Ab Harrewijnrede 2004 Bert Bakker, Tweede Kamerlid D66

Transcriptie

1 Ab Harrewijnrede 2004 Bert Bakker, Tweede Kamerlid D66 In de Tweede Kamer is de laatste jaren weinig hetzelfde gebleven. Sinds de revolutie van Fortuyn en het overlijden van Ab Harrewijn, hoe tegenstrijdig ook beide in mei 2002, is de Kamer twee maal drastisch vernieuwd. Belangrijker nog is de ingrijpende wijziging in cultuur en maatstaven. Bevlogenheid wordt niet langer gewaardeerd en linkse bevlogenheid al helemaal niet. Humaniteit, menselijkheid, is verdacht, het moet hard, harder, hardst. Wie het in deze samenleving niet redt, allochtoon of autochtoon, heeft dat vooral aan zichzelf te danken. Eigen verantwoordelijkheid, wordt dat genoemd. In de voorbereiding op deze lezing drong zich de gedachte op hoe Ab Harrewijn dit alles zou hebben ondergaan. Want het lijkt wel alsof tegelijk met zijn overlijden ook zijn idealen zijn verstomd, of de woorden die hij sprak niet meer worden gehoord, of zíjn gedrevenheid niet meer van deze tijd mag zijn. Zelf heb ik hem goed leren kennen in de commissie Vredesoperaties uit 1999 en Telkens als de andere commissieleden zich iets te veel lieten meeslepen in Haagse visies, kwam Ab met een ervaring opgedaan in de Balkan, waar hij veel en graag naar toereisde. Dat bracht ons weer met beide benen op de grond. In een radiogesprek voor de IKON op zondag 2 juni 2002 gedenkt dominee Judith van der Werff Ab Harrewijn. Ik citeer haar: Hij was zo n mens aangeraakt door liefde. Iemand die daardoor gedreven, zich inzette voor mensen die hij tegenkwam. ( ) Hij zag de noodzaak van een andere taal na 11 september toenemen, wilde niet doorgaan mensen te verdelen in wij en zij. Hij deed een beroep op wederzijdse verantwoordelijkheden, taste daartoe de mogelijkheden af. Ab Harrewijn was een zoeker, een zwoeger, bruggenbouwer, een rusteloos mens, één die in alle bescheidenheid en met grote vriendelijkheid deelde van wat hij gekregen had. Vanochtend opende de Volkskrant met een schrijnend bericht: Topinkomens zijn in 2003 met zes procent gestegen. 2003, dat was het jaar van de scherp oplopende werkloosheid, van een krimpende economie, van het najaarsakkoord waarin een nullijn werd afgesproken, en van het grootste bezuinigingspakket dat we ooit hebben gekend. Maar de directies van Nederlands grootste bedrijven kregen er zes procent bij, nog zonder optiewinsten en dergelijke meegerekend. Wat is er toch aan de hand met Nederland? In het april/mei nummer van het tijdschrift Genoeg werd Ab Harrewijn geïnterviewd door Lisette Thooft. Het moet één van zijn laatste interviews geweest zijn. De kop boven het interview luidde: Rijk en Arm moeten elkaar kruisbestuiven. En het thema waarop Ab steeds weer terugkwam was: Iedereen hoort erbij. Iedereen hoort erbij en heeft rechten en plichten, zei Ab. En: Hoe komt het toch dat er in een welvaartsmaatschappij zoveel minder gemeenschapsgevoel is Het lijkt wel of arme mensen gastvrijer zijn en meer bereid tot delen dan rijken?. En verwijzend naar zijn ervaringen op de Balkan zei hij: Overal zie je daar dat mensen speciaal eten in huis halen als je komt, cadeau s komen brengen, al is het een plastic fles zelfgestookte slovowitsch. Arme mensen beseffen beter hoe belangrijk wederkerigheid is. Mijn idee is dat sterk en zwak meer op elkaar betrokken moeten worden, als buren. Geld is belangrijk, maar eigenwaarde nog meer. Eigenwaarde is soul. Dat mag de politiek best horen.

2 Ik had het al over het bericht in de Volkskrant van vanochtend. En toch gaat het me in deze lezing niet allereerst over die topinkomens. Op het gemeenschapsgevoel van topondernemers reken ik allang niet meer. Zij kiezen voor hun eigen, getroebleerde, afgeschermde wereld, ze verdommen het om nog onze buren te zijn. Maar hoe staat het eigenlijk met hun eigenwaarde? Wie kan zichzelf eigenlijk nog recht in de spiegel aankijken.als hij ervoor kiest om geen boodschap meer te hebben aan de samenleving waarvan hij onderdeel uitmaakt en die hem de kansen geboden heeft die hem hier hebben gebracht? Als hij kiest voor geld, status en macht boven eigenwaarde en idealen? Eigenwaarde, en het ideaal van iedereen hoort erbij, dat is het echte thema van deze lezing. Cliëntenparticipatie is daarvan een uitdrukking. Het lijkt zo simpel, een regel in de wet (de SUWI-wet dankzij Ab, en in de Wet Werk en Bijstand hebben Saskia Noorman en ik het geregeld), die vaststelt dat er cliëntenparticipatie moet zijn. Daarachter gaat echter een wereld schuil. Mijn eerste ervaring met cliëntenparticipatie deed ik op toen ik tijdens een slotbijeenkomst van de Landelijke Kaderscholing Uitkeringsgerechtigden de certificaten mocht uitreiken aan een groot aantal geslaagde cursisten. Het was een ochtend die vol was van persoonlijke getuigenissen van mensen, die zich jarenlang naast de samenleving hadden voelen staan. Die dankzij de cursus die zij gedurende lange tijd hadden gevolgd weer geloof hadden gevonden in zichzelf en in hun mogelijkheden. Die weer rechtop liepen, andere mensen recht in de ogen konden kijken en het stuur zelf in handen konden nemen. Die hadden geleerd dat eigenwaarde niet een kwestie was van geld of een betaalde baan, maar van de overtuiging dat je een waardevol mens bent die de samenleving iets te bieden heeft. En dat is wat mij betreft de kern van cliëntenparticipatie en de hoofdzaak van democratie. Iedereen hoort erbij, en zeker degenen over wie het gaat. Nee, OM wie het gaat. De kwaliteit van de uitvoering van sociale zekerheid is er bij gebaat dat er geluisterd wordt naar betrokkenen zelf. Hoe vaak niet zijn bestuurders en ambtenaren gekomen tot regelingen en besluiten die in hun wereld misschien wel logisch lijken, maar die in de wereld van iemand met een uitkering nergens op slaat. Mag ik u mijn twee favoriete voorbeelden noemen: -de eerste gaat over een vrouw uit Iran, die in Nederland was gescheiden en daarom een beroep moest doen (en ook kon doen) op de bijstand. Zij was in Iran vroedvrouw geweest en vroeg om een aanvullende opleiding om dat beroep ook in Nederland te mogen uitoefenen. In Nederland bestaat een tekort aan verloskundigen, maar de regels stonden zo n opleiding voor haar niet toe. Wat wél mocht was een jaar lang in de bijstand zitten, om daarna als langdurig werkloze een Melkertbaan aangeboden te krijgen. Wat ze heeft gedaan - maar wat een verspilling! -het tweede voorbeeld gaat over een werkloze in Limburg, die - ongetwijfeld nadat hij die dag een tiental vergeefse sollicitaties op de bus had gedaan- besloot om s middags te gaan wandelen op de heide in het grensgebied tussen Nederland en Duitsland. Tijdens die wandeling overschreed hij de grens. Op Duits grondgebied

3 kwam hij de wethouder tegen, die ook aan het wandelen was. Zij groetten elkaar vriendelijk. Twee dagen later kreeg hij een brief in de bus met een aankondiging van een strafkorting, omdat hij -zonder toestemming vooraf- naar het buitenland was gereisd. Het meest bizar is nog dat toen ik dit voorbeeld tijdens een debat in de Tweede Kamer naar voren bracht, het niet de regering, maar de collega van de PvdA was die mij ging uitleggen waarom dat zo functioneerde. Nou is er sinds de tijd van die twee voorbeelden wel iets veranderd. De Wet Werk en Bijstand heeft de oude Algemene Bijstandswet vervangen en geeft gemeenten nu honderd procent verantwoordelijkheid - voor de invulling van het beleid en voor de kosten van het beleid. En niet alleen voor de inkomenskant, maar ook voor de kant van de begeleiding naar werk of naar andere zinvolle activiteiten. Dat is winst, vooral ook omdat een heleboel absurde en achterhaalde regels zijn vervallen. Maar des te belangrijker is het dat op gemeentelijk niveau een goede cliëntenparticipatie wordt georganiseerd. Een sterk bestuur creëert zijn eigen tegenkracht, of liever: zijn eigen checks and balances. Niet alleen de gemeenteraad, maar met name mensen zelf weten het best hoe het beleid uitpakt. Zij weten bovendien het best hoe het beleid moet worden vormgegeven om effectief te zijn. Hoe worden mensen bereikt? Hoeveel formulieren, loketten en bureaucraten moeten zij langs om hun rechten te kunnen uitoefenen? Eerder deze week meldde de krant dat met name ouderen die vaak vernederende en in ieder geval complexe methode helemaal niet kunnen of willen gebruiken en liever in armoede voortleven. Zo n bericht duidt op een falend bestuur, op de onmacht om goede bedoelingen ook echt om te zetten in het vinden van mensen die een uitgestoken hand nodig hebben omdat ze het niet zelf kunnen. In ongeveer de helft van de gemeenten bestaat nu de een of andere vorm van cliëntenparticipatie. Soms heel goed geregeld, maar veel vaker nog te marginaal. En in de andere helft helemaal niet. Toch is het al een fikse vooruitgang ten opzichte van een jaar geleden, toen er nog slechts in zo n 100 gemeenten cliëntenraden waren, maar er is nog een lange weg te gaan. En niet alleen in de aantallen cliëntenraden, maar vooral in de kwaliteit van cliëntenparticipatie. Want zoals gezegd, veel gemeenten regelen het niet goed genoeg. Wat is er nodig om cliëntenparticipatie te laten slagen? 1. Wat mij betreft dient overal in een gemeentelijke verordening de rechten van een cliëntenraad te worden vastgelegd. Wanneer en op welk moment kan de cliëntenraad kennis nemen van gemeentelijke plannen. Hoe en wanneer wordt zij ingeschakeld? Is er een regulier en regelmatig overleg met de verantwoordelijke wethouder? Is er een recht om advies uit te brengen, en de plicht om daar gemotiveerd op te antwoorden? Is er een kamer om te vergaderen, een budget voor papier en postzegels? Is er het recht om deskundige advisering in te huren? Bestaat het recht om als leden van een cliëntenraad je te laten scholen? En hoe wordt dat dan gefinancierd? Eigenlijk is het antwoord op dit alles heel simpel, met een verwijzing naar de Wet op de Ondernemingsraden. Daar zijn al dit soort zaken op een deugdelijke manier geregeld, en naar analogie daarvan kan en moet dat ook voor

4 de cliëntenraden gebeuren. Daarin is óók geregeld dat werkgevers verplicht een klein percentage van de loonsom afdragen om daarmee scholing voor hun ondernemingsraden mogelijk te maken. En wat werkgevers kunnen, waarom zouden gemeenten dat niet kunnen? 2. De Wet Werk en Bijstand is een sterk decentrale wet, waarin tal van keuzes en invullingen plaatselijk moeten worden gemaakt. We moeten dat ook de kans geven. Maar het is wel een kwaliteitskenmerk van een goede uitvoering dat er ook een goede betrokkenheid is van cliënten. Het is er nu de tijd niet naar om dat wettelijk te regelen (dat zou ook geen meerderheid vinden), maar wel om dat goed te monitoren. Ik zal de staatssecretaris vragen om in zijn eerste verslag over de uitvoering van de nieuwe wet ook te willen kijken hoe de cliëntenparticipatie zich ontwikkelt en of het tempo en de kwaliteit daarvan goed genoeg zijn. 3. Daarnaast hebben we behoefte aan een goede landelijke ondersteuning. Tijdens het debat over de Sociale Zaken begroting zijn daarvoor al de eerste middelen gereserveerd, over de besteding waarvan deze dagen het besluit valt. De kern daarvan is dat áls cliëntenraden zich dan willen laten adviseren, of zich willen laten scholen, er ook goed en hoogwaardig aanbod van advies en scholing voorhanden is. Dáárvoor kunnen gemeenten niet individueel verantwoordelijkheid dragen, daarvoor moet het rijk een verantwoordelijkheid nemen en houden. Ik spam de staatssecretaris met sms jes en s om hem elke keer weer daarop te wijzen, waarop voor mij wel een heel belangrijk uitgangspunt geldt: zelforganisatie is het leidend beginsel. Als cliëntenparticipatie zelf zou bureaucratiseren en institutionaliseren, bereikt zij haar doel niet. Ik denk daarvoor altijd terug aan die ochtend bij de LKU: het was niet de hulpverlener, niet de betaalde kracht, niet de docent, het waren de mensen zelf die het deden. Maar er is meer dan alleen het netjes regelen van de cliëntenparticipatie. Ik had het al over een goed bestuur dat zijn eigen tegenkracht organiseert. Maar cliëntenraden zijn niet alleen een tegenkracht (al moeten ze dat vooral blijven; cliëntenraden mogen er niet zijn om een tekortschietend beleid te legitimeren nadat ze er een komma aan hebben mogen veranderen), ze zijn óók bondgenoten. - Ze zijn bondgenoot van de gemeente, die zich voor de opdracht en verantwoordelijkheid gesteld ziet om al de mensen die het niet op eigen kracht redden een kans te bieden. Maar mensen die het nog niet op eigen kracht kunnen, zijn daarom nog niet willoos. Ook voor hen mag een gemeente niet voorbijgaan aan de motivatie en de eigen power van mensen, de eigen ideeën om een nieuwe uitdaging in het leven aan te gaan. Eigenwaarde is soul, zei Ab Harrewijn, en je moet het niet alleen tegen de rijken zeggen, maar óók tegen de gemeente, die nog wel eens in mooie nota s een richting op wil gaan die niet aansluit bij de eigen kracht en mogelijkheden van mensen en alleen daarom al tot mislukken gedoemd is. En hoe meer de gemeentelijke inzet en middelen gecombineerd worden met de eigen energie en kracht van de mensen om wie het gaat, hoe beter het resultaat - voor die mensen, en ook voor de gemeente. De cliëntenraad kan dáárin een drijvende kracht zijn.

5 - En daarmee is de cliëntenraad óók de bondgenoot van de uitkeringsgerechtigde. Niet alleen om het formulier wat klantvriendelijker te maken of om te onderhandelen over de invulling van de bijzondere bijstand, maar ook om het geloof in eigen kunnen uit te dragen, aan mensen die dat soms zijn verloren of die het niet meer zien zitten. Iemand die lid is van een cliëntenraad is geen maatschappelijk werker, maar wel een aanspreekpunt voor mensen die om wat voor reden dan ook in de knel zitten. Achter het gemeentelijk loket zitten heel veel mensen met goede bedoelingen en de beste intenties, maar de drempel is vaak hoog. Lotgenoten zijn soms beter aanspreekbaar voor de mensen om wie het gaat. En door dat te zijn, bieden ze meerwaarde aan een gemeente. We moeten dus ook voorkomen dat cliëntenraden institutionaliseren, ze moeten voornamelijk blijven bestaan uit ervaringsdeskundigen om die rol te kunnen waarmaken. En niet alleen uit bijstandsgerechtigden, óók uit ouderen met een laag inkomen, en uit gehandicapten en/of chronisch zieken, nu immers de taak van de gemeente in de richting van deze groepen ook verder toeneemt - of je dat nu leuk vindt of niet. En dat brengt mij terug bij Ab Harrewijn. In het al genoemde interview zei hij: Als sterk en zwak mixen krijg je voor beiden een meerwaarde. Naar die meerwaarde moeten we op zoek: we als politiek, en we als vertegenwoordigers van de cliënten in de sociale zekerheid, op zoek naar echte cliëntenparticipatie. Eigenwaarde is soul en Meerwaarde.