en ouder in 2000 en in miljoen was en dat er evenveel vrouwen als mannen waren. Begin je berekening met het uitrekenen van het gemiddeld aantal rokers in 2000 en In 2000 rookte gemiddeld 33% van de bevolking van 15 jaar en ouder (29% van de vrouwen en 37% van de mannen). In 2010 rookte gemiddeld 26% van de bevolking van 15 jaar en ouder (24% van de vrouwen en 28% van de mannen). In 2000 rookten 4,62 miljoen mensen (33% van 14 miljoen = 0,33 14 miljoen). Iedere roker betaalde 344 (1590 miljoen / 4,62 miljoen). Afb. 20 tabakaccijns in miljoen euro jaar 28

24 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling In 2010 rookten 3,64 miljoen mensen (26% van 14 miljoen = 0,26 14 miljoen). Iedere roker betaalde 670 (2440 miljoen / 3,64 miljoen). Een roker betaalde in 2010 dus ongeveer 2 zo veel aan tabaksaccijns dan in Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 30 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 32 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 29

25 8 De EXTRA BASISSTOF opdracht 30 stembanden practicum HET STROTTENHOOFD 2 vwo gymnasium BENODIGDHEDEN een model van een strottenhoofd met stembanden (zie afbeelding 21) WERKWIJZE Vergelijk het model met afbeelding 38 van je handboek. Wijs de volgende delen aan bij het model: bekerkraakbeentjes schildkraakbeen stembanden tongbeen. Met het model kun je het openen en sluiten van de stemspleet nadoen. Beweeg voorzichtig de bekerkraakbeentjes, zodat de stemspleet zich opent en sluit. thema 1 Verbranding en ademhaling Afb. 21 Model van het strottenhoofd. opdracht 31 Beantwoord de volgende vragen. 1 Welk deel van het strottenhoofd kunnen mannen in hun hals voelen als de adamsappel? Het schildkraakbeen. 2 Op welke manier ontstaat geluid in het strottenhoofd? Lucht die bij het ademen door het strottenhoofd stroomt, brengt de stembanden in trilling. 3 Welke functie hebben de bekerkraakbeentjes bij het maken van verschillende toonhoogten? De bekerkraakbeentjes maken het mogelijk de stembanden meer of minder strak aan te spannen. (Hoe strakker de stembanden staan, hoe hoger het geluid dat je kunt maken.) 4 Hoe wordt het geluid omgezet in herkenbare klanken? Door de stand van de tong, tanden en lippen en door de vorm van de mondholte. 5 Waarvan is, denk je, het volume (hardheid) van je stem afhankelijk? Het volume van je stem is afhankelijk van de kracht waarmee je lucht kunt uitademen. 6 Tijdens het praten hoor je verschil tussen de klinkers a, e, i, o en u. Worden de verschillen veroorzaakt door de stand van je stembanden? Leg je antwoord uit. Nee, want met je stembanden kun je wel de toonhoogte bepalen, maar niet de klanken. HB EXTRA BASISSTOF 9 BLZ

26 9 Vitale EXTRA BASISSTOF 2 vwo gymnasium capaciteit opdracht 32 Beantwoord de volgende vragen over het diagram in afbeelding 22. thema 1 Verbranding en ademhaling Afb. 22 Longvolume van een persoon bij verschillende diepten van ademhaling. longvolume (L) traject P Q R S T A 3 B 2 C 1 D 0 tijd 1 In het diagram zijn de perioden P, Q, R, S en T aangegeven. In welke periode of perioden heeft de persoon heel diep ingeademd? In de periode R en T. 2 Naast het diagram zijn de vakken A, B, C en D aangegeven. Welk vak geeft het ademvolume aan? Vak B. 3 Hoe groot is bij deze persoon het inspiratoir reservevolume? 3,0 L. 4 Hoe groot is de vitale capaciteit bij deze persoon? 5,0 L. 5 Hoe noem je het volume dat na een diepe uitademing in de longen achterblijft? Het restvolume. 6 Om onder water adem te halen, kun je een snorkel gebruiken (zie afbeelding 23). Je kunt met een snorkel alleen dicht onder het wateroppervlak ademen. Onder water drukt het water tegen je borstkas waardoor je moeilijker kunt ademen. Welk ander nadeel heeft een lange snorkel? Door de snorkel wordt de dode ruimte groter. Hierdoor komt minder verse lucht in de longen. Afb. 23 Snorkelen. 31

27 opdracht 33 VITALE CAPACITEIT practicum EXTRA BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling De vitale capaciteit is niet bij iedereen gelijk. Hoe groot je vitale capaciteit is, hangt onder andere af van je lengte, je geslacht en je conditie. In dit practicum onderzoek je het verband tussen vitale capaciteit en lichaamslengte. Als onderzoeksgroep neem je de leerlingen uit je klas. Noteer de hypothese, het experiment en de benodigdheden in het schema. Laat je docent je onderzoeksopzet controleren. Voer het onderzoek uit en vul het schema verder in. Probleemstelling Hypothese Experiment Benodigdheden Is er een verband tussen de vitale capaciteit en de lichaamslengte? Hoe langer iemand is, des te groter zal zijn vitale capaciteit zijn. Bij alle leerlingen van de klas worden de lichaamslengte en de vitale capaciteit gemeten. TER BEOORDELING AAN JE DOCENT. Resultaten Conclusie TER BEOORDELING AAN JE DOCENT. Uit de resultaten blijkt dat hoe langer iemand is, des te groter zijn vitale capaciteit is. Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 32 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 32

28 DIAGNOSTISCHE TOETS 2 vwo gymnasium thema 1 Verbranding en ademhaling SCOREBLAD DIAGNOSTISCHE TOETS doelstelling 1 1 Koolstofdioxide. 2 Brandstoffen. 3 Licht. 4 Koolstofdioxide. 5 Een indicator. doelstelling 2 A B C D 1 X 2 X 3 X doelstelling 3 1 Zaden die kunnen kiemen, zullen zuurstof verbruiken; dode zaden zullen dat niet doen. In zaden die kunnen kiemen, moeten levende cellen voorkomen waarin verbranding plaatsvindt. Bij verbranding wordt zuurstof verbruikt. Dode erwten hebben geen levende cellen en verbruiken dus geen zuurstof. 2 Bij lichamelijke inspanning neemt de verbranding in het lichaam toe waardoor meer warmte ontstaat. 3 Energie in glucose gaat over in beweging en warmte. 4 Doordat het bloed snel stroomt, kan er voldoende zuurstof naar de spiercellen worden vervoerd en voldoende koolstofdioxide en warmte worden afgevoerd. doelstelling 4 1 Het roodborstje. 2 De goudvis. 3 Het roodborstje. 4 Dat de hoeveelheid zuurstof in het water afneemt naarmate de temperatuur van het water stijgt. 5 Bij koudbloedige dieren neemt de verbranding toe als de temperatuur van de omgeving stijgt. Doordat er meer verbranding plaatsvindt, is er steeds meer zuurstof nodig. Er is echter steeds minder zuurstof aanwezig doordat het water warmer wordt. doelstelling 5 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X doelstelling 6 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 33

29 DIAGNOSTISCHE TOETS thema 1 Verbranding en ademhaling doelstelling 7 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X doelstelling 8 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X doelstelling 9 1 De teer in de sigarettenrook. 2 De teer in de rook beschadigt de longen waardoor de longen minder zuurstof kunnen opnemen en door koolstofmonooxide kan het bloed minder zuurstof vervoeren. 3 Op de verpakking van rookwaren staan waarschuwingsteksten. 4 Door het verbod op reclame voor rookwaren worden jongeren minder verleid om te gaan roken. Doordat het verboden is rookwaren te verkopen aan jongeren onder de 18 jaar. 5 Van de nicotine. 6 Doordat bij het stoppen ontwenningsverschijnselen optreden. extra doelstelling 10 Juist 1 X extra doelstelling 11 Onjuist 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X A B C D 1 X 2 X 3 X X 4 X Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. 34

30 1 De VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 ademhaling bij vogels Beantwoord de volgende vragen. 1 Welke luchtzakken bevatten na een inademing de meeste zuurstof? De achterste. 2 Welke luchtzakken bevatten na een uitademing de meeste zuurstof? De achterste. thema 1 Verbranding en ademhaling 3 De lucht die bij vogels langs de bloedvaten in de longen stroomt, bevat per milliliter meer zuurstof dan de lucht die bij zoogdieren in de longblaasjes zit. Leg uit waardoor dit komt. Lucht die in de longen van zoogdieren achterblijft, bevat weinig zuurstof. Bij zoogdieren wordt de ingeademde lucht vermengd met de lucht die in de longen is achtergebleven, waardoor de hoeveelheid zuurstof daalt. Bij vogels wordt de ingeademde lucht niet vermengd met lucht die in de longen is achtergebleven. opdracht 2 In afbeelding 24 zie je een schematische tekening van de longen van een vogel. Geef met rode pijlen aan hoe de lucht stroomt tijdens een inademing. Geef met blauwe pijlen aan hoe de lucht stroomt tijdens een uitademing. Afb vwo gymnasium LAAT JE DOCENT DE PIJLEN CONTROLEREN. 35

31 2 Geluiden VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 van dieren Beantwoord de volgende vragen. thema 1 Verbranding en ademhaling 1 Welk deel van de syrinx is te vergelijken met onze stembanden? Leg je antwoord uit. De membranen. Doordat er lucht langs stroomt, gaan de membranen trillen. 2 We zeggen vaak dat vogels fluiten of zingen. Zoek op internet de definitie van deze twee woorden. Leg vervolgens uit of vogels volgens jou fluiten of zingen. Vogels fluiten: er wordt lucht langs een kleine opening geblazen. Vogels kunnen niet echt zingen. 3 Op welke plaats in het ademhalingsstelsel verwacht jij dat de dubbele syrinx van zangvogels zich bevindt? Leg je antwoord uit. In de bronchiën. In elke bronchus bevindt zich er één. Hierdoor kan een zangvogel elke syrinx apart aansturen. 4 Waardoor kunnen zangvogels meer tonen produceren dan niet-zangvogels? Leg je antwoord uit. De syrinx van zangvogels bevat meer spieren dan de syrinx van nietzangvogels. Hoe meer spieren er aan het membraan zitten, hoe meer standen het membraan kan aannemen en hoe meer toonhoogten kunnen ontstaan. opdracht 2 practicum HET GELUID VAN EEN KREKEL 2 vwo gymnasium In dit practicum onderzoek je of geluid het beste geproduceerd kan worden als je twee gladde oppervlakten langs elkaar wrijft, twee ruwe oppervlakten of een combinatie van deze twee oppervlakten. Je gebruikt bij deze opdracht een decibelmeter. Voer het onderzoek uit en vul het schema verder in. Probleemstelling Met welke combinatie van oppervlakten wordt bij stridulatie het meeste geluid geproduceerd? Hypothese Benodigdheden 2 materialen met een glad oppervlak 2 materialen met een ruw oppervlak een decibelmeter Afb. 25 Een decibelmeter. Experiment Wrijf twee gladde materialen langs elkaar. Meet de hardheid van het geluid met de decibelmeter. Herhaal dit voor twee ruwe oppervlakken en een glad en een ruw oppervlak. 36

32 VERRIJKINGSSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Resultaten Conclusie LAAT JE DOCENT HET SCHEMA CONTROLEREN. opdracht 3 Bij een bepaalde krekelsoort maakt het mannetje door middel van stridulatie geluiden om een vrouwtje te lokken. De melodie van deze krekelsoort heeft te maken met de temperatuur van de omgeving. Door het getal 40 op te tellen bij het aantal lokgeluiden dat de krekel van deze soort maakt, is de temperatuur van de omgeving te bepalen. Dit is de temperatuur gemeten in Fahrenheit. 1 Zoek op internet hoe je de temperatuur in Fahrenheit ( F) omrekent naar een temperatuur in graden Celsius en noteer de formule. T C = (T F 32) (5 / 9) (T C = temperatuur in graden Celsius en T F = temperatuur in graden Fahrenheit). 2 De krekel maakt op een gegeven moment 33 lokgeluiden achter elkaar. Wat is op dat moment de temperatuur in graden Celsius? = 73 F; T C = (73 32) (5 / 9) = 22,8 C. 37

33 3 Winterslaap opdracht 1 Beantwoord de volgende vragen. 1 Komt tijdens de winterslaap in de cellen van een dier veel energie vrij? Leg je antwoord uit. Nee, want door de lage lichaamstemperatuur van het dier is er weinig verbranding. 2 Wat is het verschil tussen winterslaap en winterrust? Bij dieren die een winterslaap houden, daalt de lichaamstemperatuur tot ongeveer 5 C. Bij dieren die een winterrust houden, daalt de lichaamstemperatuur niet zo sterk. 3 Waarom wordt een dier in winterslaap om de paar weken even wakker? Om zijn urine te lozen. 4 Leg uit waarom er pieken voorkomen in het diagram van de lichaamstemperatuur van een dier in winterslaap (zie afbeelding 67 van je handboek). Als het dier om de paar weken even wakker wordt, stijgt zijn lichaamstemperatuur snel tot ongeveer 37 C. Na het lozen van de urine begint de lichaamstemperatuur weer te dalen. Enkele uren later is het dier terug in zijn winterslaap. VERRIJKINGSSTOF 2 vwo gymnasium thema 1 Verbranding en ademhaling Soms maken mensen een dier in winterslaap wakker. 5 Wat gebeurt er dan met de lichaamstemperatuur van dit dier? De lichaamstemperatuur zal stijgen. 6 Hoe verandert dan de ademhaling van het dier? Het dier zal sneller en dieper gaan ademhalen. 7 Welke gevolgen heeft dit voor de voorraad energierijke stoffen van het dier? De voorraad energierijke stoffen zal afnemen. 8 Leg uit dat dieren die vaker uit hun winterslaap wakker worden gemaakt een grotere kans hebben om tijdens een lange winter te overlijden dan dieren die niet wakker zijn gemaakt. Als een dier wakker wordt gemaakt uit zijn winterslaap, neemt zijn voorraad energierijke stoffen af en kan het dier tegen het eind van de winter verhongeren. Controleer met het antwoordenboek of je de verrijkingsstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. 38