is verbranding? De vlam gaat uit.

Transcriptie

1 1 Wat BASISSTOF opdracht 1 is verbranding? practicum VERBRANDING BIJ EEN KAARS WAT HEB JE NODIG? een stompje kaars een schoteltje lucifers een jampotje WAT MOET JE DOEN? Zet het stompje kaars op het schoteltje en steek de kaars aan. Zet het jampotje over de brandende kaars heen (zie afbeelding 1). WAT NEEM JE WAAR? 1 Wat gebeurt er met de vlam? De vlam gaat uit. 2 Wat komt er tegen de binnenkant van het jampotje te zitten? Tegen de binnenkant komt een aanslag (water) te zitten. 3 Voel aan de bodem van het jampotje. Wat is hiermee gebeurd? De bodem is warmer geworden. HB VERBRANDING BIJ EEN KAARS BLZ. 9 2 vmbo-t havo vwo Afb. 1 thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 2 practicum KOOLSTOFDIOXIDE AANTONEN WAT HEB JE NODIG? 4 reageerbuizen in een reageerbuisrek etiketten gekookt en daarna afgekoeld water spa rood helder kalkwater WAT MOET JE DOEN? Plak op elke reageerbuis een etiket. Nummer de reageerbuizen van 1 tot en met 4. Doe in reageerbuis 1 gekookt en daarna afgekoeld water tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe in reageerbuis 2 spa rood tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe in de reageerbuizen 3 en 4 helder kalkwater tot ongeveer 2 cm hoogte. Doe de inhoud van reageerbuis 1 bij die van reageerbuis 3 (zie afbeelding 2). Doe de inhoud van reageerbuis 2 bij die van reageerbuis 4. Afb. 2 6 Uitgeverij Malmberg

2 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling WAT NEEM JE WAAR? Vul het schema in. Kies uit: niet troebel wel troebel. Gekookt water + kalkwater Spa rood + kalkwater Het kalkwater wordt: niet troebel wel troebel WELKE CONCLUSIE KUN JE TREKKEN? 1 Wat gebeurt er met helder kalkwater als er koolstofdioxide bij komt? Dan wordt helder kalkwater troebel. 2 Hoe kun je koolstofdioxide aantonen? Door er helder kalkwater bij te doen. opdracht 3 practicum KOOLSTOFDIOXIDE BIJ EEN BRANDENDE KAARS In dit practicum laat je een kaars branden in een jampotje met een laagje helder kalkwater (zie afbeelding 3). Je kunt dan koolstofdioxide aantonen. Maar om aan te tonen dat dit koolstofdioxide bij de verbranding van de kaars is ontstaan, heb je nog een tweede jampotje nodig. WAT HEB JE NODIG? 2 jampotjes met deksel 2 stompjes kaars helder kalkwater lucifers WAT MOET JE DOEN? Voer de proef uit. Doe direct na het aansteken van de kaars de deksels op de jampotjes. Beantwoord daarna de volgende vragen. Afb. 3 1 Wat verwacht je dat er met het kalkwater gebeurt in de proefopstelling van afbeelding 3? Ik verwacht dat het kalkwater troebel wordt. 2 Waarom is één jampotje niet genoeg om aan te tonen dat bij de verbranding koolstofdioxide ontstaat? Met slechts één jampotje weet je niet zeker dat het troebel worden van het kalkwater wordt veroorzaakt door de verbranding. Het kalkwater zou ook door andere oorzaken troebel kunnen worden. 3 Moet er kalkwater in het tweede jampotje? Zo ja, moet het kalkwater dan helder of troebel zijn? Ja, er moet kalkwater in. Het kalkwater moet helder zijn. 4 Moet er een kaars in het tweede jampotje? Zo ja, moet je de kaars dan aansteken? Ja, er moet een kaars in. De kaars hoef je niet aan te steken. helder kalkwater 7 Uitgeverij Malmberg

3 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling WAT NEEM JE WAAR? 1 In welk jampotje wordt het kalkwater troebel? In het jampotje waarin de kaars is aangestoken. 2 Welke conclusie kun je uit deze proef trekken? Bij de verbranding van een kaars ontstaat koolstofdioxide. HB EEN INDICATOR BLZ. 9 opdracht 4 1 Wat is een indicator? Een indicator is een stof waarmee je een andere stof kunt aantonen. 2 Wat is de indicator voor koolstofdioxide? De indicator voor koolstofdioxide is helder kalkwater. 3 Wat zijn verbrandingsproducten? Verbrandingsproducten zijn de stoffen die ontstaan bij verbranding. 4 Wat zijn de verbrandingsproducten bij de verbranding van kaarsvet? Water en koolstofdioxide. opdracht 5 De verbranding bij een kaars kun je schematisch samenvatten. Vul het schema in. Kies uit: brandstof koolstofdioxide verbrandingsproducten warmte zuurstof. Verbranding bij een kaars kaarsvet + zuurstof water + koolstofdioxide + energie (licht en warmte ) (brandstof) (verbrandingsproducten) HB BASISSTOF 2 BLZ Uitgeverij Malmberg

4 2 2 vmbo-t havo vwo BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Ingeademde en uitgeademde lucht opdracht 6 practicum HET ZUURSTOFGEHALTE VAN INGEADEMDE EN VAN UITGEADEMDE LUCHT Je werkt bij dit practicum met zijn tweeën. WAT HEB JE NODIG? een stukje ijzerdraad een stompje kaars een glasplaatje een hoog bekerglas een rietje lucifers een horloge of stopwatch WAT MOET JE DOEN? In afbeelding 4 is met tekeningen weergegeven wat je moet doen. Afb. 4 1 Buig het stukje ijzerdraad in de vorm van een grote vishaak. Bevestig het stompje kaars aan het uiteinde van het stukje ijzerdraad. 4 Als je vijf keer hebt ingeademd door het rietje, laat dan je medeleerling de kaars aansteken. 2 Leg het glasplaatje op het bekerglas. Laat een kleine opening vrij en steek daar het rietje doorheen. 5 Laat de brandende kaars voorzichtig in het bekerglas zakken. Sluit het bekerglas meteen af met het glasplaatje. 3 Adem in door het rietje en adem uit door je neus. Adem heel langzaam. 6 Laat je medeleerling de tijd opnemen, vanaf het moment dat je de kaars in het glas hebt laten zakken tot het moment dat de kaars uitgaat. inademen 7 Noteer op kladpapier na hoeveel seconden de kaars nu uitgaat. glasplaatje uitademen glasplaatje _01.indd 9 Uitgeverij Malmberg 27/10/14 14:53

5 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Verwijder het glasplaatje en de kaars. Schud met het bekerglas in de lucht, zodat er verse lucht in komt. Voer de proef nog een keer uit, maar adem nu in door je neus en adem uit door het rietje (zie afbeelding 5). Adem heel langzaam. Blaas niet door het rietje! Laat de brandende kaars weer voorzichtig in het bekerglas zakken. Sluit het bekerglas meteen daarna af met het glasplaatje. Laat je medeleerling weer de tijd opnemen. Noteer op kladpapier na hoeveel seconden de kaars nu uitgaat. Schud weer met het bekerglas in de lucht. Herhaal de hele proef, maar verwissel van rol. Laat nu je medeleerling door het rietje ademen. WAT NEEM JE WAAR? Vul het schema in. Lucht De eerste keer brandt de kaars De tweede keer brandt de kaars Ingeademde lucht seconden seconden Uitgeademde lucht seconden seconden LAAT JE DOCENT HET SCHEMA CONTROLEREN. WELKE CONCLUSIE KUN JE TREKKEN? Uitgeademde lucht bevat minder zuurstof dan ingeademde lucht. Afb. 5 inademen glasplaatje uitademen glasplaatje opdracht 7 practicum HET KOOLSTOFDIOXIDEGEHALTE VAN INGEADEMDE EN VAN UITGEADEMDE LUCHT WAT HEB JE NODIG? een grote reageerbuis een stop met twee gaten 2 glazen buisjes een rubberen slang helder kalkwater WAT MOET JE DOEN? Vul de reageerbuis voor ongeveer een derde met kalkwater. Doe de stop op de reageerbuis en steek de twee glazen buisjes door de stop. Het ene buisje moet tot in het kalkwater worden gestoken; het andere moet er een stukje boven blijven (zie afbeelding 6). Afb. 6 buisje 1 buisje 2 10 Uitgeverij Malmberg

6 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Doe de rubberen slang om het uiteinde van buisje 1. Adem in door buisje 1 en adem uit door je neus (zie afbeelding 7.1). Haal 1 minuut lang op deze manier adem. De lucht die je inademt, gaat door het kalkwater heen. Noteer op kladpapier of het kalkwater troebel wordt. Gooi het kalkwater weg en doe nieuw kalkwater in de buis. Doe de rubberen slang om het uiteinde van buisje 2. Adem nu in door je neus en adem uit door buisje 2 (zie afbeelding 7.2). Haal 1 minuut lang op deze manier adem. De lucht die je uitademt, gaat door het kalkwater heen. Noteer op kladpapier of het kalkwater troebel wordt. Afb. 7 buisje 1 buisje 2 1 adem in door buisje 1 en adem uit door je neus 2 adem in door je neus en adem uit door buisje 2 WAT NEEM JE WAAR? Vul het schema in. Kies uit: niet wel. Lucht Het kalkwater wordt Ingeademde lucht niet troebel Uitgeademde lucht wel troebel WELKE CONCLUSIE KUN JE TREKKEN? Uitgeademde lucht bevat meer koolstofdioxide dan ingeademde lucht. HB NOG MEER VERSCHILLEN BLZ. 11 opdracht 8 1 Wat gebeurt er als je tegen een ruit uitademt? Dan beslaat de ruit. 2 Welke lucht bevat meer waterdamp: ingeademde of uitgeademde lucht? Uitgeademde lucht. 3 Als je erg koude handen hebt, houd je je handen vlak voor je mond. Je ademt dan uit over je handen. Welke lucht is warmer: ingeademde of uitgeademde lucht? Uitgeademde lucht. 11 Uitgeverij Malmberg

7 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling In tabel 1 van je handboek is de gemiddelde samenstelling van ingeademde lucht vergeleken met die van uitgeademde lucht. Gebruik deze tabel bij de volgende vragen. 4 Welk gas komt meer voor in ingeademde dan in uitgeademde lucht? Zuurstof. 5 Welk gas komt meer voor in uitgeademde dan in ingeademde lucht? Koolstofdioxide. 6 Van welke gassen is het gehalte in ingeademde en in uitgeademde lucht gelijk? Van stikstof en van edelgassen. 7 Bevat uitgeademde lucht nog zuurstof? Ja. HB BASISSTOF 3 BLZ Uitgeverij Malmberg

8 3BASISSTOF Verbranding 2 vmbo-t havo vwo in je lichaam thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 9 De verbranding in je lichaam kun je schematisch samenvatten. Vul het volgende schema in. Verbranding in cellen glucose + zuurstof water + koolstofdioxide + energie (brandstof) (verbrandingsproducten) HB ENERGIEBEHOEFTE BLZ. 12 opdracht 10 practicum LICHAMELIJKE INSPANNING EN DE WERKING VAN ORGANEN Een lichamelijke inspanning die je in de klas kunt uitvoeren, is achter elkaar 20 diepe kniebuigingen maken (zie afbeelding 8). WAT MOET JE DOEN? Maak achter elkaar 20 diepe kniebuigingen. Let er hierbij op wat er met je lichaam gebeurt. Let onder andere op de snelheid waarmee je ademhaalt en de snelheid waarmee je hart klopt. WAT NEEM JE WAAR? 1 Wat gebeurt er bij lichamelijke inspanning met de snelheid waarmee je ademhaalt? De snelheid waarmee je ademhaalt, neemt toe. 2 Krijg je het door lichamelijke inspanning kouder of warmer? Door lichamelijke inspanning krijg je het warmer. 3 Wat gebeurt er bij lichamelijke inspanning met de snelheid waarmee je hart klopt? De snelheid waarmee je hart klopt, neemt toe. opdracht 11 Bij lichamelijke inspanning verbruiken spieren meer energie. 1 Leg uit dat de ademhaling dan sneller moet gaan. De ademhaling moet sneller gaan, omdat de spieren meer zuurstof nodig hebben en meer koolstofdioxide afgeven. 2 Leg uit dat het hart dan harder moet werken. Het hart moet harder werken om meer zuurstof van de longen naar de spieren te kunnen vervoeren en om meer koolstofdioxide van de spieren naar de longen te kunnen vervoeren. HB BASISSTOF 4 BLZ. 13 Afb Uitgeverij Malmberg

9 4BASISSTOF Het 2 vmbo-t havo vwo ademhalingsstelsel thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 12 In afbeelding 9 is het ademhalingsstelsel van de mens schematisch getekend. Noteer de namen van de aangegeven (delen van) organen. Kleur in de tekening: de neusholte rood; de mondholte oranje; de keelholte geel; de luchtpijp lichtblauw; de bronchiën met vertakkingen donkerblauw. LAAT JE DOCENT DE KLEUREN CONTROLEREN. Afb. 9 neusholte mondholte keelholte stro t tenhoofd luchtpijp bronchie long longblaasje 14 Uitgeverij Malmberg

10 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 13 1 Je ademt in door je neus. Welke weg legt de ingeademde lucht achtereenvolgens af in je ademhalingsstelsel? Neusholte keelholte strottenhoofd luchtpijp bronchiën longblaasjes. 2 Het neusslijmvlies bestaat onder andere uit slijmproducerende cellen, slijm en trilhaarcellen. Wat is de functie van de trilhaarcellen? De trilhaarcellen verplaatsen het slijm naar de keelholte. 3 De meeste kinderen ademen door hun neus, maar sommigen ademen vooral door hun mond. Uit onderzoek is gebleken dat de kinderen die vooral door hun neus ademen, minder vaak ontstekingen hebben in de keelholte en longen. Waardoor hebben kinderen die door hun neus ademen minder vaak last van ontstekingen? Leg je antwoord uit door vier voordelen te noemen. Kinderen die door hun neus ademen, hebben minder vaak ontstekingen doordat bij hen de ingeademde lucht: vochtig wordt gemaakt; wordt verwarmd; wordt gezuiverd van stofdeeltjes en ziekteverwekkers; wordt gekeurd door het reukzintuig. HB KEELHOLTE EN STROTTENHOOFD BLZ. 14 opdracht 14 In afbeelding 10 is de keelholte drie keer schematisch getekend. Geef in tekening 1 met blauwe pijlen de weg aan van de lucht bij inademen. Teken de huig en het strotklepje in de juiste stand. Geef in tekening 2 met groene pijlen de weg aan van het voedsel bij slikken. Teken de huig en het strotklepje in de juiste stand. Geef in tekening 3 met rode pijlen de weg aan van het voedsel bij verslikken. Teken de huig en het strotklepje in de juiste stand. Afb weg van de lucht bij inademen 2 weg van het voedsel bij slikken 3 weg van het voedsel bij verslikken TER BEOORDELING AAN JE DOCENT. 15 Uitgeverij Malmberg

11 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 15 1 Wanneer sluiten het strotklepje en de huig: als je ademhaalt of als je slikt? Als je slikt. 2 Kun je tegelijk slikken en ademhalen? Leg je antwoord uit. Nee, want als je slikt, zijn het strotklepje en de huig gesloten. De lucht kan dan niet vanuit de neusholte in de luchtpijp komen. 3 Wat gebeurt er als je je verslikt? Als je je verslikt, gaan het strotklepje en de huig open tijdens het slikken. Er komt dan voedsel of drank in de luchtpijp en in de neusholte terecht. Vraag 4 en 5 gaan over afbeelding 14 van je handboek. 4 Twan maakt soms een röntgenfoto van longen. In afbeelding 11 zie je zo n foto. Op de foto zijn de longen zwart. Waardoor komt dit? Dit komt doordat de longen zacht zijn en röntgenstralen doorlaten. 5 Op de röntgenfoto zijn de luchtpijp en bronchiën te zien doordat ze verstevigingen bevatten. Hoe heten de stevige delen van de luchtpijp en bronchiën? Kraakbeenringen. HB LUCHTPIJP EN BRONCHIËN BLZ. 16 Afb Uitgeverij Malmberg

12 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 16 Vul de puzzel van afbeelding 12 in. Afb l ko r 3 n asg a8 l u c h t p ij pb k 2 ol b h f 4a 9 b l o e m k o o ld sa ee e i 5 6s nseg bs j r10 t r i l h a a r c e l l e n ietr o ijs nnj enm g etc esth n e i n ë r n o o k Omschrijvingen Verticaal: 1 Hoe heten de ringen die de luchtpijp openhouden? 2 Wat doe je als er extra veel slijm in de longen zit? 3 Aan het slijm blijven ziekteverwekkers kleven. Wat blijft nog meer aan het slijm kleven? 4 Door het inademen van welke stoffen kun je ook gaan hoesten? 5 Hoe heten de twee takken waarin de luchtpijp zich splitst? 6 Wat maken slijmproducerende cellen? 7 Wat zit aan de uiteinden van de fijne buisjes in de longen? Horizontaal: 8 In afbeelding 15 van je handboek zijn luchtpijp en slokdarm samen getekend. Ligt de luchtpijp of de slokdarm in je hals aan de voorkant? 9 Waarmee is de bouw van de longen te vergelijken? 10 Waardoor wordt het slijm naar de keelholte verplaatst? 7 HB BASISSTOF 5 BLZ Uitgeverij Malmberg

13 5 De BASISSTOF 2 vmbo-t havo vwo longblaasjes thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 17 1 Waar vindt in de longen gaswisseling plaats? Gaswisseling vindt plaats in de longblaasjes (tussen de lucht in de longblaasjes en het bloed in de longhaarvaten). 2 De wanden van de longblaasjes en de longhaarvaten zijn erg dun. Welk voordeel heeft dit voor de gaswisseling? Hierdoor kan de gaswisseling snel plaatsvinden. 3 Het oppervlak van alle longblaasje samen is erg groot. Welk voordeel heeft dit voor de gaswisseling? Hierdoor kan de gaswisseling snel plaatsvinden. opdracht 18 In afbeelding 13 zie je een doorsnede van longblaasjes met een longhaarvat schematisch getekend. Kleur de ruimte waar lucht zit lichtblauw. Kleur de ruimte waar bloed zit rood. Zet bij de juiste pijl: bloed (2 ) koolstofdioxide lucht zuurstof. Afb. 13 lucht bloed bloed koolstofdioxide zuurstof opdracht 19 Vul het schema in. Gebruik hierbij afbeelding 14. Kies uit: veel weinig. Zuurstofgehalte Koolstofdioxidegehalte Pijl 1: instromende lucht bevat veel zuurstof bevat weinig koolstofdioxide Pijl 2: uitstromende lucht bevat weinig zuurstof bevat veel koolstofdioxide Pijl 3: bloed dat naar de longblaasjes stroomt bevat weinig zuurstof bevat veel koolstofdioxide Pijl 4: bloed dat van de longblaasjes wegstroomt bevat veel zuurstof bevat weinig koolstofdioxide 18 Uitgeverij Malmberg

14 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Afb. 14 Doorsnede van een trosje longblaasjes met een longhaarvat (schematisch) keuzeopdracht 20 Lees het krantenartikel van afbeelding 15 en beantwoord de volgende vragen. 1 In het artikel staat de bewering dat bij iemand met een aandoening aan de luchtwegen de longen de beperkende factor zijn voor sportieve prestaties. Leg uit wat met deze bewering wordt bedoeld. Daarmee wordt bedoeld dat bij een spor ter met een aandoening aan de luchtwegen de longen er de oorzaak van zijn dat hij niet beter kan presteren. 2 Op welke twee manieren kunnen gezonde longen toch de beperkende factor zijn voor iemands sportieve prestaties? Als de longen te klein zijn. Als het netwerk van longhaarvaten niet wijd genoeg is ver takt. Afb. 15 Longen van een atleet Bij het meten van de mogelijkheden van een sporter wordt vaak gekeken naar hart en spieren en niet naar de longen. Onderzoekers gingen ervan uit dat de longen niet de beperkende factor zijn, tenzij iemand er een aandoening aan heeft. De longen, dacht men, kunnen alles aan wat moet worden verwerkt. Voor de meeste mensen is dit ook zo, zelfs als ze zich behoorlijk inspannen. Maar bij een atleet die op topniveau presteert, kunnen zijn longen wel degelijk beperkend zijn. Ze kunnen te klein zijn of het netwerk van haarvaten is niet wijd genoeg vertakt. Het is niet gemakkelijk de mogelijkheden van een atleet te voorspellen op grond van zijn longen. Iemand kan grote longen hebben, maar een slecht ontwikkeld netwerk van longhaarvaten. Sporters met grote, goed ontwikkelde longen hebben een grotere kans om topsporter te worden, dan wanneer de longen klein en niet goed ontwikkeld zijn. HB BASISSTOF 6 BLZ _01.indd 19 Uitgeverij Malmberg 27/10/14 14:53

15 BASISSTOF 6 Gezonde opdracht 21 luchtwegen 1 Astma en COPD zijn chronische longziekten. Wat is een chronische ziekte? Een ziekte die niet overgaat. 2 vmbo-t havo vwo 2 Waarvan hebben mensen met astma en COPD beiden last? Beiden hebben last van hoesten en een benauwd gevoel. thema 1 Verbranding en ademhaling 3 Op welke twee manieren kunnen de luchtwegen bij een astma-aanval nauwer worden? Doordat het slijmvlies van de luchtwegen dikker is dan normaal. Doordat de spiertjes in de wand van de fijne vertakkingen van de bronchiën zich samentrekken. 4 Veel mensen willen graag dat kinderen op school geen onnodig last krijgen van hun astma. Leg uit dat het schoonhouden van de school hierbij belangrijk is. Door het schoonhouden van de school zit er weinig stof in de lucht. Als er weinig stof in de lucht zit, hebben astmapatiënten minder last van aanvallen. 5 Op welke manier veroorzaakt tabaksrook COPD? Tabaksrook veroorzaakt ontstekingen waarbij het slijmvlies aan de binnenkant van de luchtwegen opzwelt en meer slijm gaat vormen. 6 Scholen kunnen rekening houden met astmapatiënten door op school geen dieren, zoals cavia s of konijnen, in klaslokalen te houden. Leg uit waarom. Omdat leerlingen die astmapatiënt zijn een aanval kunnen krijgen door het inademen van huidschilfertjes van een dier. opdracht 22 Vul het schema in door een kruisje te zetten bij astma, bij COPD of bij beide. Astma De verschijnselen treden periodiek op. X In de luchtwegen komen ontstekingen voor. X X Is meestal erfelijk. X Kan ontstaan door roken. X Kan verergeren door stofdeeltjes in de lucht. X X Patiënten krijgen het advies prikkels te vermijden. X X COPD HB HOOIKOORTS BLZ Uitgeverij Malmberg

16 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 23 1 Sommige mensen hebben vooral in het voorjaar last van hooikoorts. Voor welk stuifmeel zijn deze mensen vaak allergisch? Voor stuifmeel van bomen en struiken. 2 Andere mensen hebben vooral in de zomer last van hooikoorts. Voor welk stuifmeel zijn deze mensen vaak allergisch? Voor het stuifmeel van grassen. 3 Wat is er aan de hand bij een allergie? Bij een allergie ben je overgevoelig voor bepaalde stoffen. 4 Welke verschijnselen kunnen ontstaan als je in aanraking bent geweest met een stof waar je allergisch voor bent? Je kunt huiduitslag, een branderig gevoel, jeuk en ontstekingen krijgen. Gebruik bij vraag 5 en 6 afbeelding 27 van je handboek. 5 Denise geeft astma- en COPD-patiënten ook vaak adviezen over wat ze kunnen doen om minder last van hun klachten te hebben. Welk advies zal Denise vaak geven? Denise zal patiënten vaak adviseren prikkels te vermijden. 6 Een man van 50 die rookt wordt vergeleken met een man van 50 die niet rookt. Hoeveel procent van zijn longfunctie is de man die rookt extra verloren door het roken? Bij iemand van 50 jaar die rookt, is de longfunctie 36% afgenomen. Bij iemand van 50 jaar die niet rookt, is de longfunctie met 8% afgenomen. Iemand van 50 jaar die rookt, is 36% 8% = 28% van zijn longfunctie verloren door het roken. keuzeopdracht 24 practicum BACTERIËN EN SCHIMMELSPOREN IN DE LUCHT De lucht bevat altijd bacteriën en schimmelsporen. Ze zijn zo klein dat je ze niet ziet. Je kunt ze zichtbaar maken door ze te kweken. Uit bacteriën ontstaan dan bacteriekolonies en uit schimmelsporen schimmeldraden. Bacteriekolonies glanzen en hebben scherpe randen. Schimmels zijn wat pluizig en hebben geen scherpe randen (zie afbeelding 16). WAT HEB JE NODIG? een petrischaal met voedingsbodem tekenmateriaal WAT MOET JE DOEN? Kies een plek in of bij je school waar je het onderzoek kunt doen. Neem het deksel van de petrischaal en zet de petrischaal op de door jou uitgekozen plek. Doe na 15 minuten het deksel weer op de petrischaal. Zet de petrischaal op zijn kop op een warme plek of in een broedstoof bij 30 C. Afb. 16 Bacteriekolonies en schimmels op een petrischaal. WAT NEEM JE WAAR? Bekijk na één of twee dagen de petrischaal. Bekijk ook de petrischalen van enkele klasgenoten. Maak in het vak een tekening van jouw petrischaal. Noteer onder het vak de plaats waar de petrischaal heeft gestaan. Geef een schimmel en een bacteriekolonie aan. 21 Uitgeverij Malmberg

17 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. HB BASISSTOF 7 BLZ Uitgeverij Malmberg

18 7 BASISSTOF Roken 2 vmbo-t havo vwo thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 25 In afbeelding 28 van je handboek is een grafiek weergegeven. Beantwoord de volgende vragen met behulp van deze grafiek. 1 Hoeveel procent van de Nederlandse mannen rookte in 1970? En hoeveel procent van de Nederlandse vrouwen? In 1970 rookte 75% van de Nederlandse mannen en 42% van de Nederlandse vrouwen. 2 Hoeveel procent van de Nederlandse mannen rookte in 2011? En hoeveel procent van de Nederlandse vrouwen? In 2011 rookte 27% van de Nederlandse mannen en 23% van de Nederlandse vrouwen. 3 Wat zijn de twee belangrijkste redenen voor de afname van het aantal rokers sinds 1970? Het duurder worden van de tabak en de voorlichting over de gevolgen van roken voor de gezondheid. opdracht 26 In het volgende schema staan nadelen van tabaksrook. Vul achter elk nadeel het bestanddeel van tabaksrook in dat dit nadeel veroorzaakt. Nadeel van tabaksrook Het is verslavend. Het vermindert de conditie. Het vermindert het transport van slijm Het vermindert het vervoer van zuurstof. Het veroorzaakt longkanker Wordt veroorzaakt door: nicotine koolstofmono-oxide teer koolstofmono-oxide teer opdracht 27 1 Er zijn veel gezinnen waarbij één of beide ouders roken. Kinderen met ouders die roken, hebben een grotere kans dat ze zelf gaan roken dan kinderen van ouders die niet roken. Geef hiervoor twee verklaringen. Voorbeelden van verklaringen: Kinderen nemen vaak het gedrag van hun ouders over. Deze kinderen zijn al gewend geraakt aan de geur en smaak van tabaksrook. HEB JE EEN ANDER ANTWOORD? LAAT JE DOCENT DIT DAN CONTROLEREN. 23 Uitgeverij Malmberg

19 BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 2 Hebben kinderen van ouders die roken een grotere kans op het krijgen van longkanker dan kinderen van ouders die niet roken? Leg je antwoord uit. Ja, want ze ademen de kankerverwekkende stoffen uit de tabaksrook in die hun ouders uitblazen. 3 Hoe noem je het als iemand tabaksrook inademt die door anderen is uitgeademd? Passief roken. 4 Noem een maatregel die niet-rokers beschermt tegen passief roken. Het is verboden in openbare ruimten en op de werkplek te roken. 5 Noem vier maatregelen die genomen zijn om de verkoop van tabakswaren tegen te gaan. Extra belasting op tabak. Op tabakswaren moeten waarschuwingsteksten staan. Reclame voor tabakswaren is verboden. De verkoop van tabakswaren aan jongeren onder de 18 jaar is verboden. 6 Rokers hebben meer kans om bepaalde ziekten te krijgen. Noem drie van deze ziekten. Longkanker. COPD. Hart- en vaatziekten. Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 25 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 28 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 24 Uitgeverij Malmberg

20 EXTRA BASISSTOF 8 Koudbloedige opdracht 28 thema 1 Verbranding en ademhaling en warmbloedige dieren 2 vmbo-t havo vwo 1 Hoe komt het dat koudbloedige dieren in de winter geen actief leven leiden? Doordat hun lichaamstemperatuur dan laag is. s Winters vindt bij koudbloedige dieren in het lichaam weinig verbranding plaats, waardoor er maar weinig energie vrijkomt. 2 Hoe komt het dat in de poolstreken in het grootste deel van het jaar vrijwel alleen vogels en zoogdieren actief leven? Doordat de lichaamstemperatuur van vogels en zoogdieren niet afhankelijk is van de temperatuur van de omgeving. Voor koudbloedige dieren is de temperatuur in de poolstreken het grootste deel van het jaar te laag om actief te kunnen leven. Vraag 3 en 4 gaan over het artikel in afbeelding Zijn zeeleguanen koud- of warmbloedig? Koudbloedig. 4 Leg uit welk voordeel het voor de leguanen heeft als ze zich eerst in de zon opwarmen voordat ze op zoek gaan naar voedsel. Als leguanen koud zijn, vindt er maar weinig verbranding plaats in hun lichaam. Daardoor komt er weinig energie vrij en kunnen ze zich niet snel bewegen. Afb. 17 Zeeleguanen Op de Galápagoseilanden leven zeeleguanen. Net als de meeste reptielen liggen ze vaak in de zon om zich op te warmen. Zodra ze voldoende zijn opgewarmd, duiken ze het water in en gaan op zoek naar voedsel. Zeeleguanen grazen de wieren van rotsblokken op de bodem van de zee. Door het koude water houden ze het vaak maar een uur uit. Dan gaan ze weer terug en zoeken een plaatsje op de warme rotsen. Gebruik bij vraag 6 en 7 afbeelding 36 van je handboek. 5 Wat gebeurt er met de lichaamstemperatuur van vleermuizen die tijdens hun winterslaap wakker worden gemaakt? De lichaamstemperatuur stijgt dan. 25 Uitgeverij Malmberg

21 EXTRA BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling 6 Leg uit dat vleermuizen die meerdere keren tijdens hun winterslaap worden gestoord, een grotere kans hebben om tijdens de winter te overlijden dan vleermuizen die niet wakker zijn gemaakt. Als een vleermuis wakker wordt gemaakt uit zijn winterslaap, wordt hij actiever en verbruikt hij meer reservevoedsel. Hierdoor neemt zijn voorraad reservestoffen af en kan het dier tegen het eind van de winter verhongeren. opdracht 29 In afbeelding 18 zijn twee kikkers en twee muizen getekend, die elk in een afgesloten bak liggen te slapen. De vier dieren zijn even groot. De temperatuur in de bakken is verschillend. 1 We vergelijken de kikker in bak 1 met de kikker in bak 3. Welke kikker heeft de hoogste lichaamstemperatuur? De kikker in bak 3. 2 Bij welke kikker zal in het lichaam de meeste verbranding plaatsvinden? Bij de kikker in bak 3. 3 We vergelijken de kikker in bak 3 met de muis in bak 4. Welk dier heeft de hoogste lichaamstemperatuur? De muis in bak 4. 4 Bij welk dier zal in het lichaam de meeste verbranding plaatsvinden: bij de kikker in bak 3 of bij de muis in bak 4? Bij de muis in bak 4. 5 We vergelijken de muis in bak 2 met de muis in bak 4. Is er verschil in lichaamstemperatuur bij de beide muizen? Nee. 6 Bij welke muis zal in het lichaam de meeste verbranding plaatsvinden? Bij de muis in bak 2. 7 In welke van de vier bakken zal de hoeveelheid zuurstof het snelst afnemen? Leg je antwoord uit. In bak 2, want de muis in bak 2 heeft de meeste energie nodig om zijn lichaamstemperatuur op peil te houden. In het lichaam van deze muis vindt de meeste verbranding plaats. Daarvoor is zuurstof nodig. HB EXTRA BASISSTOF 9 BLZ. 27 Afb. 18 bak 1 5 C bak 2 5 C bak 3 20 C bak 4 20 C 26 Uitgeverij Malmberg

22 9 Ademhalen EXTRA BASISSTOF 2 vmbo-t havo vwo thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 30 practicum DE TWEE MANIEREN VAN IN- EN UITADEMEN WAT MOET JE DOEN? Kijk naar afbeelding 19. Leg een hand op je borst en de andere hand op je buik. Adem diep in door je borst omhoog te laten komen. Houd daarbij je buik stil. Adem uit door je borst weer terug te laten zakken. Deze manier van ademhalen heet ribademhaling of borstademhaling. Adem nu diep in door je buik naar voren te laten komen. Houd daarbij je borst stil. Adem uit door je buik weer terug te laten komen. Deze manier van ademhalen heet middenrifademhaling of buikademhaling. Adem hierna rustig verder. Voel met je handen of je borst en buik bewegen. WAT NEEM JE WAAR? 1 Op welke twee manieren kun je ademhalen? Door ribademhaling (borstademhaling). Door middenrifademhaling (buikademhaling). 2 Als je gewoon ademhaalt, gebruik je dan een van beide manieren of beide manieren tegelijk? Je gebruikt dan beide manieren tegelijk. HB RIBADEMHALING (BORSTADEMHALING) BLZ. 27 Afb Uitgeverij Malmberg

23 EXTRA BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 31 In afbeelding 20 staan de gebeurtenissen bij inademen en uitademen (bij de ribademhaling) door elkaar. Vul het schema in. Gebruik daarbij de woorden van afbeelding 20 in de juiste kolom en in de juiste volgorde. Afb. 20 Lucht stroomt naar buiten. De ribben en het borstbeen bewegen omhoog. De longen worden groter. De borstholte wordt groter. De borstholte wordt kleiner. De longen worden kleiner. De ribben en het borstbeen bewegen omlaag. Lucht stroomt naar binnen. Inademen 1 De ribben en het borstbeen bewegen omhoog. Uitademen 1 De ribben en het borstbeen bewegen omlaag. 2 De borstholte wordt groter. 2 De borstholte wordt kleiner. 3 De longen worden groter. 3 De longen worden kleiner. 4 Lucht stroomt naar binnen. 4 Lucht stroomt naar binnen. opdracht 32 1 Op welke manier zijn de ribben verbonden met de wervelkolom? Door gewrichten. 2 En op welke manier zijn de ribben verbonden met het borstbeen? Door kraakbeen. 3 In afbeelding 37 van je handboek is in beide tekeningen met blauw de inhoud van de borstholte aangegeven. In welke tekening is deze inhoud het grootst? In tekening 1. 4 Wat is het middenrif? Een stevig, gespierd vlies, dat zich tussen borstholte en buikholte bevindt. 5 In afbeelding 39 van je handboek is in beide tekeningen met blauw de inhoud van de borstholte aangegeven. In welke tekening is deze inhoud het grootst? In tekening Uitgeverij Malmberg

24 opdracht 33 demonstratiepracticum EEN MODEL VAN DE MIDDENRIFADEMHALING Je krijgt in dit practicum een model van de borstkas te zien (zie afbeelding 21). Je docent beweegt het rubberen vel aan de onderkant van het model op en neer. 1 Waarmee zijn de ballonnetjes te vergelijken? Met de longen. 2 Waarmee is het Y-vormige plastic buisje te vergelijken? Met de luchtpijp en de bronchiën. 3 Waarmee is het rubberen vel aan de onderkant van het model te vergelijken? Met het middenrif. 4 Wat gebeurt er met de ballonnetjes als het rubberen vel naar beneden wordt getrokken? Dan worden de ballonnetjes opgeblazen. 5 Is deze beweging te vergelijken met een inademing of met een uitademing? Met een inademing. 6 Wat gebeurt er met de ballonnetjes als het rubberen vel naar boven wordt geduwd? Dan lopen de ballonnetjes leeg. 7 Is deze beweging te vergelijken met een inademing of met een uitademing? Met een uitademing. opdracht 34 EXTRA BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling In afbeelding 22 staan de gebeurtenissen bij inademen en uitademen (bij de middenrif ademhaling) door elkaar. Vul het schema in. Gebruik daarbij de woorden van afbeelding 22 in de juiste kolom en in de juiste volgorde. Afb. 22 Het middenrif beweegt omlaag. ag. De longen worden groter. De longen worden kleiner. Afb. 21 Y-vormig plastic buisje ballonnetje rubber vel Lucht stroomt naar binnen. De borstholte wordt kleiner. Lucht stroomt naar buiten. De borstholte wordt groter. Het middenrif beweegt omhoog. Inademen Uitademen 1 Het middenrif beweegt omlaag. 1 Het middenrif beweegt omhoog. 2 De borstholte wordt groter. 2 De borstholte wordt kleiner. 3 De longen worden groter. 3 De longen worden kleiner. 4 Lucht stroomt naar binnen. 4 Lucht stroomt naar binnen. 29 Uitgeverij Malmberg

25 EXTRA BASISSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling opdracht 35 In afbeelding 23 zijn de stand van de ribben, het borstbeen en het middenrif na een inademing en na een uitademing elk twee keer getekend. Zet onder elke tekening: stand na een inademing stand na een uitademing. Afb vooraanzicht 2 vooraanzicht stand na een inademing stand na een uitademing 3 zijaanzicht 4 zijaanzicht stand na een uitademing stand na een inademing Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 28 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 30 Uitgeverij Malmberg

26 DIAGNOSTISCHE TOETS 2 SCOREBLAD DIAGNOSTISCHE TOETS 2 vmbo-t havo vwo doelstelling 6 thema 1 Verbranding en ademhaling doelstelling 1 1 Campinggas. 2 Zuurstof. 3 In de vorm van licht en warmte. 4 Koolstofdioxide. 5 Een indicator. doelstelling 2 Juist 1 X Onjuist 2 X 3 X 4 X 5 X doelstelling 3 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X doelstelling 4 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X Juist 1 X Onjuist 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X doelstelling 7 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X doelstelling 8 Juist 1 X Onjuist 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 10 X doelstelling 5 1 neus 2 verwarmd 3 vochtig 4 stofdeeltjes 5 reukzintuig 31 Uitgeverij Malmberg

27 DIAGNOSTISCHE TOETS thema 1 Verbranding en ademhaling extra doelstelling 9 A B C 1 X 2 X 3 X 4 X Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. extra doelstelling 10 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 32 Uitgeverij Malmberg

28 1 De VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 stembanden practicum HET STROTTENHOOFD WAT HEB JE NODIG? een model van een strottenhoofd met stembanden thema 1 Verbranding en ademhaling WAT MOET JE DOEN? Vergelijk het model met afbeelding 49 van je handboek. Wijs de volgende delen aan bij het model: bekerkraakbeentjes schildkraakbeen stembanden tongbeen. Beweeg voorzichtig de bekerkraakbeentjes, zodat de stemspleet zich opent en sluit. opdracht 2 1 Welk deel van het strottenhoofd kunnen mannen in hun hals voelen als de adamsappel? Het schildkraakbeen. 2 Wat is de functie van de bekerkraakbeentjes? 2 vmbo-t havo vwo De bekerkraakbeentjes maken het mogelijk dat de stembanden naar elkaar toe of van elkaar weg bewegen. 3 Op welke manier ontstaat geluid in het strottenhoofd? Geluid ontstaat doordat lucht bij het ademen de stembanden in trilling brengt. 4 Waarvan is de hoogte van je stem afhankelijk? De hoogte is afhankelijk van hoe strak je stembanden gespannen staan. 5 Waarvan is het volume (de hardheid) van je stem afhankelijk? Het volume is afhankelijk van de kracht waarmee je ademt. 33 Uitgeverij Malmberg

29 2 Vitale VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 2 vmbo-t havo vwo capaciteit thema 1 Verbranding en ademhaling Gedurende een bepaalde periode is het longvolume van een persoon bepaald. Het resultaat is in het diagram van afbeelding 24 weergegeven. Beantwoord de volgende vragen over het diagram in afbeelding In het diagram zijn de perioden P, Q, R, S en T aangegeven. In welke periode of perioden heeft de persoon heel diep ingeademd? In perioden R en T. 2 In welke periode of perioden heeft de persoon heel diep uitgeademd? In periode R. 3 Naast het diagram zijn de vakken A, B, C en D aangegeven. Welk vak geeft het ademvolume aan? Vak B. 4 Hoeveel liter lucht kan deze persoon bij een diepe inademing extra inademen? 3,0 liter. 5 Hoe groot is de vitale capaciteit bij deze persoon? 5,0 liter. 6 Welk deel van de longlucht wordt door vak D voorgesteld? De lucht die in de longen achterblijft na een diepe uitademing. Afb. 24 Longvolume van een persoon bij verschillende diepten van ademhaling. longvolume (L) traject P Q R S T A 3 B 2 C 1 D 0 tijd 34 Uitgeverij Malmberg

30 opdracht 2 practicum VITALE CAPACITEIT VERRIJKINGSSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling WAT HEB JE NODIG? een spirometer (zie afbeelding 51 van je handboek) of een proefopstelling om de vitale capaciteit te bepalen (zie afbeelding 25) WAT MOET JE DOEN? Als je de proefopstelling met de klok gebruikt, moet je eerst met de ballon de lucht uit de klok wegzuigen en het kraantje sluiten. Adem zo diep mogelijk in. Adem vervolgens zo diep mogelijk uit in de spirometer of door de rubberen slang in de klok. Het water in de klok zal dalen. De lucht boven het water is de vitale capaciteit van je longen. Lees je vitale capaciteit af op de spirometer of op de schaalverdeling op de klok. Vergelijk je vitale capaciteit met die van medeleerlingen. Afb. 25 Longvolume van een persoon bij verschillende diepten van ademhaling. 1 leegzuigen van de klok 2 uitademen in de klok 35 Uitgeverij Malmberg

31 3 De VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 thema 1 Verbranding en ademhaling ademhalingsorganen van vissen 1 Als een vis op het droge komt, kleven de kieuwplaatjes aan elkaar. Leg uit welk gevolg dit heeft voor de ademhaling van de vis. Doordat de kieuwplaatjes aan elkaar kleven, neemt het oppervlak waarlangs opname van zuurstof en afgifte van koolstofdioxide plaatsvindt, sterk af. De vis gaat dood door een tekort aan zuurstof. 2 Waaraan kun je bij een vis in een aquarium zien dat de vis het water in de kieuwholten steeds ververst? Aan het open- en dichtgaan van de bek en van de kieuwdeksels. opdracht 2 practicum DE KIEUWEN VAN EEN VIS In dit practicum ga je de kieuwen van een vis bekijken en tekenen. Je werkt hierbij met de kop van een vis. Met dieren ga je respectvol om, ook als ze dood zijn of als je met delen van dieren werkt. Voer dus alleen de handelingen uit die zijn beschreven of die je docent heeft verteld. WAT HEB JE NODIG? een vissenkop een schoteltje tekenmateriaal een pincet een schaar een petrischaal een loep 2 vmbo-t havo vwo WAT MOET JE DOEN? Leg de vissenkop zo op het schoteltje dat je de zijkant goed kunt zien. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de kop in zijaanzicht. Geef de volgende delen aan: bek kieuwdeksel lip neusgat oog vin. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Kop van een 36 Uitgeverij Malmberg

32 VERRIJKINGSSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Til voorzichtig een kieuwdeksel op (zie afbeelding 26). Je ziet de kieuwen liggen. Knip voorzichtig het kieuwdeksel weg. Gebruik hierbij het pincet. Maak in het vak een schematische tekening van de ligging van de kieuwen in de kieuwholte. Geef de kieuwen aan. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Kieuwen van een Afb Uitgeverij Malmberg

33 VERRIJKINGSSTOF thema 1 Verbranding en ademhaling Leg de vissenkop ondersteboven en knip de mondbodem voorzichtig open. Je ziet links en rechts de kieuwen aan de kieuwbogen vastzitten. Knip voorzichtig een kieuw los en leg deze in de petrischaal. Voeg water toe om uitdrogen te voorkomen. Bekijk de kieuw met de loep. Je ziet nu de kieuwboog en de kieuwplaatjes. Maak in het vak een schematische tekening van de losse kieuw. Geef de volgende delen aan: kieuwboog kieuwplaatje. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Losgeknipte kieuw van een Ruim de visresten op. Maak je materiaal schoon met zeepsop. Controleer met het antwoordenboek of je de verrijkingsstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. 38 Uitgeverij Malmberg