DE GEVANGENIS DOSSIER - NDG

Transcriptie

1 Journées Nationales de la prison NATIONALE DAGEN VAN DE GEVANGENIS À QUOI SERT (VRAIMENT) LA PRISON? WELK NUT HEEFT DE GEVANGENIS (ECHT)? DOSSIER - NDG

2 Dit dossier is gemaakt door het comité van de Nationale Dagen van de Gevangenis. Het doel is om inzichten en hulpmiddelen te bieden voor het organiseren of deelnemen aan een evenement als onderdeel van de 2018 NDG.

3 À QUOI SERT (VRAIMENT) LA PRISON? WELK NUT HEEFT DE GEVANGENIS (ECHT)? 5 de EDITIE VAN DE NATIONALE DAGEN VAN GEVANGENIS (NDG) Van 16 november tot 1 december 2018 De Nationale Dagen van de Gevangenis (JNP) zijn bedoeld om de aandacht te vestigen op de gevangenissen door middel van vele culturele evenementen. NDG vindt overal in België plaats van 16 november tot 1 december Het thema voor de 5e editie : «Wat is (echt) de gevangenis?» is een vraag die de wereld van binnen met de wereld van buiten verbindt. NDG zijn bedoeld als een plaats waar de stem van gedetineerden kan worden gehoord en in het publieke debat kan worden gebracht. In dit dossier willen we het woord geven aan de gedetineerden. Hun getuigenissen werden anoniem gemaakt. We hebben ook een plek gewijd aan het woord van de mensen die op het terrein werken. NDG wil ook een forum bieden waar de stem van de gedetineerden kan worden gehoord en in het openbare debat kan worden gebracht. Voor de 5e editie zullen de NDG het thema in de media, de wetenschappelijke, juridische en politieke kringen maar ook bij het gevangenispersoneel, gedetineerden en de publieke opinie onder de aandacht brengen.

4 DE TITEL «Wat is (echt) de gevangenis?» Nodigt uit tot een lezing op een tweede niveau met de nadruk op een verborgen boodschap, maar ook op subtiliteiten, nuances voorbij de vooroordelen. De poster Waarvan het beeld geïnspireerd is door een onmogelijke figuur, roept de complexiteit op van een puzzel die symbool staat voor het Belgische gevangenissysteem. Door optische speling begrijpt men dus niet hoe men dit systeem kan komen.

5 In een opinie bijdrage die in augustus werd gepubliceerd in de krant De Standaard, nodigde Serge Rooman, directeur van het opleidingscentrum voor gevangenispersoneel ons uit om na te denken over onze geloofwaardigheid als samenleving naar aanleiding van de overbevolking in gevangenissen : De gevolgen ervan zijn in elk aspect van de strafuitvoering negatief voelbaar. [ ] Al te vaak worden deze toestanden in direct verband gebracht met syndicale acties. [ ] De minimale dienstverlening [wordt momenteel door het personeel ervaren] als een uitholling van hun stakingsrecht. Toch is er meer aan de hand dan enkel deze belangentegenstelling. Het gaat in de grond over het respect dat men [als samenleving] heeft of wil hebben voor rechtstaat zelf. Hoe kon in de afgelopen stakingsperiode [22 dagen lang] de wet zo met de voeten getreden worden? Laten we niet vergeten dat ook gedetineerden burgers zijn met rechten die wettelijk verankerd zijn. En dat juist het respecteren van deze rechten ons onderscheidt van andere samenlevingen [ ] Het gaat dus niet alleen over wat veroordeelde burgers hebben mispeuterd. Het gaat ook over ons. [ ]. Onze geloofwaardigheid als vrije burgers die de rechtsstaat koesteren, staat hier op het spel. Wat me nog meer verontrust, is de stilte van de beroepsgroep die van rechtswege instaat voor de controle op de gevangenissen te bezoeken, om te kijken en te ervaren wat er echt gebeurt met burgers achter de muren. Waarom blijft het zo stil in onze democratische rechtstaat? Dit advies nodigt elke burger uit zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid op te nemen, om als lid van een gemeenschap de zorg voor de gevangenisinstelling op te brengen, maar ook om te kijken naar wat daar gebeurt, naar de evolutie. Wat is de betekenis van de gevangenisstraf? De samenleving beschermen? Een vraag die gepaard gaat met een noodzakelijke fundamentele reflectie en waar we met de Nationale Dagen van de Gevangenis willen bij stil staan.

6 «Sommige mensen moeten voor hun eigen bescherming en zeker ook voor de bescherming van de maatschappij een tijdlang uit de groep gehaald worden. Maar ik denk niet dat het de bedoeling kan zijn om iemand levenslang te verwijderen. Een gedetineerde zit zijn straf uit en heeft dan het recht om zijn leven weer op te nemen. Maar onze samenleving is puriteins en onbarmhartig, vanuit een onredelijke angst. De terreur en radicalisering hebben er mee toe geleid dat de maatschappij heel wantrouwig is gaan kijken naar gedetineerden. Gevangenen lijken het niet meer goed te kunnen maken. Straffen worden uitgesproken zonder aan mogelijk herstel te denken. Rond het hele gevangeniswezen hangt een taboe. Voor mij zijn gevangenissen een noodzakelijk kwaad. Ze zijn opgericht door de samenleving, net als ziekenhuizen, bejaardentehuizen en psychiatrische inrichtingen. Ook dat zijn instellingen, gecreëerd door de samenleving om mensen in onder te brengen die daar niet altijd graag naartoe willen. Ik denk dat het de plicht van de maatschappij is om over die instellingen te waken. De samenleving moet contact houden met de gevangenen, sterker nog, hen mee klaarstomen om weer aan te sluiten bij de groep.». Leo De Weerdt

7 De Basiswet Artikel 9 van de Basiswet en de rechtspositie van gevangenen bepaalt dat Het strafkarakter van de vrijheidsstraf bestaat uitsluitend in het geheel of gedeeltelijk verlies van de vrijheid van komen en gaan en de daarmee onlosmakelijk verbonden vrijheidsbeperkingen. De tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf wordt gericht op het herstel van het door het misdrijf aan de slachtoffers aangedane onrecht, op de rehabilitatie van de veroordeelde en op de geïndividualiseerde voorbereiding van zijn reïntegratie in de vrije samenleving. «Ja, er zijn mensen die een bepaalde straf krijgen wat totaal nutteloos is. Ja, die rechters die geven die straf omdat het in de wet staat. Maar die denken ook niet na, waarom moet die man zoveel jaren in de gevangenis zitten? Want die hadden ze bijvoorbeeld een taakstraf kunnen 9 geven, want die mogelijkheid is er, of weet ik veel, ze moeten maar iets anders bedenken. Er moet gestraft worden, maar ze straffen zowel de familie, maar ook de maatschappij. Want die moet de kosten betalen. En er verandert niets in goede. Daar is geen verbetering in in het menselijk wezen op dat moment.»(17/1). «En Ja nu ik ben gewoon van binnen te zitten, dus daar word ik niet beter van. Als je in een gevangenis zit dan moet je ervan leren, om het niet meer te doen. Maar dat is het niet. Dat zie je: mensen komen steeds terug»(8/12). «Een straf moet ervoor zorgen dat je het niet nog een keer doet; je moet er wel iets van leren van die straf. Maar nu als je in de gevangenis zit, [ ] leer je nog ergere dingen. Je krijgt hier ook eigenlijk geen hulp. [ ] De begeleiding is eigenlijk belangrijker dan de straf» (8/12). «Maar het is gewoon zo dat mensen die, ik zal zeggen, zeker meer dan 5 jaar in de gevangenis hebben gezeten, die zijn zo geconditioneerd, die gaan weer terug hervallen in oude gewoontes en dat leidt meestal terug naar de gevangenis. Dat kost de maatschappij een pak geld in plaats van die mensen klaar te maken voor in die maatschappij te leven en de juiste conclusies te leren trekken. Want anders krijg je een terugstroom, ik heb dat genoeg gezien» (16/2)

8 «We worden criminelen omdat de regering de armen in de samenleving niet voldoende helpt. [ ]»(15/12). «Wij zijn goed genoeg om minderwaardige jobs te doen, wij hebben het moeilijk om aan betere jobs te geraken. Dat is erg frustrerend (5/12). Want wat ook de situatie is omdat iemand veroordeeld is, is omdat hij een wet heeft overtreden. Maar dat is uit iets gekomen. Er is niemand die zegt: Ik ga vandaag de wet overtreden. De meeste mensen die hier zitten, wat ik geobserveerd heb, die zitten hier door een situatie waarin ze zaten waar ze gepakt zijn en waarvoor ze veroordeeld zijn» (17/1). Extraits de Naar een nieuwe Brusselse gevangenis Gedetineerden denken mee Naessens, L., De Koster, K. & Segaert, F. (2017) Naar een nieuwe Brusselse gevangenis. Gedetineerden denken mee, Brussel: Odisee/ Vrije Universiteit Brussel. Sinds begin september maak ik, als katholieke aalmoezenier, met drie gedetineerden een imaginaire wandeling. We lezen samen het boek De onwaarschijnlijke reis van Harold Fry en we volgen het hoofdpersonage op zijn tocht. Hij stapt 800 km om zijn ex collega, die stervende is, nog een bezoek te brengen. Onderweg komt hij zichzelf en zijn levensvragen tegen. Voor wie zou jij bereid zijn om 800 km te stappen en waarom? Met deze vraag gingen wij vanuit de gevangenis mee op wandel. De vragen en gedachten van het hoofdpersonage werden op het leven van de gedetineerden gelegd. Er ontstonden boeiende dialogen. -Er is bovendien te weinig tijd om te luisteren. De dingen die ik vertel maar niet bij het personage van het dossier passen worden niet meer opgepakt. Als ik aandacht vraag voor een pijnlijk moment in mijn leven wordt dat manipulatie genoemd. Alsof ik alles verwerkt heb en alleen het slechte in mij echt is. -Om te overleven moet je hier een muur bouwen, een schild. Zonder muur kan je niet overleven in een gevangenis. Die muur is er altijd. Ook als we alleen zijn in onze cel. Zolang anderen me helemaal vast zetten in het beeld van dat pikzwarte mannetje zet ik mezelf vast achter mijn schild. Enkel in een vertrouwensrelatie kan ik wat kijkgaatjes maken in die muur.

9 -Maar die muur maakt ons ook erg eenzaam. Uit schrik voor die eenzaamheid maak ik soms een deur in mijn muur. Maar het zijn vaak niet de juiste mensen die dan door die deur naar binnen komen. -Achter die muur groeit een soort onverschilligheid die je doet slikken. Maar dat slikken is gevaarlijk. Dan komt er een tikkende tijdbom gevuld met woede, pijn en frustraties achter de muur te liggen. Siska Deknudt Aalmoezenier Beveren

10 Gevangenissen in de media De basiswetgeving vraagt om reflectie over de werking van de gevangenisinstelling, inclusief de herintegratie van gedetineerden. Gedurende 2018, werden we geconfronteerd met een aantal trieste incidenten uit de gevangeniswereld. Er was de schietpartij in Luik waarbij vier mensen om het leven kwam. Dit tragische feit bracht terug de discussie opgang over de rampzalige begeleiding voor de gevangeneni. Bovendien kampt de gevangenissector met structurele problemen zoals verouderde infrastructuur, overbevolking in de gevangenissen en onderbezet van personeel. De sector wordt geconfronteerd met sociale conflicten. Hoe kan een gevangenisstraf in dergelijke omstandigheden nog zinvol zijn? Tekening in een cel van een gedetineerde

11 De vraag naar de betekenis en de zin van de gevangenisstraf is terecht. Pieter De Witte, onderzoeker aan het Centrium voor Religie, Ethiek en Detentie van de KUL en het Leuvens Instituut voor Criminologie (LINC), schrijft hierover in een opiniebijdrage in krant De Standaard, naar aanleiding van de gebeurtenissen in Luik in mei «Het is niet zo dat de criminologische wetenschap de destructieve effecten van het gevangenisverblijf ontdekt heeft in de loop van de 20ste eeuw, en dat we geduldig moeten wachten tot die inzichten doorsijpelen in het politieke niveau. [ ]. Tragisch dus om vast te stellen dat wanneer er een veiligheidsprobleem is, heel wat politici alleen als honden van Pavlov kunnen blaffen dat we mensen langer moeten opsluiten (in de schadelijke omgeving waarvan we weten dat ze uiteindelijk nog meer veiligheidsproblemen zal creëren) Algemene vooruitzichten.». Een debat over het gevangeniswezen is broodnodig in een land waar 57,6 procent van de ex-gedetineerden recidiveert, dat werd geconstateerd in een eerste grootschalige studie over recidivecijfers in België. Bovendien blijven problematieken zoals overbevolking, heropsluiting, detentieschade en radicalisering uiterst actueel. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) veroordeelde België al meerdere malen voor de erbarmelijke toestand van haar gevangeniswezen. De meest recente veroordeling dateert van mei Toen verwees het EHRM naar de mensonterende omstandigheden van detentie, die een inbreuk zijn op artikel 3 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens: Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of straffen. Er werd onder andere geconstateerd dat gevangenen in trio- of duocellen te weinig privéruimte hebben, dat gedetineerden te weinig tijd buiten de cel doorbrengen en dat er geen afgesloten toilet in de cel aanwezig is. EHRM veroordeelde België in een ander arrest ook voor de structurele problematiek van de lamentabele opsluitingen van mensen met een psychiatrische aandoening of mentale beperking in penitentiaire inrichtingen. Als remedie tegen de problematiek van de overbevolking bouwt België nu in sneltempo nieuwe megagevangenissen. Zo kreeg de gevangenis in Haren, na veel discussie, een bouwvergunning. Haren wordt met plaatsen de grootste van het land.

12 Re-integratie en herstel Voorstanders van de gevangenis van Haren argumenteren dat dit gevangenisdorp mensen meer vrijheid en bewegingsruimte zal geven en dat er betere faciliteiten aanwezig zullen zijn. Hans Claus, criminoloog, voorzitter van de vzw De huizen en gevangenisdirecteur in Oudenaarde, reageert kritisch. Wij moeten blijven nadenken over de zin van detentie en welke maatschappelijke rol wij willen toedelen aan de gevangenisstraf. Als de bedoeling van detentie re-integratie en herstel is, kunnen we dat niet bereiken door gedetineerden af te zonderen in hun micro-getto s of gevangenisdorpen. Ik kon het bijna niet geloven toen ik de plannen van de nieuwe gevangenissen, die in 2010 werden voorgesteld, onder ogen kreeg. Dit waren simpelweg kopieën van de 19de -eeuwse modellen. Die gevangenissen werden toen gebouwd om ezinning, eenzame afzondering en gebed te bewerkstelligen. Nu ligt de focus op re-integratie, normalisering, herstel, participatie en responsabilisering van de gedetineerde. De basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden focust op individuele detentieplannen die vorm krijgen met inbreng van hulp- en dienstverlening uit de vrije samenleving. Deze doelstellingen kunnen nooit gerealiseerd worden in grootschalige gevangenissen zoals Haren, waar elke vorm van individuele assistentie op logge bureaucratie zal botsen. Architecturaal gezien zijn dit soort gevangenissen nog steeds disciplineringsinstituten. De eisen van het grote geheel zullen de individuele aanpak fnuiken.

13 De huizen Na het zien van de masterplannen voor de nieuwe gevangenissen, ben ik beginnen nadenken over alternatieven, meldt Hans Claus. Bouw liever 100 huizen in de plaats van nog eens zo een mega-gevangenis, vertelde ik aan journalisten als een reactie op de bekendmaking van de plannen. Ik ben intensief met dat idee beginnen werken en heb allerhande werkgroepen leven ingeblazen. Politici, architecten, hulpverleners, filosofen, economen, iedereen heb ik in het bedenken van dit concept betrokken. Zo is het concept van de kleinschalige detentiehuizen stilaan vorm beginnen krijgen. Kleinschalige detentiehuizen zijn huizen waarin maximum drie leefgroepen van tien gedetineerden verblijven, wat ervoor zorgt dat programma s op maat kunnen worden bedacht voor doelgroepen met verschillende noden. Voor verschillende soorten doelgroepen ontwierpen wij verschillende detentiehuizen op maat, sommige beter beveiligd dan andere. Gedetineerden worden verplicht om actief met de oorzaken van hun problemen aan de slag te gaan, en leren in groep te leven en te werken, zegt Hans Claus. Een dergelijke aanpak is momenteel niet mogelijk. Nu zit de professionele crimineel samen met iemand die bijvoorbeeld relationele problematieken heeft.

14 Maatschappelijke wisselwerking Wat heel erg belangrijk is binnen ons concept is het inkapselen van detentiehuizen in hun omgeving, waardoor een wisselwerking kan ontstaan tussen de gedetineerden en de samenleving, meldt Hans Claus. We willen ernaar streven dat detentiehuizen iets kunnen bijdragen aan de omgeving en vice versa Die detentiehuizen kunnen iets betekenen voor de buurt, je kan er een afhaalpunt starten, je kan er iets kweken, iets maken, iets herstellen. Dát geeft inhoud aan die detentie, dát is herstelgericht werken! Zo zijn gedetineerden niet enkel een last of een kostenpost. We willen ernaar streven dat detentiehuizen iets kunnen bijdragen aan de omgeving en vice versa. Door dit soort interactie kunnen gedetineerden terug re-integreren. Kleinschaligheid, differentiatie en maatschappelijke integratie, dat zijn de drie variabelen die ervoor zorgen dat detentie beter kan werken, dat is de conclusie van veel vergelijkende studies. Die drie variabelen brengen wij in de detentiehuizen samen. Naar aanleiding van de Nationale Dag van de Gevangenis ging MO* in gesprek met Hans Claus, de geestelijke vader van de kleinschalige detentiehuizen.

15 De stem van gedetineerden De stem van gevangenen wordt zelden gehoord in de wetenschap of het maatschappelijke debat. Dat is een probleem, want vaak hebben gedetineerden zelf heel goede suggesties om hun situatie of het beleid rond het gevangeniswezen te verbeteren. Katrien De Koster, «Laat de gevangenis niet zonder stem» opinie Bruzz 22/11/2017

16