2 Introductie van de Franklin Templeton Academie: Franklin Almanak 1958 Franklin Templeton Academie 2015 Doelstellingen: Geen Franklin Templeton Fondsen Praktisch Leerzaam Interactief Fun! For professional investor use only. Not for distribution to retail investors.
Doe ACTIEF mee: er zijn prijzen te verdienen! 3
Vertel me en ik vergeet. Onderwijs me en ik herinner. Betrek me en ik leer Benjamin Franklin DE PSYCHOLOGIE VAN HET BELEGGEN Leo Niers, FFP-Congres, 8 oktober 2015
5 Doelstellingen van deze module: Aan het einde van de module bent u in staat: 1 Onderscheid te maken tussen Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie. 2 Definities, voorbeelden en implicaties van 10 verschillende behavioural biases (vooringenomenheid) te begrijpen. 3 De valkuilen van uw eigen vooringenomenheid te omzeilen.
6 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
7 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
GROEPSVRAAG 8 Beleggingszeepbellen Tulpenmanie De Grote Depressie De Crash van 1987 De Internetzeepbel
99 Tulpenmanie: Nederland, 1636 Op het hoogtepunt van de markt kon iemand met één tulp een volledig huis kopen. Op het dieptepunt van de markt was één tulp evenveel waard als... een gewone ui. Pamflet tijdens tulpenmanie 1637
10 De Grote depressie van de jaren 20: De depressie begon op 24 oktober ("Zwarte donderdag") en duurde tot 29 oktober 1929 ("Zwarte dinsdag") Na deze crisis daalde het Amerikaanse bbp met 30%. De Dow Jones-index bereikte het oorspronkelijke niveau pas weer in 1955. "Iedereen die halverwege 1929 aandelen had gekocht en deze vasthield, moest vrijwel zijn hele leven wachten voordat het verlies was goedgemaakt." (Richard M. Salsman)
11 11 De crash van 1987 Op 19 oktober 1987: De Dow Jones verloor 508,32 punten. Dit betekende een verlies van 22,6%. In één dag verdween $ 500 miljard als sneeuw voor de zon. Er worden verschillende oorzaken toegeschreven aan deze crash: De crash werd versneld door programmahandel. Door portfolioverzekeringen, afgeleid van klassieke financiën, namen beleggers te veel risico omdat het altijd mogelijk was om aan een 'grotere dwaas' te verkopen.
12 De internetzeepbel Donderdag Augustus 1995
13 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
14.Intuïtieve voorspellingen en beoordelingen onder onzekerheid volgen niet de wetten van de waarschijnlijkheid of de beginselen van de statistiek... Daniel Kahneman Vernon Smith
15 Hoe zit het met het idee dat markten efficiënt zouden zijn?
16 16 De revolutie van Markowitz - 1952 Er is een manier om uw portefeuille te diversifiëren om het risico aanzienlijk te reduceren. Harry M. Markowitz Geboren 1927 Efficiënte portefeuille: die met het laagste risico voor een gegeven rendementsverwachting. Een theorie die de financiële markten meer dan 50 jaar lang heeft beheerst
17 Aannames in Traditionele Financiële Theorie: Risico Aversie Rationele Verwachtingen Activa Integratie
18 18
19 Een voorbeeld: Het Januari-effect MSCI Small Cap Index Fund +7.6% 15/12/2010-31/1/2011 This chart is for illustrative purposes only and does not reflect the performance of any Franklin, Templeton or Mutual Series fund. +12.7% 15/12/2011-27/1/2012
20
21
GROEPSVRAAG 22 Benjamin Graham Personen die hun emoties niet kunnen beheersen zijn niet geschikt om te profiteren van het beleggingsproces.
23 Benjamin Graham De belegger zijn grootste probleem en zelfs zijn ergste vijand zal waarschijnlijk hijzelf zijn.
GROEPSVRAAG 24 Zijn de horizontale lijnen recht?
25 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
26 Behavioural Biases Structuur: BEHAVIOURAL BIASES EMOTIONEEL COGNITIEF VERLIESAVERSIE KUDDEGEDRAG OVERMOED GELOOFS- VOLHARDING INFORMATIE- VERWERKING BEVESTIGINGSBIAS WEERGAVE BIAS SPIJT BIAS ANKEREN BESCHIKBAARHEIDSBIAS KADEREN MENTALE REKENINGEN
GROEPSVRAAG 27 Emotionele Biases VERLIESAVERSIE ` Een vriendschappelijke weddenschap Stel een vriend van u wil een weddenschap aangaan met u. Als u de inzet accepteert, hebt u een 50% kans op verlies van 10,000 en een 50% kans op het winnen van een onbepaald geldbedrag. Hoeveel zou u minimaal willen winnen voordat u de mogelijkheid van verlies van 10,000 zou accepteren? Vraag: Ik zou... moeten winnen voordat ik de mogelijkheid van 10,000 verlies zou aanvaarden.
28 Emotionele Biases $110,000 KUDDEGEDRAG Rendement van de S&P 500 en de instroom in aandelen en obligaties $500 S&P 500 Index $90,000 $70,000 $50,000 $30,000 $10,000 -$10,000 S&P 500 Rendement Performance Instroom Equity Fund in Aandelen Flows -$30,000 Instroom in Obligaties HOOG KOPEN LAAG VERKOPEN -$50,000 1990 1993 1995 1998 2000 2003 2005 2007 2010 2012 2015 $400 $300 $200 $100 $0 -$100 -$200 -$300 Equity & Bond Fund Flows (in billions)
GROEPSVRAAG 29 Emotionele Biases OVERMOED De makkelijkste om te bedriegen bent uzelf* Heeft u... 1. Een rijbewijs? 2. Rijdt u goed? 3. Rijdt u beter dan de gemiddelde bestuurder? *Bron: Edward G. Bulwer-Lytton (1803 1873, British Novelist)
85% van de verkoop-beslissingen zijn slecht: de investeerder zou er beter aan doen om niets te doen of het tegenovergestelde te doen. Barron s 2 Januari 2012
GROEPSVRAAG 31 Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding BEVESTIGINGSBIAS Bevestiging zoeken. Stel u voor dat er 4 kaarten voor u worden neergelegd. Elke kaart heeft een letter aan de ene zijde en een nummer aan de andere zijde. Als een kaart een E heeft, moet het op de achterkant een 5 hebben. Welke kaart(en) moet u omdraaien om te zien of de vorige zin waar is? E 5 K 7
GROEPSVRAAG 32 Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding WEERGAVE BIAS Linda. Stel u voor dat u wordt voorgesteld aan Linda. Linda is 31, alleenstaand, openhartig en erg slim. Ze studeerde filosofie. Als student was ze ernstig bezorgd over gevallen van discriminatie en sociale rechtvaardigheid en nam ze ook deel aan antinucleaire demonstraties. Wat is waarschijnlijker? Linda is een: a) Een bankbediende? b) Een bankbediende en tevens actief in een feministische beweging?
GROEPSVRAAG 33 Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding SPIJT BIAS Jan bezit aandelen van bedrijf A. Hij denkt erover om zijn aandelen in dit bedrijf te verkopen en aandelen van bedrijf B te kopen, maar besluit uiteindelijk om dit toch niet doen. Nu blijkt dat hij 20,000 beter af zou zijn geweest als hij zijn aandelen in Bedrijf A had verkocht en de aandelen van Bedrijf B zou hebben gekocht. Bob bezit aandelen in Bedrijf B, maar besluit die te verkopen om met de opbrengst aandelen in Bedrijf A te kopen. Het blijkt nu dat hij met 20,000 beter af zou zijn geweest als hij zijn aandelen van Bedrijf B had gehouden. Wie heeft het meeste spijt? a) Jan b) Bob Als...Als... Als...
GROEPSVRAAG 34 Cognitieve Biases: Informatieverwerking ANKEREN Een heuristiek Vraag: 1. Wie van de mannen is getrouwd? 2. Hoeveel spendeerde u aan uw verlovingsring?
GROEPSVRAAG 35 Cognitieve Biases: Informatieverwerking KADEREN Stel u voor dat uw land zich voorbereidt op de komst van een dodelijke ziekte, die indien onbehandeld gelaten, naar verwachting 600 mensen zal doden. Er zijn 2 mogelijkheden om deze ziekte aan te pakken en hun waarschijnlijke uitkomsten zijn de volgende: Situatie 1 Het kleine plaatje versus het grote plaatje Situatie 2 80% A) Als plan A wordt aangenomen, zullen 200 mensen gered worden. 20% A) Als plan A wordt aangenomen, zullen 400 mensen sterven. Als plan B wordt aangenomen, is er een 1/3 kans dat de 600 mensen gered kunnen worden, en een 2/3 kans dat de 600 niet gered kunnen worden. 20% B) 80% B) Als plan B wordt aangenomen, is er een 1/3 kans dat niemand sterft, en 2/3 dat allen sterven.
36 Cognitieve Biases: Informatieverwerking BESCHIKBAARHEIDSBIAS Wat herinneren we ons
GROEPSVRAAG 37 Cognitieve Biases: Informatieverwerking MENTALE REKENINGEN Het geheel is groter dan de som der delen. Stel u heeft net 30 gewonnen in een casino. Welke van deze alternatieven zou u kiezen? Stel u voor dat u geen 30 gewonnen heeft, maar met de volgende opties voorgeschoteld wordt: 70% A) U kunt ofwel uw 30 winst riskeren met een kans van 50% om 9 te verliezen en en kans van 50% 9 te winnen. 43% A) U kunt uw eigen geld inzetten met een 50% kans om 39 te winnen en een 50% kans om 21 te winnen U stopt met spelen en stopt 30% B) de 30 winst in uw zak. 57% B) U zet uw eigen geld niet in en houdt 30.
38 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
39 Bedenk wel Behavioural Finance is gebaseerd op ervaringen Beoordeel elke beslissing en leg waarnemingen vast Zelf Controle: Overweeg beleggingsregels
40 Voorbeelden van beleggingsregels: Strategie Delegeer beslissingen aan anderen Periodiek Vermijden Voorbeeld Het hebben van een beleggingsadviseur om uw portefeuille te beheren Het vermijden van informatie over hoe de markt of uw portefeuille presteert, teneinde vast te houden aan uw beleggingsstrategie op lange termijn Regels Alleen uit inkomen spenderen en nooit uit kapitaal Deadlines Het streven naar een bepaalde hoeveelheid geld voor het einde van het jaar Beperk uw opties Het kopen van illiquide beleggingen om de drang te vermijden om beleggingen te verkopen wanneer de markt daalt Zet een voorwaardelijke overeenkomst op Afspreken om te investeren wanneer de markt daalt met een bepaald percentage
41 Het voorkomen van biases: Investeer met een beleggingsdoel. Leg het beleggingsbeleid van te voren vast. Pas een duidelijke asset allocatie toe en overweeg om te herbalanseren. Beleg voor de lange termijn en overweeg om te Middelen.
42 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
43 43 Market Timing vs. Constant Beleggen Karel Constant vs. Mark de Market timer Ze zijn allebei met beleggen gestart in 1985 Droegen allebei $100 per maand Portefeuille bestaande uit: 60% Aandelen 40% Obligaties Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2014
44 Fietsen door De jaren 80 Karel Constant Regelmatige Contributies 1987 Wall Street s Black Monday 1989 Berlin Wall Falls Mark de Market timer Aan het begin van elke crisis stopt Mark voor 12 maanden met Beleggen Waarde per 31/12/1989 $9,550 Waarde per 31/12/1989 $7,843 Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2014
45 Fietsen door De jaren 90 Karel Constant Regelmatige Contributies Waarde per 31/12/1999 $49,587 1991 Persian Gulf War 1993 1 st WTC Bombing 1994 Mexican Crisis 1997 Asian Currency Crisis 1998 Russian Ruble Crisis Mark de Market timer Aan het begin van elke crisis stopt Mark voor 12 maanden met Beleggen Waarde per 31/12/1999 $30,976 Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2014
46 Fietsen door De jaren 2000 Karel Constant Regelmatige Contributies Waarde per 31/12/2009 $83,050 2000 Tech Bubble 2005 London Transit Bombings 2007 Sub-prime Crisis 2008 Accounting Scandals Mark de Market timer Aan het begin van elke crisis stopt Mark voor 12 maanden met Beleggen Waarde per 31/12/2009 $52,132 Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2014
47 Fietsen door De jaren 2010 Karel Constant Regelmatige Contributies 2010 European Debt Crisis 2011 Downgrade U.S. credit-rating 2013 U.S. Fiscal Cliff Mark de Market timer Aan het begin van elke crisis stopt Mark voor 12 maanden met Beleggen Waarde per 31/12/2014 $ 125,175 Waarde per 31/12/2014 $76,253 Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2014
48 48 En de winnaar is: Karel Constant s vermogen per 31/12/2014: $125,175 Mark de Market timer s vermogen per 31/12/2014: $76,253 Mark droeg $17,800 minder bij dan Karel, maar eindigde met $48,922 minder aan vermogen.
49 49 Bull and Bear Markten: Internationale aandelenmarkten van eind 1969 tot en met eind 2014
50 50 Bull and Bear Markten: Internationale aandelenmarkten van eind 1969 tot en met eind 2014
51 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
52 Samenvatting Talrijke voorbeelden van irrationeel gedrag op de financiële markten zijn bestudeerd in de afgelopen eeuwen en onder die gebeurtenissen, zijn diverse financiële zeepbellen, alles behalve rationeel. Het gedrag van de gehele markt is niets anders dan de som van het gedrag van elke individuele belegger. Behavourial Finance legt uit hoe mensen zich gedragen in de werkelijkheid, in tegenstelling tot traditionele financiële theorie, die veronderstelt hoe beleggers zich gedragen in een geïdealiseerde wereld. Bewijsmateriaal verzameld op het gebied van Behavioural Finance suggereert dat veel beleggers hun beslissingen baseren op gevoelens en andere psychologische biases in tegenstelling tot rationele fundamenten. Beleggingsregels, Beleggen voor de lange termijn en met een doel, Systematisch herbalanseren en Middelen kunnnen worden toegepast om een belegger s eigen vooringenomenheid te overwinnen.
Vragen? 53
54 Wie is de winnaar? Neem a.u.b een Glossary mee! `
Bedankt voor uw actieve bijdrage vandaag! 55
56 Agenda 1. Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen 2. Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie 3. 10 Behavioural Biases 4. Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen 5. "Middelen" 6. Samenvatting en Vragen 7. Meer lezen?
57 Meer lezen: Boek: Ons Feilbare Denken door Daniel Kahneman Boek: Behavioural Finance and Wealth Management door Michael Pompian Boek: Psychology of Investing door John Nofsinger Boek: Behavioural Investing door James Montier Boek: Beyond Greed and Fear door Hersh Shefrin Artikel: Aspects of Investor Psychology door Daniel Kahneman and Mark Riepe Artikel: Martha Stewart s Lessons in Behavioural Finance door Meir Statman
58 Disclaimer Dit document is alleen algemeen bedoeld, vormt geen juridisch of fiscaal advies en is evenmin een aanbod van aandelen of een uitnodiging om in te schrijven op aandelen van een in Luxemburg gedomicilieerde sicav Franklin Templeton Investment Funds (het 'Fonds'). Niets in dit document mag worden opgevat als beleggingsadvies. Franklin Templeton Investments is uitermate zorgvuldig en minutieus te werk gegaan bij het verzamelen van de informatie in dit document. Het is echter mogelijk dat bij het opstellen van dit document gegevens van externe bronnen zijn gebruikt, en Franklin Templeton heeft die gegevens niet onafhankelijk geverifieerd, gevalideerd of gecontroleerd. De geformuleerde standpunten zijn die van de auteur op de publicatiedatum en kunnen zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. De in dit document vermelde onderzoeken en analyses zijn in opdracht van Franklin Templeton Investments uitgevoerd voor eigen doeleinden, en worden slechts terloops aan u meegedeeld. Franklin Templeton Investments is jegens een lezer van dit document of jegens een andere persoon of entiteit niet aansprakelijk voor eventuele onnauwkeurige, foutieve of weggelaten informatie in dit document, ongeacht de oorzaak van die onnauwkeurigheid, fout of weglating. Uitgegeven door Franklin Templeton Investment Management Limited (FTIML) - World Trade Center Amsterdam, H-Toren, 16e verdieping, Zuidplein 134, 1077 XV Amsterdam - Tel: +31 20 575 2890 - Fax: +31 20 575 2892. FTIML is gemachtigd en gereguleerd in het Verenigd Koninkrijk door de Financial Services Authorities en is gemachtigd om investeringszaken in Nederland te doen door de Autoriteit Financiële Markten (AFM).
Franklin Templeton Investment Management Limited (FTIML) World Trade Center Amsterdam, H-Toren, 16e verdieping, Zuidplein 134, 1077 XV Amsterdam Tel: +31 20 575 2890 - Fax: +31 20 575 2892