Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013
ISBN : 978-90-371-1086-9 Rapportnummer : A201350 / C10193 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2
Innovativiteit in het MKB gedaald Het aandeel innovatieve MKB-bedrijven is in 2013 sterk afgenomen in vergelijking met het jaar ervoor. Aan de opleving in 2012 is geen vervolg gegeven. Het aandeel is teruggezakt van 58 procent naar 51 procent en ligt daarmee nog ver onder het langjarig gemiddelde. De daling heeft vooral plaatsgevonden binnen het kleinbedrijf (bedrijven met minder dan 10 werkzame personen). In het middenbedrijf is slechts sprake van een beperkte daling. In vrijwel alle sectoren is het aandeel innovatieve bedrijven afgenomen, maar vooral in de horeca, de autosector, de transportsector, de overige dienstverlening en de voedings- en genotmiddelenindustrie is het aandeel sterk teruggelopen. In tijden waarin de economische groei tegenvalt verwachten ondernemers duidelijk minder aan innovatie uit te geven dan in tijden van hoge economische groei. Afgaande op de voornemens van ondernemers mogen we voor komend jaar vooral een sterke toename van de uitgaven aan innovatie verwachten in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële dienstverlening. In met name de horeca en de overige dienstverlening zijn de vooruitzichten somber. Panteia doet al meer dan tien jaar jaarlijks onderzoek naar de mate waarin ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (MKB) innoveren. De beschikbare gegevens bieden de mogelijkheid om de ontwikkeling in de innovatieve activiteiten van ondernemers door de tijd te volgen. In deze rapportage gaan we achtereenvolgens in op realisatie van innovaties, innovatieve inspanningen en innovatieve voornemens van MKB-ondernemers in de periode 2002-2013. Daarnaast staan we kort stil bij sectorale verschillen en verschillen tussen kleine en middelgrote bedrijven voor wat betreft de mate van innovativiteit. Nieuw ten opzichte van eerdere rapportages is dat nu ook specifiek aandacht wordt besteed aan het groot middenbedrijf (100-250 werkzame personen). 1 1 Het MKB is in dit onderzoek gedefinieerd als alle bedrijven tot 100 werkzame personen, in tegenstelling tot de steeds meer gebruikte definitie van 250 werkzame personen. Dit omdat de metingen tot en met 2010 alleen zijn verricht onder bedrijven tot 100 werkzame personen. Wanneer de resultaten betrekking hebben op bedrijven met 100 tot 250 werkzame personen, wordt dit expliciet vermeld ( groot middenbedrijf ). 3
4
1 Realisatie van innovatie Om te bepalen in welke mate MKB-bedrijven innovaties realiseren en hoe zich dit over de tijd ontwikkelt, presenteren we in figuur 1 de ontwikkeling sinds 2002 aan de hand van vier indicatoren: het percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen drie jaar ten minste één innovatie heeft gerealiseerd; 1 het percentage MKB-bedrijven met productinnovaties in de afgelopen drie jaar, ofwel de introductie van nieuwe producten of diensten; het percentage MKB-bedrijven met productinnovaties nieuw voor de bedrijfstak (dus producten of diensten die niet alleen nieuw zijn voor het eigen bedrijf) in de afgelopen drie jaar; het percentage MKB-bedrijven met procesinnovaties in de afgelopen drie jaar, ofwel vernieuwing of verbetering van de gehanteerde werkmethoden of productieprocessen (bijv. automatisering van de boekhouding, invoering van flexibele werkplekken, thuiswerken). Figuur 1 Realisaties van innovaties in de afgelopen drie jaar door bedrijven in het MKB (in procenten), 2002-2013 80% 65% 67% 68% 65% 66% 60% 58% 60% 59% 55% 59% 52% 58% 50% 54% 56% 48% 58% 51% 40% 20% 33% 34% 34% 36% 31% 35% 38% 28% 44% 45% 31% 31% 39% 24% 48% 31% 42% 26% 15% 17% 14% 15% 15% 16% 14% 15% 15% 12% 16% 12% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) procesinnovatie nieuwe producten/diensten producten/diensten nieuw voor de bedrijfstak Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2002-2013. Terugval aandeel innovatieve bedrijven Na de opleving van het aandeel innovatieve MKB-bedrijven in 2012 is in 2013 sprake van een flinke daling. Het aandeel is teruggezakt naar 51 procent en ligt daarmee nog altijd ver onder het langjarig gemiddelde. 1 Deze definitie is een samenstelling van de indicatoren over product- en procesinnovatie. Een bedrijf beschouwen we als innovatief als ten minste een van beide typen innovaties is gerealiseerd in de afgelopen drie jaar. Deze definitie is identiek aan de manier waarop in Europees verband de innovativiteit van een bedrijf wordt gemeten. Zie OECD, 2005, Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd Edition. 5
Het afgelopen decennium is een dalende trend van het aandeel innovatieve bedrijven waarneembaar. In 2002 lag het aandeel innovatieve MKBbedrijven nog op 65 procent. In de jaren daarna bleef het aandeel innovatieve MKB-bedrijven redelijk constant. In 2005/2006 was er weliswaar sprake van een teruggang, maar hier stond een sterke toename in 2007 tegenover. De impact van de in 2007 ontstane kredietcrisis en de daaropvolgende economische crisis is duidelijk terug te zien. In 2008 daalde het aandeel innovatieve MKB-bedrijven van maar liefst 66 procent naar 50 procent; een kwart minder innovatieve bedrijven. In 2009 en 2010 steeg het aandeel innovatieve MKB-bedrijven licht. In samenhang met de verslechterde economische situatie in 2011 daalde het aandeel echter wederom, nu tot onder de 50 procent. Dit is het laagste niveau in tien jaar. In 2012 was sprake van een flinke opleving, gevolgd door een daling in 2013. Voor wat betreft procesinnovaties en productinnovaties (al dan niet nieuw voor de bedrijfstak) zien we een vergelijkbare ontwikkeling over de tijd. Bij productinnovaties gaat het in circa de helft van de gevallen om producten die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Innovatie en conjunctuur gaan de laatste jaren hand in hand Gelet op de ontwikkeling van de innovatieresultaten over een langere periode, lijkt er (vooral vanaf 2006) een positieve relatie te zijn met de conjunctuur (zie ook figuur 2). Dit impliceert dat in perioden van laagconjunctuur minder innovatie is te verwachten. In situaties van een opgaande conjunctuur geldt het omgekeerde. Ook uit eerder onderzoek blijkt dat MKBondernemers rekening houden met de conjuncturele situatie bij het nemen van beslissingen. 1 Zij kunnen verschillend reageren op een situatie van laagconjunctuur: 2 een afwachtende houding aannemen ('niets doen'); streven naar efficiëntie ('zo veel mogelijk bezuinigen'); streven naar een ondernemende oplossing ('dingen anders doen', bijvoorbeeld door nieuwe producten of diensten te introduceren). Laatstgenoemde vorm is het meest gunstig voor innovatie in het MKB. Uit het onderzoek bleek echter dat een meerderheid kiest voor meer efficiëntie om tegenvallende economische situaties het hoofd te bieden. Toch zien ondernemers ook in economisch mindere tijden kansen en worden zij juist gestimuleerd tot innovatie. Bedrijven zoeken naar nieuwe afzetmarkten, of breiden hun producten- of dienstenaanbod uit. 1 Zie Bosma, N., J. Hessels en M. Overweel, 2003, Hoe reageren MKB-ondernemers op veranderingen in de conjunctuur?, Zoetermeer: EIM. 2 Pearce, J.A. en D.K. Robbins, 1994, Entrepreneurial Recovery Strategies of Small Market Share Manufacturers, Journal of Business Venturing, 9 (2): 91-108. 6
Figuur 2 Aandeel innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) versus conjunctuur, 2002-2013 80% 4,00 aandeel innovatieve bedrijven 70% 60% 50% 40% aandeel innovatieve bedrijven Economische groei 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00 Groei BBP (3-jaars voortschrijdend gemiddelde) 30% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-2,00 Bron: CBS, CPB en Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2002-2013. 7
8
2 Innovatieve activiteiten Innovatieve activiteiten van bedrijven in het MKB zijn er enerzijds op gericht om innovatiekansen te herkennen en anderzijds om de ontwikkeling van innovaties te bewerkstelligen. Om een beeld te krijgen van de innovatieve activiteiten van MKB-bedrijven in de periode 2002-2013 zijn drie indicatoren beschikbaar: het percentage MKB-bedrijven dat externe netwerken (met andere bedrijven en/of met kennisinstellingen) gebruikt om kennis uit te wisselen; het percentage MKB-bedrijven dat samenwerkt om vernieuwingen te ontwikkelen; het percentage MKB-bedrijven met gespecialiseerde innovatiemedewerkers, ofwel medewerkers (inclusief directeuren/eigenaren) die in hun dagelijkse werk betrokken zijn bij vernieuwingsinspanningen. De ontwikkeling van deze indicatoren is weergegeven in figuur 3. Gebruik van externe kennisnetwerken iets afgenomen in 2013 Het inschakelen van een extern netwerk is voor MKB-bedrijven waardevol, omdat het de eigen beperkingen kan compenseren. Contact onderhouden met externe partijen (klanten, toeleveranciers, concurrenten, kennisinstellingen, etc.) biedt kansen om trends en ontwikkelingen uit de omgeving op te pikken. Hiervan kan het bedrijf gebruikmaken om te vernieuwen en te verbeteren. Uit figuur 3 blijkt dat het gebruik van kennisnetwerken na 2002 is afgenomen en in de jaren daarna op een redelijk constant niveau is gebleven. In 2012 steeg het aandeel echter sterk, gevolgd door een daling in 2013. Wel ligt het aandeel nog boven het gemiddelde van de totale periode. Figuur 3 Innovatieve activiteiten van bedrijven in het MKB (in procenten), 2002-2013 60% 53% 52% 53% 54% 51% 50% 40% 30% 50% 35% 42% 33% 46% 46% 36% 34% 45% 41% 32% 43% 42% 34% 42% 40% 39% 40% 32% 32% 31% 29% 31% 29% 29% 46% 35% 35% 33% 32% 20% 19% 10% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 gebruik van externe kennisnetwerken samenwerking om te vernieuwen speciale medewerkers voor innovatie Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2002-2013. 9
Samenwerking om te innoveren stabiel Een goede relatie met toeleveranciers en andere partijen in de bedrijfsomgeving kan resulteren in daadwerkelijke participatie van deze partijen in de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Samenwerking met andere partijen kan uitkomst bieden om een tekort aan middelen te ondervangen en de risico's van het mislukken van een innovatieproject te verkleinen. Tot 2010 bleef de mate waarin werd samengewerkt op een vrij stabiel niveau. In 2011 was sprake van een forse daling van het aandeel MKB-bedrijven dat aangaf samen te werken om te innoveren, maar in 2012 en ook in 2013 lag dit weer op het 'normale' niveau. Inzet van innovatieve medewerkers afgelopen 5 jaar licht gestegen De inzet van menskracht en financiële middelen is een vereiste om te kunnen innoveren. Door hun geringe omvang hebben MKB-bedrijven veelal beperkte personele, materiële en financiële middelen voor innovatie beschikbaar. Ook de mogelijkheden voor risicospreiding zijn beperkter dan in het grootbedrijf, omdat simpelweg minder innovatieprojecten tegelijk kunnen worden uitgevoerd. Gelet op het percentage bedrijven dat medewerkers in dienst heeft die zich in hun dagelijks werk met innovatie bezighouden, is een dalende trend waarneembaar in de periode tot 2008 (waarbij de afname vooral plaatsvond in de periode 2005-2008). Na 2008 was sprake van een omslag; sindsdien is het aandeel dan ook niet meer verder gedaald en zelfs licht gestegen. We benadrukken dat de gepresenteerde indicatoren geen volledig beeld geven van de mate waarin bedrijven innoveren. Voor de concrete innovatieuitgaven van bedrijven zijn bijvoorbeeld geen gegevens beschikbaar. 10
3 Innovatieve voornemens 3.1 Uitgaven aan innovatie Ieder jaar worden ondernemers gevraagd of ze het komende jaar meer of minder aan innovatie willen gaan uitgeven. Informatie hierover is beschikbaar vanaf 2003. Het saldo van de bedrijven die meer willen gaan uitgeven, minus de bedrijven die minder willen gaan uitgeven, is weergegeven in figuur 4. In 2013 zegt circa één op de vier ondernemers meer te zullen gaan uitgeven aan innovatie, tegenover ongeveer één op de zes ondernemers die aangeven minder te zullen gaan uitgeven. In het groot middenbedrijf gaat het om respectievelijk ruim één op de drie (meer uitgeven) en één op de zes ondernemers (minder uitgeven). Het saldo ligt daarmee hoger dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen. Verwachte uitgaven aan innovatie bewegen mee met de conjunctuur Uit onderstaand figuur blijkt een duidelijk relatie tussen de verwachte uitgaven aan innovatie en de conjunctuur. In tijden waarin de economische groei tegenvalt (2003, 2009-2013), verwachten ondernemers duidelijk minder aan innovatie uit te geven dan in tijden van hoge economische groei (2006-2008). Niettemin is het aandeel ondernemers dat aangeeft meer aan innovatie uit te zullen geven ieder jaar groter dan het aandeel ondernemers dat minder aan innovatie zal besteden. Figuur 4 Verwachtingen over uitgaven aan innovatie versus conjunctuur, 2003-2013 30% 6,0 25% 4,0 uitgaven aan innovatie 20% 15% 10% Economische groei 2,0 0,0 groei BBP (%) 5% 0% uitgaven aan innovatie (saldo meer en minder) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-2,0-4,0 Bron: CBS, CPB en Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2003-2013. De piek in 2011 voor wat betreft de uitgaven aan innovatie wordt vooral veroorzaakt doordat relatief weinig bedrijven aangaven minder aan innovatie te zullen uitgeven. Vermoedelijk is in de jaren daarvoor al flink bezuinigd op innovatie 1, waardoor veel bedrijven in 2011 voornemens waren in ieder geval niet nóg minder aan innovatie uit te geven. 1 Getuige ook het lage aandeel innovatieve bedrijven (zie hoofdstuk 1) en het relatief grote aandeel bedrijven dat in 2009 en 2010 heeft aangegeven minder aan innovatie te zullen gaan uitgeven. 11
3.2 Investeringen in innovatie Hoe innovatie in het MKB zich in de nabije toekomst zal ontwikkelen, wordt in kaart gebracht aan de hand van de volgende indicatoren: het percentage MKB-bedrijven dat komend jaar zeker gaat investeren in nieuwe producten of diensten; het percentage MKB-bedrijven dat komend jaar zeker gaat investeren in procesinnovatie. Informatie over bovenstaande indicatoren is beschikbaar vanaf 2004. Anno 2013 verwacht ruim een kwart van de MKB-ondernemers volgend jaar zeker te investeren in productinnovaties. Iets minder dan een derde van de ondernemers gaat volgend jaar zeker investeren in procesinnovaties. In het groot middenbedrijf ligt het aandeel ondernemers dat aangeeft zeker te gaan investeren in product- en procesinnovaties beduidend hoger (respectievelijk twee derde en drie kwart van de ondernemers). De verwachtingen van ondernemers over product- en procesinnovaties in een bepaald jaar zijn afgezet tegen de realisaties in dat jaar (zie figuur 5). Het aandeel MKB-bedrijven dat zeker gaat investeren in nieuwe producten/diensten is redelijk in lijn met het daadwerkelijke aandeel MKBbedrijven dat aan productinnovatie heeft gedaan. Voor wat betreft procesinnovaties liggen de verwachtingen en de realisaties ver uit elkaar. Met uitzondering van het jaar 2008 liggen de realisaties elk jaar een stuk hoger dan de verwachtingen over dat jaar. Let wel, bij de verwachtingen gaat het alleen om bedrijven die aangeven zeker te gaan investeren in product- dan wel procesinnovaties. Figuur 5 Verwachtingen en realisaties m.b.t. product- en procesinnovaties, 2004-2013 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 zeker investeren in nieuwe producten/diensten zeker investeren in procesinnovatie productinnovatie (realisatie) procesinnovatie (realisatie) Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2004-2013. 12
4 Sectorale verschillen Industrie, groothandel en communicatiesector aan kop De prestaties van ondernemers voor wat betreft innovatieve resultaten, innovatieve inspanningen en innovatieve voornemens kennen sectorale verschillen (tabel 1). MKB-bedrijven in de industrie, groothandel en communicatiesector zijn het meest innovatief. Binnen de industrie is de chemische, rubber- en kunststofindustrie traditiegetrouw koploper. In de bouw en de transportsector is de innovativiteit naar verhouding het laagst. Deze sectoren kennen echter hun eigen dynamiek. Innovatie draait hier vaker om de adoptie van toepassingen die elders in het bedrijfsleven zijn ontwikkeld. Tabel 1 Innovatie in MKB-bedrijven naar sector (in procenten), 2013 Realisatie van innovaties Innov. activiteiten Voornemens Sector Industrie Ten minste één innovatie Productinnovatie Producten nieuw voor bedrijfstak Procesinnovatie Externe kennisnetwerken Samenwerking Gespecialiseerde medewerkers Uitgaven aan innovatie (saldo) Zeker investeren in productinnovatie Zeker investeren in procesinnovatie - v&g industrie 67 52 23 37 48 31 43 17 47 38 - chemische ind. 77 54 38 62 54 54 69 31 54 54 - metaalindustrie 68 48 30 60 50 40 57 13 34 40 - overige industrie 64 35 17 58 47 39 51 13 24 40 Bouwnijverheid 37 9 3 32 31 29 24 1 10 18 Diensten - autosector 39 40 4 35 38 20 33-1 21 24 - groothandel 66 40 20 52 44 33 48 14 37 41 - detailhandel 49 30 14 37 39 28 30 5 31 29 - horeca 42 19 2 35 19 13 22-9 22 38 - transport 38 13 4 34 28 25 26 3 24 28 - communicatie 62 44 19 54 54 41 53 22 49 33 - fin. diensten 53 28 14 44 61 36 37 20 24 34 - onroerend goed 58 28 18 51 57 42 49 10 28 45 - zakelijke diensten 55 27 14 44 61 38 37 14 25 29 - overige diensten 44 21 7 35 48 29 28-4 24 27 MKB totaal 51 26 12 42 46 32 35 8 26 31 Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2013. In vergelijking met 2012 is de innovativiteit in nagenoeg alle sectoren gedaald. De daling is vooral groot geweest in de horeca, de autosector, de transportsector, de overige dienstverlening en de voedings- en genotmidde- 13
lenindustrie. Dit zijn vooral consumentgerichte sectoren. De consumentenbestedingen staan de laatste jaren onder druk, doordat de koopkracht en het reële inkomen is afgenomen. De consumentgerichte sectoren hebben daardoor meer dan andere sectoren te maken met een dalende afzet. Een groot deel van de bedrijven is vooral bezig met overleven en minder met innoveren. Procesinnovatie komt vaker voor dan productinnovatie (zie ook hoofdstuk 1). Als we kijken naar de innovatieve bedrijven in iedere sector, dan richten de industriële sectoren (met uitzondering van de overige industrie), de autosector en de communicatiesector zich naar verhouding vaak op productinnovaties. In de chemische, rubber- en kunststofindustrie en de metaalindustrie gaat het hierbij bovendien vaak om producten die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Procesinnovatie vindt relatief veel plaats onder innovatieve bedrijven in de metaal- en overige industrie, de bouw, de autosector, de transportsector en de sector onroerend goed. Kennisuitwisseling door het gebruik van externe kennisnetwerken vindt vooral plaats in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële en zakelijke dienstverlening. De eerste twee sectoren scoren bovendien hoog op het aandeel bedrijven dat samenwerkt om nieuwe producten te ontwikkelen en de inzet van gespecialiseerde innovatiemedewerkers. Dit laatste geldt ook voor de metaal- en de overige industrie. Afgaande op de voornemens van ondernemers mogen we vooral een sterke toename van de uitgaven aan innovatie verwachten in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële dienstverlening. In met name de horeca en de overige dienstverlening zijn de vooruitzichten somber. Dit terwijl de innovativiteit in deze sectoren ook al sterk is afgenomen ten opzichte van vorig jaar. Zoals eerder genoemd, zijn deze sectoren sterk afhankelijk van de consumentenbestedingen, die ook volgend jaar nog onder druk zullen staan. 14
5 Innovatie naar grootteklasse Tot slot wordt ingegaan op de verschillen in innovativiteit tussen het kleinbedrijf (1 tot 10 werkzame personen), het middenbedrijf (10 tot 100 werkzame personen) en het groot middenbedrijf (100 tot 250 werkzame personen). In figuur 6 is het aandeel innovatieve bedrijven naar grootteklasse weergegeven voor de periode 2002-2013. Voor het groot middenbedrijf is het alleen mogelijk om het aandeel innovatieve bedrijven van de laatste drie jaar weer te geven. Veel innovatie in het groot middenbedrijf De innovativiteit in het groot middenbedrijf ligt beduidend hoger dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen. Ruim negen op de tien bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar aan enige vorm van innovatie gedaan (product- dan wel procesinnovatie). Innovaties worden bovendien veelal op eigen kracht ontwikkeld. Het groot middenbedrijf heeft over het algemeen ook meer middelen (zowel financiële middelen als de inzet van specifieke medewerkers) beschikbaar voor innovatie dan het kleinere MKB. Daarnaast kan er aan verschillende projecten tegelijk worden gewerkt, waardoor er meer mogelijkheden voor risicospreiding zijn. Het verloop tussen kleine en middelgrote bedrijven is vergelijkbaar, maar de schommelingen in het kleinbedrijf zijn wat groter. Het figuur laat zien dat het aandeel innovatieve bedrijven in de loop der jaren in het kleinbedrijf sterker is afgenomen dan in het middenbedrijf. Bovendien geldt dat het aandeel innovatieve bedrijven in het middenbedrijf de laatste twee jaar ligt op het niveau van vlak voor de crisis, terwijl het aandeel van het kleinbedrijf nog altijd lager ligt en sinds 2008 per saldo nauwelijks is toegenomen. Figuur 6 Innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) in het MKB en het groot middenbedrijf (in procenten), naar grootteklasse, 2002-2013 100% 75% 50% 90% 88% 87% 65% 67% 68% 63% 65% 65% 88% 65% 62% 79% 59% 54% 82% 66% 62% 72% 50% 45% 75% 75% 54% 56% 50% 52% 90% 73% 47% 42% 93% 91% 81% 80% 58% 51% 54% 47% 25% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kleinbedrijf (1-10 wp) Middenbedrijf (10-100 wp) MKB (1-100 wp) Groot middenbedrijf (100-250 wp) Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2002-2013. 15
Hiervoor is reeds opgemerkt dat het MKB minder innovatief is dan het groot middenbedrijf (onder andere door beperkte beschikbaarheid van personele, materiële en financiële middelen voor innovatie en minder mogelijkheden voor risicospreiding). Dezelfde redenering kan worden toegepast op de bedrijven binnen het MKB. Dit verklaart voor een deel het verschil in innovativiteit tussen kleine en middelgrote bedrijven. Daarnaast kan het verschil worden verklaard door te kijken naar de sectorstructuur. Het middenbedrijf is vergeleken met het kleinbedrijf sterk vertegenwoordigd in de industrie, de groothandel en de transportsector. Het kleinbedrijf is daarentegen relatief sterker vertegenwoordigd in de detailhandel, horeca en overige dienstverlening. Dit in combinatie met de uitkomsten uit het vorige hoofdstuk, biedt eveneens een verklaring voor het verschil in innovativiteit tussen het kleinbedrijf en het middenbedrijf. Meer innovatieve activiteiten in het groot middenbedrijf dan in het kleinere MKB Tabel 2 laat zien dat het groot middenbedrijf aanmerkelijk innovatiever is dan het kleinere MKB. Het groot middenbedrijf is zeer actief als het gaat om het gebruik van externe netwerken en de samenwerking met andere bedrijven om te innoveren. Ook wordt, veel vaker dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen, gebruikgemaakt van de inzet speciale medewerkers voor innovatie. Binnen het MKB is het middenbedrijf op haar beurt weer innovatiever dan het kleinbedrijf. Bij de kleine bedrijven is onderscheid gemaakt tussen bedrijven met 1 werkzame persoon en bedrijven met 2 t/m 9 werkzame personen. De eerste groep bestaat voor een groot deel uit zzp'ers. Het blijkt dat de groep bedrijven met 1 werkzame persoon minder innovatief is dan de overige bedrijven uit het kleinbedrijf. Toch kan hierbij een kanttekening worden geplaatst. Uit onderzoek komt naar voren dat zzp'ers vaker dan MKB-bedrijven fungeren als toepasser van vernieuwingen. Zij innoveren door het combineren en toepassen van elders beproefde kennis en methoden. Dit komt goed tot zijn recht als zzp'ers worden ingeschakeld voor innovatietrajecten van andere partijen. 1 1 De Vries, N.E. en P.J.M. Vroonhof, 2011, Ondernemen voor de toekomst: Innovatie en pensioenen van zzp'ers, Zoetermeer: Panteia/EIM. 16
Tabel 2 Innovatie in het MKB en het groot middenbedrijf naar grootteklasse (in procenten), 2013 Realisatie van innovaties Innov. activiteiten Voornemens Sector Ten minste één innovatie Productinnovatie Producten nieuw voor bedrijfstak Procesinnovatie Externe kennisnetwerken Samenwerking Gespecialiseerde medewerkers Uitgaven aan innovatie (saldo) Zeker investeren in productinnovatie Zeker investeren in procesinnovatie Kleinbedrijf 47 23 10 38 43 29 31 7 24 28-1 wp 38 19 10 29 42 30 28 6 21 19-2 t/m 9 wp 53 26 11 44 44 28 34 8 26 34 Middenbedrijf 80 50 28 73 66 53 66 16 45 57 MKB totaal 51 26 12 42 46 32 35 8 26 31 Groot middenbedrijf 91 71 49 85 83 72 82 22 66 78 Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2013. 17
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid. Najaar 2013 A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update juli 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap 18
A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A201207 20-6-2012 Monitor Inkomens Ondernemers A201206 20-6-2012 Een typologie van ondernemers met lage inkomens A201205 28-6-2012 Kleinschalig Ondernemen 2012 A201204 30-5-2012 Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A201203 22-5-2012 Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A201202 16-4-2012 Vergrijzing en ondernemerschap A201201 4-4-2012 Hoe werken bedrijven samen in projecten? A201113 22-11-2011 Ondernemen in de Sectoren 2011 A201112 22-11-2011 Zelfbewust een Zelfstandige Positie A201111 21-9-2011 Kerngegevens MKB 2011 A201110 25-8-2011 Financieringsmonitor 2011 A201109 22-8-2011 Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf 1995-2015 A201108 14-7-2011 Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A201107 19-5-2011 Ondernemen voor de toekomst A201106 27-4-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A201105 20-4-2011 Uitvinders in Nederland A201104 28-4-2011 Kleinschalig Ondernemen 2010 A201103 10-3-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap A201102 8-3-2011 Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A201101 5-1-2011 Startende ondernemers A201012 8-12-2010 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A201011 16-11-2010 Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A201010 9-11-2010 Ondernemen in de sectoren 2010 10 brochures A201009 14-10-2010 De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A201008 14-10-2010 Monitor Inkomens Ondernemers A201007 30-9-2010 Stand van Zaken Zonder Personeel A201006 23-6-2010 Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A201005 31-5-2010 Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A201004 april 2010 Octrooien in Nederland A201003 12-4-2010 Ondernemen voor anderen! 19