Leren van Zelforganisatie in de ontwikkeling van Almere

Transcriptie

1 TNO-rapport TNO 2014 R10136 Eindrapport Leren van Zelforganisatie in de ontwikkeling van Almere Behavioural and Societal Sciences Van Mourik Broekmanweg XE Delft Postbus AA Delft T F Datum 6 maart 2014 Auteur(s) Beitske Boonstra Ruben Vogel Adriaan Slob Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's 39 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen 1 Opdrachtgever SamenwerkingsMiddelen Onderzoek (SMO) Projectnaam Gem Almere - Advies Zelforganisatie / PO Projectnummer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2 2 /39 Inhoudsopgave 1 Inleiding Werken met burgerinitiatieven Onderzoeksmethode: denken vanuit het initiatief Casuïstiek Leeswijzer De werelden van gemeente en initiatief Verschil tussen de werelden De werelden schuren De werelden overlappen Tussen discipline en rhizoom Rollen en contactpunten De initiator De navigator De wegbereider De disciplinair Contactpunten Navigatie: dilemma s, knelpunten, nieuwe richtingen Expertise delen en doorgeven Verantwoording en verantwoordelijkheid Navigatie-instrumenten Organisch organiseren Bevindingen Een continue verander- en leerproces De opgave voor de wegbereider De lijn van de disciplinair De uitdaging voor de navigator Bijlage... 36

3 3 /39 1 Inleiding 1.1 Werken met burgerinitiatieven Particulieren spelen een steeds grotere rol in de ontwikkeling van hun fysieke omgeving. Ondernemers, bewoners en anderen nemen vanuit hun eigen belang en met eigen middelen allerlei initiatieven en leveren daarmee een belangrijke bijdrage aan de verbetering van stedelijke kwaliteit. Deze beweging wordt samengevat met het begrip actief burgerschap. Het betekent een significante trendbreuk met traditionele stedelijke ontwikkeling waarbij gemeenten, Rijk, woningcorporaties en ontwikkelaars leidend zijn. Er is dan ook nog weinig bekendheid met werkwijzen die een adequaat antwoord bieden op de trend van actief burgerschap. Gemeente Almere brengt al sinds enige jaren werkwijzen in praktijk die beter op actief burgerschap lijken aan te sluiten. In de ruimtelijke ontwikkeling van nieuwe stadsdelen begon dit met het stap voor stap bouwrijp maken van kavels en de uitgave van kavels voor particulier opdrachtgeverschap. Deze aanpak breidde zich vervolgens uit naar organische ontwikkeling, waarin uiteenlopende initiatieven van eindgebruikers, nieuwe coalities en duurzaam verbonden stakeholders leidend zijn in het ontwikkelproces. Ook in het bestaand stedelijk gebied wordt steeds meer verwacht van het zelforganiserende vermogen van actoren. De gemeentelijke organisatie denkt na over manieren om actieve burgers tot dienst te zijn, door loketten te organiseren als de Kavelwinkel en het Ondernemersloket, en door de mogelijkheid te bieden om budget voor initiatieven in de wijken aan te vragen. De stad Almere draagt dit gedachtegoed actief uit, in uiteenlopende publicaties over organische gebiedsontwikkeling, evenementen als architectuurmanifestatie Making Almere ( ) en tentoonstelling in CASLA Bewoners aan het roer (2012). Dit alles wordt bekrachtigd door een van de Almere Principles: Vanuit de erkenning dat burgers de drijvende kracht zijn in het maken, behouden en verduurzamen van de stad, ondersteunen wij hun streven om hun unieke mogelijkheden te verwezenlijken, met bezieling en waardigheid. (Gemeente Almere, 2008). Almere biedt daarom interessante lessen over wat het faciliteren van actieve bewoners vraagt van een gemeentelijke organisatie. Gemeente Almere heeft aangegeven haar ervaringen met burgerinitiatieven graag meer wetenschappelijk geconsolideerd te krijgen. Daarnaast verloopt ook in Almere de interactie tussen kleinschalige en relatief autonome burgerinitiatieven en de institutionele wereld van de gemeente niet zonder uitdagingen. TNO heeft daartoe het voorstel gedaan om de Almeerse ervaringen te koppelen aan het lopende TNO onderzoek naar zelforganisatie in stedelijke ontwikkeling. Gezamenlijk zijn gemeente Almere en TNO tot de volgende onderzoeksvraag gekomen: Hoe verloopt de interactie tussen burgerinitiatieven en de gemeentelijke organisatie, en welke lessen en verbeterpunten kunnen uit de Almeerse ervaringen gedestilleerd worden? Doel van het onderzoek is de gemeente te helpen hun rol ten opzichte van burgerinitiatieven te bepalen, en om vaardigheden te ontwikkelen gericht op het stimuleren van initiatieven.

4 4 / Onderzoeksmethode: denken vanuit het initiatief Bij een traditionele manier van stedelijke ontwikkeling bepaalt een gemeente in eerste instantie zelf wat haar ambities zijn voor een bepaald gebied en gaat daarna, indien zij haar ambities niet op eigen kracht kan realiseren, op zoek naar partijen die deze ambities kunnen (mede)realiseren. Zij werkt kortom van binnen naar buiten. Bij burgerinitiatieven werkt het precies andersom. Een initiatief ontwikkelt zich relatief autonoom en sluit dus niet altijd aan op staand beleid, en is soms zelf een tegenreactie op gemeentelijk beleid. Initiatieven komen in meer of mindere mate onverwacht op de gemeente af en behoeven daarna pas, en niet eens altijd, een reactie. Ruimte geven aan burgerinitiatieven vraagt daarom ook om een andere manier van beleids- en stadsontwikkeling, een werkwijze die veel meer van buiten naar binnen verloopt (Boelens 2009). Om meer inzicht te krijgen in wat deze werkwijze voor de gemeente betekent, hanteerde TNO in dit onderzoek een methode waarbij het initiatief centraal staat, daarbij van buiten naar binnen redenerend. Een viertal burgerinitiatieven is onder de loep genomen: wat zijn hun motivaties geweest, hoe zijn ze tot stand gekomen, wat heeft ze in de weg gestaan en wat heeft ze geholpen? Per initiatief zijn twee interviews gehouden: met de particuliere initiatiefnemer en de sleutelpersoon binnen de gemeentelijke organisatie. Ook zijn gemeentelijke werkwijzen en ambities in kaart gebracht. Voor een tweetal gemeentelijke strategieën gericht op het uitnodigen tot initiatief zijn de betrokken ambtenaren en een woningcorporatie geïnterviewd. Voor zowel de burgerinitiatieven als de gemeentelijke uitnodigingsstrategieën is naast de interviews gebruik gemaakt van beschikbaar documentatiemateriaal zoals publicaties, folders, websites etc., conform multiple case study analyses (Yin 1984, Stake 1998). Daarnaast is gesproken met verschillende ambtenaren die intern werken aan het vinden van nieuwe werkwijzen passend bij burgerinitiatieven, en zijn uiteenlopende documenten bekeken over de gemeentelijke zoektocht naar organische gebiedsontwikkeling, burgerinitiatieven en wat deze nieuwe manier van werken inhoudt en vraagt. Naast hun betrokkenheid bij de specifieke initiatieven of gemeentelijke programma s is alle geïnterviewden ook gevraagd om een reflectie te geven op de interactie tussen burgerinitiatieven en de gemeente. (Voor een overzicht van geïnterviewde personen: zie bijlage.) De vier initiatieven en twee uitnodigingsstrategieën zijn geanalyseerd aan de hand van het door TNO ontwikkelde model voor zelf-organiserend gedrag, waarmee verschillende vormen en fasen van zelforganisatie stap voor stap ontleed kunnen worden. Dit model onderscheidt vier typen gedrag, die tegelijkertijd kunnen plaatsvinden: 1) het in gang zetten van iets nieuws, 2) het verkennen van opties en medestanders, 3) het kiezen van focus en organisatievorm en 4) het werken met bestaande structuren (Boonstra, forthcoming). Dit model brengt het ontstaansproces van een initiatief in kaart, en maakt inzichtelijk welke posities particuliere initiatieven en professionele partijen ten opzichte van elkaar kunnen innemen om tot synergie te komen. (Deze analyse is omwille van de omvang en leesbaarheid niet opgenomen in de rapportage, maar zal in een aparte wetenschappelijke publicatie opgenomen worden.) Uit de analyse en de interviews over de interacties tussen burgerinitiatieven en het ambtelijk apparaat is vervolgens een reeks dilemma s geïdentificeerd. Deze

5 5 /39 dilemma s zijn teruggekoppeld aan gemeenteambtenaren en initiatiefnemers in een interactieve workshop. De workshop stond in het teken van het bespreken van de voorlopige bevindingen van het onderzoek, en het achterhalen van de knelpunten en behoeftes in de relatie tussen gemeente en burgerinitiatieven. De conclusies en aanbevelingen van het onderzoek zijn op zowel de bevindingen uit de analyse en op de uitkomsten van de workshop gebaseerd. Deze zijn allen specifiek voor Almere zelf, ook al is het model voor zelf-organiserend gedrag ook op andere locaties toegepast. Dit onderzoek is nadrukkelijk geen benchmark van de Almeerse werkwijze ten opzichte van andere lokale overheden. 1.3 Casuïstiek De casussen zijn, in overleg met het begeleidingsteam van Gemeente Almere, bewust breed gekozen, omdat daarmee de kans groter werd op meer uiteenlopende voorbeelden van knelpunten en oplossingen. De initiatieven en uitnodigingsstrategieën vonden plaats zowel in de bestaande als in de nieuwe stad, en waren gericht op de openbare ruimte, woonvoorzieningen en ondernemers. Hieronder volgt een korte omschrijving van deze initiatieven en strategieën. De vier burgerinitiatieven zijn Experiment Zelfbeheer Hoekwierde, Vereniging Vrienden van het Cascadepark, Villa Corsini, Corsini Due en Corsini3 (samen de Corsini s ) en Stichting Art Culture (bekend van de City Sjopping Mol). Experiment Zelfbeheer Hoekwierde (EZH) is een initiatief waarbij buurtbewoners van de Hoekwierde (Almere Haven) het groen in hun buurt zelf zijn gaan beheren. Dit werd al langer informeel gedaan, en toen de gemeente bekend maakte bouwplannen te hebben voor dat groen, kwam de buurt in opstand. Samen met de gemeente is vervolgens gezocht naar een manier waarop het zelfbeheer formeel gemaakt kon worden. De Vereniging Vrienden van het Cascadepark (VVvhCP) is opgericht toen bleek dat de plannen die de gemeente had voor het Cascadepark (Almere Poort) niet aansloten op de ideeën die de bewoners van Almere Poort hierover hadden. Wijkbewoners richtten een vereniging op om het overleg met de gemeente te structureren en ontwikkelden een eigen Programma van Wensen voor het park. De uitdaging is om het park stap voor stap te ontwikkelen volgens de wensen van de bewoners, ook al zorgt dit voor wrijving met de originele gemeentelijke plannen. Stichting Art Culture is ontstaan uit het idee om kunstenaars en creatieve ondernemers een podium te bieden en meer met elkaar in contact te brengen. Het begon met een festival en resulteerde in vier keer een Sjopping Mol, waarvan twee in het centrum van Almere (de City Sjopping Mol), en een reeks andere kunstprojecten. Het initiatief kreeg regelmatig hulp van de gemeente bij het leggen van contact met andere partijen, maar deed ook veel op eigen initiatief. De Corsini s ontstonden als initiatief voor collectief particulier opdrachtgeverschap voor starters. Nadat de eerste initiatiefnemers hun woonproject hadden gerealiseerd, Villa Corsini, besloten ze hun opgedane kennis in te zetten om andere bouwgroepen te begeleiden. Dit doen ze vanuit hun bedrijf 3CPO. De gemeente, die met name in Almere Poort graag meer bouwgroepen zou willen zien, betrekt 3CPO daarin als partner, zoals in de projecten Corsini Due en Corsini3. De twee onderzochte gemeentelijke strategieën gericht op het uitnodigen tot initiatief zijn Nobelhorst, Stadsdorp voor initiatieven en Zelf Bedacht Zelf Gedaan. Voor Nobelhorst, Stadsdorp voor Initiatieven, heeft de gemeente samen met

6 6 /39 woningbouw corporatie Ymere een uitnodigingsstrategie opgezet om initiatiefnemers in staat te stellen om in dit nieuwe stadsdeel hun eigen woonideeën te realiseren. Dit gebeurt onder andere met buurtcoöperaties die hun eigen collectieve voorzieningen ontwikkelen en beheren. Zelf Bedacht Zelf Gedaan is een vierjarig project waarbij bewoners van Almere Centrum en Almere Stad West initiatieven kunnen indienen om de leefbaarheid, veiligheid en sociale cohesie in hun wijk te verbeteren. Als een initiatief wordt goedgekeurd door een door de bewoners geleide regiegroep, dan wordt budget toegekend voor de uitvoering ervan. Figuur 1: Overzicht van de onderzochte initiatieven en uitnodigingsstrategieën. 1.4 Leeswijzer Onderliggende rapportage is het verslag van dit onderzoek, dat in het voorjaar en de zomer van 2013 is uitgevoerd. De bevindingen uit de analyse van de initiatieven en uitnodigingsstrategieën met het model voor zelf-organiserend gedrag vormen hoofdstuk twee (over de werelden van gemeente en initiatief) en hoofdstuk drie (rollen gebaseerd op de typen zelf-organiserend gedrag). De dillema s, knelpunten en nieuwe richtingen die in de workshop naar voren werden gebracht, specifiek gebaseerd op de ervaringen in Almere, vormen hoofdstuk vier. De conclusies en aanbevelingen van het onderzoek zijn zowel op de bevindingen uit de analyse als op de uitkomsten van de workshop gebaseerd en vormen hoofdstuk vijf.

7 7 /39 2 De werelden van gemeente en initiatief 2.1 Verschil tussen de werelden Uitgaande van een aanpak die buiten start bij het initiatief en vandaar stap voor stap naar binnen de gemeentelijke organisatie in werkt, hebben we in eerste instantie gesproken met initiatiefnemers en in tweede instantie met diverse betrokkenen vanuit de gemeente. In derde instantie hebben we (beleids)notities over initiatieven, ruimtelijk beleid en organische gebiedsontwikkeling doorgenomen. Op de vraag Wat doen jullie precies en waarom kregen we van initiatiefnemers regelmatig het antwoord gewoon [iets leuks] doen en van het een komt het ander. Initiatiefnemers lieten zich keer op keer sterk leiden door de mogelijkheden van het moment. Ze waren vaak ook gemotiveerd om het anders te doen en een alternatief te bieden. Ze beseften dat als ze samen en meer georganiseerd zouden optrekken ze ook sterker zouden staan in het alternatief dat ze nastreefden. Ze werden geïnspireerd door andere plekken en initiatieven, en boden op hun beurt ook weer inspiratie aan anderen. Ze werkten vanuit een eigen netwerk, zochten steeds weer nieuwe samenwerkingspartners op, en waren voortdurend aan het schakelen, koppelen en verbinden. Een van de initiatiefnemers noemde dit transparant anarchisme : gewoon doen (wat je zelf voor ogen hebt) maar daar tegelijkertijd zo open mogelijk over communiceren naar anderen toe. Op de vraag hoe verloopt de interactie met de gemeente werd aangegeven dat initiatiefnemers zochten naar manieren om op bij de structuur en de beleidslijnen van de gemeente konden aansluiten zodat ze sterker zouden komen te staan. Daarnaast was er behoefte aan vaste contactpersonen vanuit de gemeente die de initiatieven verder zouden kunnen helpen. Op de vraag hoe verloopt de interactie met initiatieven en wat doe jij daarin? werd door betrokkenen vanuit de gemeente uiteenlopend geantwoord. Sommigen benadrukten, net als de initiatiefnemers, het denken vanuit de lokale context, het stap voor stap opbouwen en meebewegen met het moment. Ook richtte men zich op het uitnodigen tot initiatief en/of een kritisch geluid. De gemeente was een partner in de projecten en schakelde mee tussen partijen en diensten. Zij bood tegelijkertijd structuur en ondersteuning, door te faciliteren, aan te moedigen, te investeren en budget te verlenen. Er werd aangegeven dat dit vaak veel extra werk kost en dat het naast de reguliere werkzaamheden moet worden gedaan. Met de initiatieven meebewegen wringt immers regelmatig met reguliere plannen en werkwijzen en sluit niet altijd aan op de gemeentelijke scheiding tussen beheer en ontwikkeling. Daarom werd ook geprobeerd om van ervaringen te leren, nieuwe werkvormen te ontdekken en nieuwe procedures op te stellen. De zoektocht naar nieuwe werkvormen en procedures vonden we ook terug in de (beleids)notities over initiatieven, ruimtelijk beleid en organische gebiedsontwikkeling. In AromA, Algemeen Ruimtelijk Ontwikkelingsmodel Almere, wordt bijvoorbeeld onderkend dat initiatieven voor ontwikkeling van een gebied bij veel partijen vandaan kunnen komen: van een groep bewoners, een private ontwikkelaar, een corporatie tot de gemeente zelf. Maar ongeacht van wie het initiatief komt, stelt AromA dat geen ruimtelijk proces kan beginnen zonder startbesluit. Daarvoor zijn een ruimtelijke, planologische, juridische en financiële

8 8 /39 onderbouwing nodig (Gemeente Almere 2010). De Ontwikkelstrategie Almere Oosterwold geeft voor de ontwikkeling van Nobelhorst een perspectief op organische ontwikkeling, en biedt daarbij verschillende basisstructuren, ontwikkelprincipes en kavel-ingrediënten (Gemeente Almere 2011). De publicatie Sturen en Loslaten spreekt over het bieden van kaders met daarin een hoofdstructuur, een differentiatie naar gebieden waar wel of geen verandering gewenst is en de te beschermen waarden. Binnen deze kaders nodigt de gemeente uit tot initiatieven. Daarnaast spreekt Sturen en Loslaten ook over afwijken van regelgeving als een ontwikkeling in zijn geheel een positieve bijdrage levert aan het plangebied en de verantwoordelijkheid die bewoners zelf hebben in het organiseren van draagvlak voor hun initiatief (Gemeente Almere 2013). Kaders vonden we ook terug in de handleiding van Zelf Bedacht Zelf Gedaan: De handleiding omvat alle benodigde informatie over het projectgebied, de middelen, de processtappen, de richtlijnen, toegangscriteria en voorwaarden die de regiegroep hanteert bij het uitoefenen van zijn gemandateerde werkzaamheden. Het Manifest Uitnodigingsplanologie constateert dat de gemeente nog altijd de behoefte heeft om veel vast te leggen, maar dat het voor uitnodigingsplanologie nodig is om in eerste instantie alleen visie te bepalen. Deze visie hoeft dan pas verder uitgewerkt te worden als er iets gebeurt (Gemeente Almere 2012). Uit deze uitspraken komt een beeld naar voren van twee verschillende werelden. Enerzijds is er de wereld van het initiatief, een fluïde wereld, een die met het moment meebeweegt en voortdurend in verandering is. Anderzijds is er de wereld van de gemeente, gericht op het bieden van zekerheden, procedures, controle, randvoorwaarden en beleid. Deze wereld is sterk analoog met wat door de filosoof Michel Foucault discipline wordt genoemd. Volgens Foucault zijn wetten, gebouwen, infrastructuur, gewoontes en normen de consolidatie van machtsverhoudingen en is discipline gericht op het in standhouden daarvan. Het doel van discipline is normalisatie: onderscheid maken tussen datgene wat normaal (en dus gebruikelijk) is en wat daar buiten valt, buiten de wet, buiten de kaders van het beleid. Discipline werkt vanuit afgebakende gebieden, is gericht op het controleren van activiteit, richt zich op het opleiden tot binnen scholen en instituties en het stroomlijnen van processen. Ruimtelijke ordening is daarmee een typisch disciplinerende activiteit: onderscheid maken tussen wat wel en niet binnen het bestemmingsplan en zoneringen kan, en het stroomlijnen van verschillende ideeën en initiatieven richting één gedeeld plan (Hillier 2002). Daar staat de wereld van het initiatief haaks op, dat zich veelal organisch ontwikkelt, in netwerken en zonder vooropgezet stappenplan, maar juist door voortdurend nieuwe koppelingen met anderen te leggen. Deze wereld vertoont overeenkomsten met wat door de filosoof Gilles Deleuze rhizoom wordt genoemd. Een rhizoom is een ondergronds wortelstelsel dat zich uitstrekt in alle richtingen. Kiemen schieten omhoog op onverwachte plekken en momenten, en kennen geen specifiek begin of einde. Iedere kiem is uniek, maar vertoont ook weer overeenkomsten met andere kiemen, zonder dat hun oorsprong eenduidig is of dat ze voldoen aan algemene kenmerken. Een rhizoom is een open en bewegend systeem waarbij het gaat om specifieke situaties, voortdurend experiment en tijdelijkheid (Van Tuinen et al. 2009). Dit is de wereld waarin initiatieven zich thuis voelen: uniek, organisch, netwerken, onverwacht, specifiek.

9 9 / De werelden schuren De fundamentele verschillen tussen deze twee werelden zorgen regelmatig voor schuring, onbegrip en verwarring, blijkt uit de volgende anekdotes. In het Cascadepark ervaart men de schuring tussen de twee werelden in het inrichten van het park en toekennen van verschillende functionaliteiten. De Vereniging Vrienden van het Cascadepark heeft hier regelmatig andere ideeën over dan het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan. Zo zou het planten van alleen maar lindebomen worden opgeschort, omdat de vereniging graag meer biodiversiteit wilde. Maar onverwacht wordt er toch mee begonnen, omdat de lindebomen al in 2004 bij de kweker waren besteld en nu afgenomen moesten worden. Ook de toekenning van functies in het park blijkt moeilijk. Om een nieuwe locatie voor de hondenweide rond te krijgen moet er eerst een enquête worden uitgevoerd onder bewoners, terwijl het plan van wensen ook al door de bewoners was gemaakt. Ook in andere gevallen zie je de wil van de gemeente om mee te gaan in de dynamiek van het initiatief, waarna het wordt ingehaald door het nog steeds routinematig werken van de organisatie. Eerst wilde de vereniging de playground op een andere plek hebben dan de gemeente, waar het beter aan zou sluiten bij andere voorzieningen voor kinderen. Hier kwam de vereniging later op terug, maar toen wilde de gemeente de playground zelf weer op een andere plek hebben. Daarnaast liepen de zaken niet soepel toen er voor de opening van station Almere Poort een evenement georganiseerd zou worden. De gemeente wil hier graag bij betrokken zijn maar trok zich het laatste moment omdat het evenement te duur zou gaan worden. Dit was een teleurstelling voor de vereniging, omdat zij het op het laatste moment niet alleen konden realiseren en verwacht hadden tijdens het evenement geld voor het park te kunnen verdienen. Deze voorbeelden geven aan hoe lastig het is om goed op elkaar afgestemd te zijn en te blijven, en hoe tempo s tussen initiatief en gemeente kunnen verschillen. Bij het ontstaan van de City Sjopping Mol heeft de gemeente de rol op zich genomen om initiatiefnemers aan kansen te koppelen en ze een boegbeeld functie te geven. Bij dit initiatief heeft die rol goed gewerkt, maar tegelijkertijd is ook hier sprake van onbegrip of verwarring tussen de twee werelden. De gemeente wil graag met een vertegenwoordiger van een groep spreken, en vindt het lastig om met individuen te werken. Creatieve, zelfstandige ondernemers voegen zich echter niet zomaar naar dit systeem. De gemeente kan initiatieven ondersteunen in hun professionalisering en ze aansporen om zich meer te verenigen, maar de vraag is of dat niet ten koste gaat van het creatieve en unieke van een initiatief. Door een initiatief een boegbeeld te laten zijn, gaat bovendien de werkdruk voor initiatiefnemers omhoog en raak je aan de grens van de benodigde professionaliteit en de energie die je van een initiatief kunt vragen. Sommige clubs vragen als reactie daarop om budget en zekerheid. Maar dan is vaak geen staand beleid op een onderwerp en kan er vanuit de gemeente weinig gedaan worden. Een voorbeeld is de broedplaatsen-petitie. Deze is als programmalijn opgenomen in de Cultuurnota 2.0, maar blijft voorlopig alleen nog maar papieren beleid. Bij de Hoekwierde waren er twee dingen tegelijkertijd aan de hand. Enerzijds was er een traditioneel ruimtelijke ordeningsplan voor de wijk, en anderzijds de aansporing richting bewoners om zelf met ideeën voor de wijk te komen. Voor de gemeente waren dit inderdaad twee losstaande verhalen, maar voor de bewoners

10 10 /39 kwam het samen in de directe leefomgeving, en zij konden dit daarom moeilijk als twee aparte verhalen zien. Een ander voorbeeld van schuring tussen de twee werelden was de actie Schoon de winter in. Er werd vanuit de gemeente het signaal gegeven dat er niet in het openbaar gebied begonnen mocht worden met zelfbeheer als er geen college besluit over was genomen. Maar, zo wierpen de bewoners tegen, de bladeren hebben geen college besluit nodig om van de bomen af te vallen, en de bewoners ook niet: de gemeente had vooral voor zichzelf een college besluit nodig. Bij het eerste project van de Corsini s, Villa Corsini, ontstond de meeste schuring. Gedurende het proces kwam men erachter dat het bestemmingsplan voor minder woningen ruimte liet dan was voorzien. Hierdoor werd het project kleiner dan in eerste instantie was begroot. Dit kwam pas aan het licht bij de aanvraag van de bouwvergunning. De enige optie was om het plan terug te trekken en te herzien, waardoor kosten en planning onder druk kwamen te staan. Uiteindelijk hebben de initiatiefnemers hiertoe wel besloten, en zich gevoegd naar de kaders van het bestemmingsplan. Tijdens dit proces kwam de gemeente erachter dat zij misschien wel van te voren een idee kon hebben over hoe groot een ideale zelfbouwgroep zou zijn, maar dat zij moeilijk een groep naar eigen inzicht konden modelleren. Gaandeweg werd ontdekt dat wanneer men meer aansloot op de specifieke vraag van de groep het proces een stuk beter verliep. Bij Zelf Bedacht Zelf Gedaan is er een mooi voorbeeld van schuring, onbegrip en verwarring tussen de gemeentelijke wereld en die van het initiatief. Dit ging over het plaatsen van een speelplek in een buurtje. Bewoners wilden op een bepaalde plek graag extra speelvoorzieningen, terwijl het gemeentelijk advies luidde dat de betreffende speeltoestellen beter ergens anders geplaatst konden worden, afgaande van de bevolkingssamenstelling van de buurt. Op die plek waren er echter geen actieve bewoners die om speelvoorzieningen vroegen, dus legde de regiegroep dat advies naast zich neer. Vervolgens zou er een glijbaan komen, die uiteraard op de juiste ondergrond en op de juiste afstand van andere objecten, zoals bomen, geplaatst moest worden. Om de glijbaan op de plek te krijgen waar de bewoners hem wilden, moest een boom gekapt worden. De bewoners waren niet gewend om technische tekeningen te lezen en hadden dit dus niet uit het plan opgemaakt. Toen de boom daadwerkelijk gekapt werd, ontstond er vervolgens bewonersprotest tegen het eigen initiatief. Het positieve idee om een speeltuintje te plaatsen werd dus plotseling ervaren als een negatieve gebeurtenis. Uiteindelijk is er wel nieuw groen geplaatst en is het conflict opgelost, maar het voorval schetst hoe gevoelig de relatie tussen bewoners en gemeente kan zijn. De gemeente kan bewoners niet behandelen als leken, maar er ook niet zomaar van uit gaan dat alle technische details zomaar worden begrepen. De strategie voor Nobelhorst bestaat op dit moment voornamelijk nog op papier, en dus zijn er nog geen voorbeelden van schuring tussen de twee werelden in de praktische ontwikkeling van het stadsdorp. Maar er was veel overtuigingskracht nodig voordat de gemeentelijke organisatie en Ymere het licht definitief op groen konden zetten. Ook in de gemeenteraad werd een discussie gevoerd over de strategie. Uiteindelijk constateerden alle politieke partijen dat een dergelijke ontwikkelingsstrategie nog nooit eerder uitgeprobeerd was, en dat er dus ook moeilijk tegenargumenten te vinden waren. De enige manier om er achter te komen of het zou gaan werken was door het te gaan proberen, zo werd geredeneerd.

11 11 / De werelden overlappen In elk initiatief ontmoeten de werelden van discipline en rhizoom elkaar, zo blijkt uit voorgaande anekdotes. Maar niet alleen zorgt dat voor schuring, onbegrip en verwarring. De twee werelden hebben elkaar ook nodig. Deze paragraaf laat zien hoe elk van de onderzochte initiatieven en strategieën elementen uit de twee fundamenteel verschillende werelden van discipline en rhizoom met elkaar verbindt. Het verhaal van de City Sjopping Mol zit heel dicht tegen de rizomatische wereld van initiatieven aan. Het initiatief ontstond vanuit een idee om jonge startende ondernemers beter te koppelen aan creatieve werkplaatsen. Hier organiseerde de initiatiefnemer een lokaal marktje voor. Andere partijen haakten aan en het marktje ontwikkelde zich door tot een festival. Het festival was succesvol en de initiatiefnemers werd gevraagd om iets vergelijkbaars in een leegstaand pand van een van de betrokken partijen te organiseren. Zo ontstond de eerste Sjopping Mol, en dit concept werd daarna nog in een ander pand herhaald. Een stichting werd opgericht: Stichting Art Culture. De SEV haakte daar vervolgens op aan en met hun budget en medewerking van de gemeente werd het concept nog tweemaal herhaald in leegstaande panden in het centrum van Almere: de City Sjopping Mol. Gaandeweg veranderde het concept van een ontmoetingsplaats voor creatieve ondernemers naar een meer commerciële onderneming. Ondertussen ontwikkelde de stichting ook andere initiatieven: deelname aan festivals, kunstprojecten en een petitie voor het behoud van broedplaatsen. Nieuwe initiatieven zijn ook weer in de maak. Voor iedere activiteit ontstaat weer een andere samenwerking tussen partijen, waarbij het steeds groter wordende netwerk wordt benut. Geen project is hetzelfde, en contact met de gemeente wordt alleen gezocht wanneer dit voor een specifieke situatie noodzakelijk is. De gemeente beweegt mee met deze rizomatische manier van werken: ze zoekt mee naar mogelijkheden, onder andere door het betrekken van de SEV, koppelen aan andere partijen (met bijvoorbeeld leegstaand vastgoed) en (wijk)budgetten. Daarnaast heeft de City Sjopping Mol ook te maken met de meer disciplinerende kant van de gemeente. De gemeente werkt aan een cultuurnota en wil daar niet alleen het culturele middenveld betrekken maar juist ook de creatieve ZZP-er. Zij heeft vervolgens een programmalijn opgenomen over creatieve ondernemers en broedplaatsen, en daarmee zijn ze onderdeel van beleid geworden. Ook voegt de City Sjopping Mol zich naar de wereld van de discipline door het aanvragen van vergunningen en subsidie, en het kiezen voor een stichting als organisatievorm. Het rizomatische van Experiment Zelfbeheer Hoekwierde (EZH) vertaalt zich in het informele zelfbeheer waarbij keer op keer op zichzelf staande projecten worden opgestart, de pragmatische manier waarop de gemeente wordt benaderd, de inspiratie die het initiatief haalt uit en weer doorgeeft aan andere initiatieven, en de nadruk op autonomie en we-zien-wel-hoe-het-loopt. Dat gaat niet altijd goed, zoals met de IJsvogelwand en de bomen kap, projecten die de Stichting EZH gewoon ging doen, maar die niet goed met de andere bewoners in de buurt waren afgestemd. De rizomatische wereld begon te overlappen met de disciplinerende wereld toen initiatiefnemers en gemeente met elkaar op zoek gingen naar manieren waarop het informele beheer geformaliseerd kon worden. Daarnaast moest een stichting worden opgericht om subsidie van de SEV te krijgen en werd een plan van aanpak opgesteld. Dit gebeurde enigszins tegen wil en dank, maar van dat geld, in combinatie met het budget van de integrale wijkaanpak, konden de initiatiefnemers

12 12 /39 wel de benodigde spullen en materialen aanschaffen. Ook sloot de stichting een verzekering af voor de deelnemers aan projecten, en breidde dit later uit naar de hele wijk. Daarnaast werd een jaarverslag gemaakt om te zorgen dat de gemeente verantwoording kan afleggen over het zelfbeheer. Het idee voor de Vereniging Vrienden van het Cascadepark ontstond tijdens een door de gemeente georganiseerde participatie avond over de inrichting van het Cascadepark. Tijdens de bijeenkomst bleek dat de gemeentelijke plannen voor het park nauwelijks aansloten bij de wensen en dromen van de omwonenden. Het rizomatische van het initiatief voor de Vereniging Vrienden van het Cascadepark zit in het gebruik van voorbeelden van andere Vrienden van ter inspiratie, het plan voor het park dat niet op eisen maar op wensen gebaseerd is, en het gebruik van crowd funding als een belangrijke manier om projecten voor elkaar te krijgen. Tegelijkertijd probeert dit initiatief ook nadrukkelijk verbindingen te leggen naar de gemeente door de organisatie van werkgroepen, hun contactpersonen en thema s te laten aansluiten op de gemeentelijke diensten. Vanaf het begin hebben de Vrienden de intentie gehad om iemand in het bestuur op te nemen die een goede relatie had met de gemeente en door mensen te zoeken binnen de gemeente die als linking pin met het initiatief mee zouden durven denken. Het Plan van Wensen sluit aan op het Almere Principle Mensen maken de stad, de ambities voor duurzaamheid. Duurzaamheid en bouwt voort op het plan dat in 2006 door de gemeente werd opgesteld. Dit plan zet de contouren neer voor verdere ontwikkeling en is daarmee ook in zekere zin disciplinerend. Daarnaast worden de Vrienden van het Cascadepark ook officieel een vereniging. Het initiatief voor Villa Corsini begint heel rizomatisch maar groeide in de loop van de tijd steeds dichter tegen de wereld van discipline aan. Het eerste idee is studentenhuisvesting voor hoger opgeleiden, inspelend op het beleid om deze groep meer aan de stad te binden. Belemmeringen in het bestemmingsplan zorgden echter voor vertraging in het project en uiteindelijk voor een andere invulling van het plan: studentenhuizen worden woningen voor starters. De initiatiefnemers maken veel gebruik van hun eigen netwerk en de daarin aanwezige kennis, bijvoorbeeld over financiën. Uiteindelijk is het project gewoon als regulier project langs grondzaken en grondcontract gegaan. De eerste Villa Corsini kreeg een vervolg en werd een bepaalde aanpak in samenspraak met gemeente en in aansluiting op het Ik Bouw Betaalbaar in Almere programma (IBBA). Ook de gemeente initieert nieuwe aanpakken. In Almere Poort zet de gemeente actief in op particulier opdrachtgeverschap met het oog op meer diversiteit, woonkwaliteit en gebondenheid aan de woonomgeving. Maar verder verloopt de ontwikkeling van dit stadsdeel nog via de gebruikelijke weg van ontwikkeling naar beheer en volgens traditionele contractvormen met corporatie en bouwpartijen. De ontwikkeling van Almere Poort is ook nog erg vanuit de wereld van de discipline ingestoken: toekomstige bewoners moeten zich organiseren binnen een bestaande set van richtlijnen en kaders, zoals de kavelpaspoorten en mandeligheid. In Nobelhorst gaat de gemeente een stap verder, aansluitend op de maatschappelijke trend waarin mensen steeds meer zelf de inrichting van hun woon- en leefomgeving willen bepalen. Daar is ruimte voor organische ontwikkeling, maar niet zonder een set aan richtlijnen en kaders, zoals de buurtcoöperatie gekomen, en het leidende concept van stadsdorp voor initiatieven. De organische ontwikkeling vraagt om een rizomatische manier van werken, en wordt door de

13 13 /39 gemeente en Ymere ook echt als experiment gezien: Om erachter te komen hoe dit werkt moesten we het gewoon eens een keer op deze manier proberen. Dat doen we nu stap voor stap, dus het blijft een organisch proces. Zelf Bedacht Zelf Gedaan is vanuit de gemeente opgesteld en daarmee zitten er componenten in van de wereld van discipline. De procedures en doelstellingen zijn vastgelegd: een regiegroep van bewoners beslist en projecten moeten gericht zijn op sociale cohesie. Maar verder is er veel ruimte voor ideeën van burgers en eigen invullingen. De gemeente richt zich voornamelijk op begeleiding in het besluitvormingsproces en advisering indien nodig. Discipline komt in dit programma niet zozeer van de gemeente, maar voornamelijk van de kant van de regiegroep, die bepaalt welke ideeën financiering krijgen. Figuur 2: De casussen op de as tussen discipline en rhizoom 2.4 Tussen discipline en rhizoom Op basis van deze omschrijving kunnen we concluderen dat er bij elk initiatief en in elke strategie sprake is van een bepaalde overlap tussen disciplinerend en rizomatisch werken. Omdat elk particulier initiatief uit een specifieke lokale context ontstaat en sterk wordt ingekleurd door de individuen die het initiatief trekken, laten initiatieven zich dus ook niet zo makkelijk in procedures of standaard benaderingen vangen. Toch zoeken ook initiatieven in meer of mindere mate houvast en structuur waaraan ze zich kunnen hechten, en vragen deze rol dan ook van de gemeentelijke overheid. Ieder initiatieven en iedere strategie bevindt zich op een eigen plek

14 14 /39 tussen de wereld van discipline en zekerheid en de wereld van rhizoom en organische ontwikkeling. Het ene initiatief heeft weinig met de gemeente te maken en regelt veel zelf, het andere vormt zich meer naar de wereld van de gemeente om daar aansluiting bij te vinden. Bij de gemeentelijke uitnodigingsstrategieën zien we juist een ontwikkeling in de richting van meer rizomatisch werken. Regels en randvoorwaarden worden wel degelijk gesteld, maar deze geven steeds meer ruimte voor eigen invulling en dynamiek. De gestructureerde wereld van de overheid is op zoek naar fluïditeit, beweging en flexibiliteit. Dit blijkt uit bovengenoemde publicaties en uit de gesprekken die in het kader van dit onderzoek werden gevoerd, maar spreekt ook uit onderstaand citaat: Rizomatisch werken is een van de belangrijkste onderdelen van uitnodigingsplanologie. [ ] De uitdaging voor ons als gemeente is om [ ] netwerken te vinden en hier een onderdeel van te worden zonder onze eigen visie te verloochenen of het naar ons toe te trekken. Juist hier is voor de gemeente nog veel te winnen. (Uit: Manifest Uitnodigingsplanologie, 2012) Kortom, de werelden van initiatief en gemeente, van rhizoom en discipline zijn dan wellicht fundamenteel verschillend, ze overlappen en schuren voortdurend, en ze hebben elkaar nodig. Voor het slagen van een initiatief of een uitnodigingsstrategie is het daarom noodzakelijk dat de betrokkenen, zowel de gemeente als de initiatiefnemers, in staat zijn om tussen deze twee werelden te kunnen schakelen.

15 15 /39 3 Rollen en contactpunten Nadat de verschillende initiatieven en uitnodigingsstrategieën zijn uitgezet op de as tussen discipline en rhizoom, zijn we per casus ingegaan op het schakelen tussen deze twee werelden: door wie werd geschakeld, op wat voor een manier en met welk resultaat. De vier initiatieven en twee uitnodigingsstrategieën zijn daartoe geanalyseerd met het door TNO ontwikkelde model voor zelf-organiserend gedrag. In de interactie tussen initiatief en gemeente, tussen wereld van discipline en rhizoom, herkenden we vervolgens vier rollen die keer op keer in de verschillende casussen in Almere terug kwamen (zie figuur 3). De initiator die alle vier typen gedrag vertoont, de navigator die mee verkent en het initiatief door de gemeentelijke organisatie naar realisatie toe loodst, de wegbereider die het initiatief naar een focus en organisatievorm helpt die aansluit bij de gemeente, en tot slot de disciplinair die toetst of het initiatief past binnen de kaders en randvoorwaarden die door het beleid worden gesteld. Twee rollen blijken cruciaal in de interactie tussen gemeente en initiatief: de wegbereider (gericht op het opstellen van nieuwe kaders en procedures gebaseerd op de fluïde wereld van het initiatief) en de navigator (gericht op het meebewegen tussen de twee werelden in, zonder een van de twee uit het oog te verliezen). Bij het identificeren van deze rollen maken we gebruik van de metafoor van het reizen: de gemeente en het initiatief als twee los van elkaar bewegende trajecten, waarbij het doel bepaald is maar de bestemming onbekend. Hieronder volgt een omschrijving van de vier rollen (gebaseerd op het model voor zelf organiserend gedrag) en hoe deze in de onderzochte casussen terug te vinden zijn. Figuur 3: De vier rollen uitgezet tegen de vier typen zelf-organiserend gedrag.

16 16 / De initiator De initiator is cruciaal voor ieder initiatief, want hij is degene die zegt: Dit gaan we doen! Dit kan een individuele bewoner zijn, een groep van actieve burgers, een ondernemer, een kunstenaar. Kenmerk van een initiator is niet zozeer het perspectief van waaruit hij werkt (professioneel of particulier), maar het feit dat hij een nieuwe weg in durft te slaan, het anders wil gaan doen en in beweging komt om een bepaalde situatie te veranderen. Zijn rol refereert aan het zelf organiserend gedrag van het anders willen doen. Zijn rol is het aangeven van richting, en het in beweging brengen van dingen, onder andere doordat ambitie ook direct wordt omgezet in concrete acties. De initiator werkt vanuit de unieke mogelijkheden die een bepaald moment en bepaalde plek bieden, vanuit dromen, passie, bezieling. Daarin brengt hij een eigen netwerk, eerdere ervaringen en opgedane vaardigheden en zijn eigen persoonlijkheid mee. Hij laat zich niet leiden door kaders, afspraken, protocollen, maar beweegt voort uit een intrinsieke motivatie op de mogelijkheden van het moment. Het is de rol van het voortdurende experiment, en is daarmee sterk verankerd in de rizomatische wereld. In de initiatieven en uitnodigingsstrategieën in Almere herkenden we de rol van de initiator op verschillende manieren. Bij de Vereniging Vrienden van het Cascadepark, Experiment Zelfbeheer Hoekwierde en de City Sjopping Mol is de rol van initiator duidelijk gekoppeld aan een of meerdere individuen in de casus. Voor de Vereniging Vrienden van het Cascadepark ontstaat het initiatief tijdens een door de gemeente georganiseerde participatie-avond over de invulling van het park. Een bewoner spreekt het vermoeden uit dat de invulling van het park al min of meer vast staat en wil daar iets aan doen. Samen met de Kwartiermaker Poort (gemeente) wordt een inventarisatie onder bewoners uitgevoerd en ontstaat het idee voor een vereniging, naar voorbeeld van de Vrienden van het Vondelpark in Amsterdam. De bewoner blijft een trekkende rol houden en maakt gebruik van zijn achtergrond in city marketing: We wilden het gebied op de kaart zetten. In de Hoekwierde bestond al eerder verzet tegen de bouwplannen in het Windbos, bewoners hadden het Vogelbos al in zelfbeheer samen met Landschapsbeheer Flevoland, en de gemeente was bezig met groot onderhoud in de wijk. Twee bewoners nemen vervolgens het voortouw om deze drie trajecten aan elkaar te koppelen, en zetten daar hun eigen professionele en persoonlijke vaardigheden en ervaringen bij in. De ene bewoner had persoonlijke ervaring met groot onderhoud en de overlast die dat geeft in een wijk en professionele ervaring met zelfbeheer van de openbare ruimte in Hellevoetsluis. De tweede bewoner onderhield zelf al een groot deel van het groen. Zij zien hun initiatief tot zelfbeheer als een manier om een vuist te maken tegen de bouwplannen, om een bijdrage te leveren aan de sociale dynamiek in hun buurt, en mensen te motiveren meer met hun eigen vermogen te doen. De twee initiators werken steeds stap voor stap met kleine acties, en jagen keer op keer de gemeente op. Zij zien wat zij als bewoners doen als onverwacht maar niet als onbetrouwbaar. Ze noemen zichzelf transparant anarchist. De initiator van de City Sjopping Mol is een bewoner van het Startblock-pand die een eerste idee voor een cultureel festival heeft, daarbij geïnspireerd door zijn medebewoners en creatieve werkplaatsen. Hij legt contact met de

17 17 /39 woningbouwcorporatie en via-via ook met andere partijen om het festival mogelijk te maken. Vervolgens wordt het initiatief doorgezet in een stichting, waar telkens weer nieuwe ideeën en initiatieven uit voortkomen. Er is weliswaar een plan van aanpak voor individuele activiteiten en voor de City Sjopping Mol, maar zeker geen van te voren uitgestippeld pad. Gewoon kijken wat er gebeurt is een belangrijk motto. Bij de Corsini s wisselt de rol van initiator gedurende het proces. Het eerste initiatief voor Villa Corsini komt van een bouwprocesadviseur, die een groep bewoners voor zijn project zoekt. Als dat proces vast komt te zitten, nemen de toekomstige bewoners het over en komt het initiatief en de leiding over het project bij hun te liggen. Uit die ervaring richten een tweetal bewoners vervolgens 3CPO op, om zelf als adviesbureau collectief particulier opdrachtgeverschap projecten te begeleiden. Bij de latere Corsini s neemt 3CPO het initiatief, maar draagt de leiding en het risico over aan de vereniging van toekomstige bewoners zodra deze zich gevormd heeft. In deze casus zien we dus de rol van initiator voortdurend wisselen tussen bouwprocesadviseur en bewonersgroep. Daarnaast speelt de gemeente een belangrijke rol als uitnodiger tot initiatief, met het aanwijzen van kavels en het bieden van subsidie voor collectief particulier opdrachtgeverschap. Bij Nobelhorst en Zelf Bedacht Zelf Gedaan draait het expliciet om het uitnodigen tot initiatief. In Nobelhorst hebben de gemeente en Ymere voorlopig nog de rol van initiator: ook voor hun is dit een nieuwe en experimentele manier van werken. Inspiratie is gehaald uit voorbeelden uit het buitenland en uit gesprekken met potentiele toekomstige bewoners. Gezamenlijk hebben de gemeente en Ymere een verhaal opgesteld dat wervend moet zijn naar de verschillende gemeentelijke afdelingen en bestuurders toe, maar ook richting kopers en huurders van kavels. De bedoeling is dat Ymere en de gemeente de ontwikkeling in gang zetten en dat dit initiatiefnemers aantrekt die ook een inspanning willen leveren in de ontwikkeling van de wijk. In een later stadium kan dan de rol van initiator door de buurtcoöperaties en individuele bewoners worden overgenomen. Ook Zelf Bedacht Zelf Gedaan is een uitnodiging naar potentiële initiatiefnemers toe. De gemeente wil met dit programma bewoners en initiatiefnemers faciliteren, maar blijft worstelen met de vraag hoe ze mensen aan de slag kunnen krijgen. Welzijnswerkers zijn ingezet om bewoners te motiveren om plannen in te dienen, er zijn nieuwsbrieven verspreid en ambassadeurs (eerdere initiatiefnemers) zijn ingezet. Toch blijft het moeilijk om bekendheid aan het project te geven. Hierdoor is uiteindelijk lang niet al het budget besteed. 3.2 De navigator De uitspraak We zien gaandeweg wel hoe we moeten lopen past goed bij de rol van navigator. Navigatie staat voor het voortdurend bepalen van plek en situatie, om zodoende nieuwe en onvoorziene paden in de toekomst te vinden (Hillier 2011). Hierbij hoort het zelforganiserende gedrag gericht op het verkennen van verschillende mogelijkheden, het zoeken naar focus, richtingen en wegen om te gaan. In de interactie tussen gemeente en initiatieven vinden we deze rol voornamelijk terug bij het schakelen tussen verschillende ambtelijke afdelingen. Om

18 18 /39 gerealiseerd te kunnen worden, zal een initiatief zijn weg door de afdelingen heen moeten vinden, of er doorheen geloodst moeten worden. Soms moeten bepaalde vraagstukken naar boven geëscaleerd of gesignaleerd worden om barrières te doorbreken. Dit alles is het werk van de navigator. Navigators werken vaak vanuit een professionele rol, bijvoorbeeld als gebiedsmanager, programmamanager, kwartiermaker, beleidsmedewerker of wijkregisseur. Toch is deze rol niet per sé aan een bepaalde functie of positie in de gemeentelijke organisatie gekoppeld. Of iemand deze rol op zich neemt is veel meer afhankelijk van persoonlijke competenties en drijfveren. Zo kan iemand die werkt bij de afdeling Vergunningen net zo goed navigator zijn. In de onderzochte casussen komen we navigators tegen als gemeenteambtenaren met een gebiedsgerichte functie, initiatiefnemers die zelf het contact tussen bewoners en de gemeentelijke diensten onderhouden, en professionele partijen die tussen de gemeente en de initiatiefnemers laveren. De rol van navigator kan in één casus door meerdere personen worden ingevuld, zoals het geval was bij de City Sjopping Mol, Experiment Zelfbeheer Hoekwierde en de Corsini s. Bij Vereniging Vrienden van het Cascadepark en Zelf Bedacht Zelf Gedaan was er voornamelijk één navigator actief. Bij de City Sjopping Mol werd de rol van navigator ingevuld door een gemeenteambtenaar en door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV). De gemeenteambtenaar kwam in contact met het initiatief toen zij een cultuurnota schreef en hierbij ook creatieve ondernemers wilde betrekken. Zij heeft vervolgens geschakeld met een vastgoedeigenaar om de City Sjopping Mol mogelijk te maken, en er voor gezorgd dat er subsidie vanuit de SEV kwam voor Sjopping Mols 3 en 4. Deze navigator geeft aan voortdurend op zoek te zijn geweest naar koppelingen tussen collega s, de initiator en anderen. De SEV heeft de initiator geholpen bij het bepalen van focus en het opstellen van plan van aanpak, en vervulde daarmee ook een rol van navigator. Bij het Experiment Zelfbeheer Hoekwierde werd de rol van navigator voor een groot deel ingevuld door de initiatiefnemer zelf, door de gemeentelijke gebiedsmanager en door de SEV. De initiatief nemende bewoner was zowel initiator als navigator. Vanuit zijn eigen professionele achtergrond was hij bekend met onderhoud van openbare ruimte, (zelf)beheer en de gemeentelijke organisatie. Hij onderhield zelf contact met wethouder en burgemeester. De gebiedsmanager speelde een navigerende rol in het overleg met de bewoners over de bouwplannen in het gebied, zij legde contact naar de SEV en schakelde tussen het initiatief en de gemeentelijke organisatie. Navigatie vond bijvoorbeeld plaats rond de aantekeningen van de gemeentelijke juristen. Deze zijn niet zoals gebruikelijk opgenomen in het contract tussen gemeente en initiatief, maar alleen besproken met de initiatiefnemers. Andere navigerende activiteiten voor een gebiedsgerichte gemeenteambtenaar zijn het koppelen van initiatieven aan andere ontwikkelingen in het gebied, aan beleid en verschillende afdelingen, en het signaleren van rode lijnen. Ook vanuit de SEV vond navigatie plaats: zij gaven advies op focus en juridische vorm (stichting), maakten het initiatief financieel (mede)mogelijk en stuurden aan op het maken van een jaarplan. Tussenpartijen die eerder een navigerende rol speelden, zoals Landschapsbeheer Flevoland, zullen volgens de initiatiefnemer een steeds kleinere rol gaan spelen naar mate bewoners het meer zelf kunnen en de gemeente bekender raakt met initiërende bewoners.