Bidbook Servicenet Nationale Landschappen

Bidbook Servicenet Nationale Landschappen is een organisatie van en voor de Nationale Landschappen. Dit bidbook laat zien waar wij voor staan en waar wij de komende jaren aan willen werken. Samen met iedereen die mee wil doen. Servicenet Nationale Landschappen

Iconen van Nederland De Nationale Landschappen zijn unieke gebieden, die model staan voor de landschappelijke diversiteit van Nederland. Sinds ze in de Nota Ruimte zijn aangewezen, is er veel geïnvesteerd in de versterking van de kernkwaliteiten en de vergroting van de naamsbekendheid. Op allerlei plaatsen zijn nieuwe samenwerkingsverbanden en uitvoeringspraktijken ontstaan. De Nationale Landschappen zijn een sterk merk geworden, met ook een grote economische waarde. Als visitekaartjes van Nederland brengen ze veel geld binnen in de toeristische sector en leveren ze een bijdrage aan het vestigingsklimaat voor internationale bedrijven. Ze brengen mensen in contact met de natuur, de historie en de landbouw. Ze bieden rust, ontspanning en schone lucht. In ons dichtbevolkte land is dit van onschatbare waarde. De betekenis voor het welzijn en de volksgezondheid is eigenlijk niet in geld uit te drukken. Servicenet Nationale Landschappen zet zich ervoor in dit merk niet verloren te laten gaan. De unieke kwaliteiten van de Nationale Landschappen moeten behouden blijven. Doe met ons mee! Douwe Hoogland, Voorzitter Koepelorganisatie Agrarische Natuurverenigingen Noardlike Fryske Walden Nu het Rijk zich terug trekt, gaan de Nationale Landschappen zelf de kar trekken! Peter Hoogervorst, Programmamanager Laag Holland Het wiel steeds opnieuw uitvinden is zowel kostbaar als tijdrovend, daarom biedt de specifieke kennis van het Servicenet veel voordeel. Nanette van Goor, Programmamanager Stelling van Amsterdam 1 Arkemheen-Eemland 2 Drentsche Aa 3 Gelderse Poort 4 Graafschap 5 Groene Hart 6 Het Groene Woud 7 Hoeksche Waard 8 IJsseldelta 9 Laag Holland 10 Middag-Humsterland 11 Nieuwe Hollandse Waterlinie 12 Noardlike Fryske Wâlden 13 Noordoost-Twente 14 Rivierengebied 15 Stelling van Amsterdam 16 Veluwe 17 Winterswijk 18 Zuid Limburg 19 Zuidwest Fryslân 20 Zuidwest Zeeland 20 Servicenet kan een versterkende rol vervullen in het bekend en bereikbaar maken van de Nationale Landschappen voor publieke en private partijen en nieuwe samenwerkingen creëren. Het Groene Hart boekt hierin al goede resultaten met de website www.groenehart.nl. Mariken Felllinger, Programmamanager Groene Hart

10 12 19 2 9 8 15 16 13 5 11 1 4 14 17 3 7 6 18

21 december 2011 Servicenet Nationale Landschappen P.a. Lennart Graaff Postbus 3341 3003 AH Rotterdam Mail: info@servicenetnationalelandschappen.nl Tel.: +316-5230 1664

Bidbook Voorwoord 7 1 Doel en organisatie 8 Waarom een nieuwe organisatie? 9 Wie zijn we? 10 Wat gaan we doen? 12 2 Producten en diensten 14 Samenwerking en kennisuitwisseling 15 Productontwikkeling en kwaliteitsborging 18 Publiciteit en marketing 21 3. Begroting en financiering 24 Basispakket 25 Projecten 25

Voorwoord De Nationale Landschappen zijn de pareltjes van het Nederlandse landschap. Gebieden waar cultuur, natuur en recreatie bij elkaar komen. Waar mensen graag wonen, werken en recreëren. De Nationale Landschappen zijn het waard om in te investeren. Sinds het Rijk in 2005 met de Nota Ruimte twintig Nationale Landschappen aanwees, is er veel aan gedaan om de bijzondere landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van deze gebieden te behouden en versterken. De Nationale Landschappen hebben de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de ontwikkeling van het merk en de opbouw van maatschappelijk draagvlak. Er is enthousiasme ontstaan voor de Nationale Landschappen en er zijn allerlei projecten uitgevoerd. Van het herstellen van landschapselementen tot aan het aanleggen van wandel- en fietspaden en het plaatsen van informatievoorzieningen. Bovendien zijn er samenwerkingsverbanden opgezet en is er geïnvesteerd in educatie, voorlichting en regiomarketing. Het concept van de Nationale Landschappen is nog jong. Het Rijk heeft aangegeven geen verantwoordelijkheid meer te willen dragen voor de Nationale Landschappen. Tijdens de lancering van Servicenet Nationale Landschappen, op 5 september 2011 in Radio Kootwijk, vergeleek ik de Nationale Landschappen met een kind van zes jaar. Er moet nog voor gezorgd worden, maar vader en moeder doen dat niet meer en het kind staat aan de straat. En het begint ook nog te regenen. Die vergelijking kwam ter plekke op, maar was voor mij treffend omdat de Nationale Landschappen nog zorg nodig hebben. De Nationale Landschappen hebben grote mogelijkheden om zich verder te ontwikkelen. Met nieuwe verzorgers die het kind weerbaarder maken en uiteindelijk helpen op eigen benen te staan. De provincies zullen zich nog meer dan voorheen over de Nationale Landschappen moeten ontfermen. En daarbij nog meer de samenwerking moeten zoeken met gemeenten, bedrijven, waterschappen, ontwikkelaars, boeren, woningcorporaties en terreinbeheerders. De ruimtelijke kwaliteit en weerbaarheid van de landschappen kan worden versterkt met nieuwe creatieve allianties, nieuwe ruimtelijke oplossingen en nieuwe investeringsperpsectieven. Markt én overheid, rood én groen, landschap én economie. Als alle betrokken partijen vanuit hun eigen rol hun verantwoordelijkheid nemen, kunnen de Nationale Landschappen een nieuwe levensfase ingaan en doorgroeien tot een merk, dat staat voor kwaliteit. Daar willen we met Servicenet Nationale Landschappen voor zorgen. Bart Krol, voorzitter Servicenet Nationale Landschappen 7

1. Doel en organisatie Het initiatief voor de oprichting van een Servicenet Nationale Landschappen vloeit voort uit het symposium dat op 25 november 2010 is gehouden in Gouda. Daarin is door vertegenwoordigers van diverse Nationale Landschappen en andere betrokkenen de oproep gedaan om de Nationale Landschappen als sterk merk overeind te houden en hiervoor de onderlinge samenwerking te intensiveren. Aan die oproep is gehoor gegeven door een ambtelijke initiatiefgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van de Ministeries van I&M, EL&I en OC&W, het College van Rijksadviseurs, en de Nationale Landschappen Laag Holland, Nieuwe Hollandse Waterlinie, Groene Hart, Noardlike Fryske Wâlden en Arkemheen-Eemland. De bureaus Investeren in Ruimte en Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw, later aangevuld met WUR/Alterra en Ecorys, hebben de initiatiefgroep ondersteund en het concept ontwikkeld van Servicenet Nationale Landschappen. Inmiddels hebben zich 15 Nationale Landschappen aangesloten bij Servicenet. We verwachten dat ook de 5 resterende Nationale Landschappen snel mee zullen doen. 8

Waarom een nieuwe organisatie? Veranderend beleid vraagt om nieuwe aanpak De toekomst van de Nationale Landschappen is onzeker. De huidige uitvoeringsprogramma s lopen in 2013 af en er is nog geen zicht op een vervolg. Het Rijk heeft het beleid voor het landschap volledig overgedragen aan de provincies. Die staan nu voor de vraag hoe zij dat invullen en welke plaats de Nationale Landschappen krijgen. De bezuinigingen bij het Rijk zijn een serieuze bedreiging. Maar er liggen ook kansen. Het wegvallen van planologische beperkingen opent de deur voor een meer ontwikkelingsgerichte benadering van het landschap, met ruimte voor nieuwe economische functies. Marktpartijen en maatschappelijke organisaties krijgen een grotere rol. De uitdaging is om dit te koppelen aan nieuwe investeringen in het landschap. De Nationale Landschappen zijn bij uitstek gebieden om te laten zien dat dit kan. Servicenet Nationale Landschappen wil hierin een faciliterende en stimulerende rol vervullen. We zien de Nationale Landschappen niet als statische museumlandschappen, maar als levende cultuurlandschappen, waar ruimte moet zijn voor ontwikkeling. Maar dan wel met kwaliteit! De Nationale Landschappen kunnen voorbeeldgebieden worden voor landschapsvernieuwing en procesinnovatie. Samen staan we sterk Servicenet is ervoor om de samenwerking en kennisuitwisseling tussen de Nationale Landschappen te organiseren en om de gezamenlijke belangen te behartigen. Veel Nationale Landschappen worstelen immers met dezelfde problemen en kunnen van elkaar leren. Met een gezamenlijke aanpak is efficiencywinst te behalen en zijn problemen wellicht gemakkelijker op te lossen. Samenwerking helpt om een krachtig geluid te kunnen laten horen richting Den Haag of Europa. En om landelijke koepelorganisaties en grote marktpartijen te betrekken bij de ontwikkeling en het beheer van het landschap. Een essentieel onderdeel hiervan is publiciteit naar het grote publiek en (internationale) marketing van het toeristisch product. Want onbekend maakt ongeliefd. Ook op dit gebied wil Servicenet de Nationale Landschappen ondersteunen, met concrete diensten en producten. Positionering ten opzichte van andere gebieden en organisaties De vraag kan gesteld worden of de Nationale Landschappen wel goed begrensd zijn en zich voldoende onderscheiden van andere (waardevolle) landschappen. Feit is dat ze al heel wat jaren bestaan - de oorsprong gaat terug naar de groene nota s uit de vorige eeuw - en dat ze over het algemeen redelijk goed georganiseerd zijn. Ze hebben een eigen identiteit en evidente landschappelijke kwaliteiten. Dat rechtvaardigt een aparte status en organisatie. Dit wil niet zeggen dat de Nationale Landschappen helemaal op zichzelf staan. Het is juist goed om over de grenzen heen te kijken, om nieuwe coalities te smeden en nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen. Bijvoorbeeld door de omliggende steden meer te betrekken bij het landschap of door actief aansluiting te zoeken bij Europese programma s. Dat is de ambitie van Servicenet. Als netwerkorganisatie willen we partijen bij elkaar brengen. We willen een spilfunctie vervullen tussen de Nationale Landschappen onderling en nieuwe partners bij de uitvoering betrekken, zowel vanuit de publieke als de private sector. Denk aan ANWB, grote ondernemingen, kennisinstellingen, banken, fondsen en Europa. Onze kracht ligt in een stevige organisatiebasis in de gebieden en een brede oriëntatie op het totale maatschappelijke en economische krachtenveld. Het participatiemodel dat we ontwikkelen en het kennisnetwerk dat we opbouwen, zullen zeker ook voor andere landschappen en organisaties interessant zijn. Anderzijds kunnen we veel leren van de ervaringen van bestaande organisaties als Landschapsbeheer Nederland, IVN, koepels van agrarische natuurverenigingen en Samenwerkingsverband Nationale Parken. Hier liggen veel gezamenlijke belangen. We gaan dan ook graag de samenwerking aan! 9

Wie zijn we? Netwerk Servicenet is een netwerkorganisatie, waarbij iedereen die de Nationale Landschappen een warm hart toedraagt, zich kan aansluiten. Allereerst de Nationale Landschappen zelf, dat wil zeggen de verantwoordelijke provinciale overheden en de regionale samenwerkingsverbanden. De meeste hebben dat inmiddels gedaan. Maar ook andere overheden, maatschappelijke organisaties, marktpartijen en kennisinstellingen kunnen meedoen. Servicenet heeft met diverse organisaties verkennende gesprekken gevoerd over samenwerking en het gezamenlijk uitvoeren van projecten. Onder meer met de ANWB, Rabobank, Triodos Bank, ASR, Nationaal Groenfonds, IPO, IVN, Bouwfonds, Samenwerkingsverband Nationale Parken, Recron, Landschapsbeheer Nederland, Staatsbosbeheer, NVM, SCR Reizen, DLG, TU Delft, College van Rijksadviseurs, Stichting Doen, Regionaal Landschap Oost-Vlaanderen en de Ministeries van I&M, EL&I en OC&W. Servicenet kent geen formele verenigingsstructuur, per geval wordt bekeken hoe de samenwerking wordt vormgegeven en de afstemming wordt gewaarborgd. Bestuur Servicenet Nationale Landschappen is een stichting met een breed samengesteld bestuur, waarin verschillende sectoren zijn vertegenwoordigd. De bestuurders nemen deel op persoonlijke titel en zijn geen verantwoording schuldig aan hun achterban. Ze zijn de vaandeldragers van Servicenet: - Bart Krol (voorzitter), gedeputeerde Provincie Utrecht en voorzitter Stuurgroep Groene Hart; - Diana de Jong, directeur Gebiedsontwikkeling Bouwfonds Ontwikkeling; - Joep Thönissen, directeur Recron; - Roelof Balk, directeur SlimmeVos.nl; Natuur en landschap vormen er uniek werkkapitaal. Zij inspireren tot duurzaam ondernemerschap en een streekeigen waardecreatie. Joep Thönissen, directeur RECRON De kwaliteit van onze leefomgeving wint aan betekenis en wordt steeds belangrijker bij de keuze van mensen om ergens te gaan wonen. Aandacht voor behoud én ontwikkelig van landschappelijke waarden is dus van groot belang. Diana de Jong, directeur Gebiedsontwikkeling Bouwfonds Ontwikkeling De betekenis van spirituele waarden vertalen in economische continuïteit en levensvatbaarheid, dat zie ik als de ultieme uitdaging voor een publiek-private financiering. Servicenet wil daarin ondersteunen. Met creativiteit, deskundigheid en passie. Roelof Balk, directeur SlimmeVos.nl 10

- Eric Luiten, professor cultuurhistorie en ontwerp TU Delft, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit Zuid-Holland; - Douwe Hoogland, voorzitter koepelorganisatie agrarische natuurverenigingen Nationaal Landschap de Noardlike Fryske Wâlden. Programmabureau Het programmabureau is de werkorganisatie van Servicenet. Zij stelt in opdracht van het bestuur een werkprogramma op en is verantwoordelijk voor de uitvoering. Dit bidbook geldt als werkprogramma voor 2012. Het programmabureau wordt gevormd door: - Lennart Graaff, programmamanagement (Investeren in Ruimte); - Pieter Veen, ontwerp en visievorming (Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw); - Jan Rutten, communicatie en marketing (Janrutten.com); - Arjan Koomen, kennismanagement (Wageningen UR/Alterra); - Michel Briene, economie en gebiedsontwikkeling (Ecorys). Comité van Aanbeveling Servicenet kent een Comité van Aanbeveling van invloedrijke personen die verklaard hebben Servicenet te steunen. De volgende personen maken deel uit van dit comité: - Alexander Rinnooy Kan, voorzitter SER; - Ed Nijpels, voorzitter NL Ingenieurs; - Herman Wijffels, hoogleraar duurzaamheid aan de Universiteit van Utrecht; - Cees Veerman, oud-minister van Landbouw; - Walter Kooy, directeur Nationaal Groenfonds; - Yttje Feddes, Rijksadviseur voor het landschap. Willen we de kwaliteit van ons landschap voor huidige en toekomstige generaties veiligstellen, dan vraagt dat om meer ondernemerschap, meer financiële middelen en meer bestuurlijke samenhang. Het initiatief voor een betere samenwerking tussen de Nationale Landschappen kan daaraan een belangrijke bijdrage leveren. Alexander Rinnooy Kan, voorzitter SER Heel goed dat de Nationale Landschappen steun bij elkaar vinden nu ze meer op eigen benen moeten staan. Daarmee voorkom je dat de investeringen van de laatste jaren verloren gaan. Zoek samen naar nieuwe verdienmodellen en inspireer elkaar met zorgvuldig beheer en mooie uitgevoerde projecten. Yttje Feddes, Rijksadviseur voor het landschap Nationale Landschappen zijn van het grootste belang om door de erkenning ervan elke Nederlander te leren beseffen hoe mooi en gevarieerd ons land is en hoe in de verscheidenheid van landschappen cultuurontwikkeling in ons land vorm heeft gevonden en omgekeerd het landschap haar bewoners heeft beïnvloed. Cees Veerman, oud-minister van Landbouw 11

Wat gaan we doen? Ambitie en nieuwe mindset Het schema op pagina 13 geeft de doelstelling en het programma van Servicenet Nationale Landschappen weer. Voorop staat de ambitie om de Nationale Landschappen als sterk merk overeind te houden en om een duurzame economische basis te creëren voor het behoud van deze landschappen. Servicenet wil bijdragen aan een nieuwe mindset, waarbij nieuwe partners worden betrokken bij de uitvoering, nieuwe verdienmodellen worden ontwikkeld voor het beheer en nieuwe ruimtelijke opgaven worden benut om de kwaliteit van het landschap te vergroten. Alleen als de kwaliteiten van het landschap stevig zijn ingebed in de manier waarop mensen wonen, werken en leven is het behoud hiervan kansrijk. Daar zal continu opnieuw het juiste evenwicht in gevonden moeten worden. De Nationale Landschappen willen hier, als iconen van Nederland, het goede voorbeeld in geven. Producten en diensten Servicenet is een servicegerichte organisatie, die praktische ondersteuning biedt aan de Nationale Landschappen. Servicenet levert een breed pakket van diensten en producten: - een website voor de professionals, met informatie over nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, financieringsmogelijkheden en activiteiten; - een website voor het brede publiek, als centrale toegangspoort naar de eigen websites van de afzonderlijke Nationale Landschappen; - symposia en seminars over actuele thema s; - gezamenlijke publiciteit en marketing voor de 20 Nationale Landschappen, waaronder de organisatie van de Nationale Landschapsdag ; - advies of onderzoek op maat voor specifieke vragen uit afzonderlijke Nationale Landschappen; - verbreding van het netwerk door het actief benaderen van mogelijke uitvoeringspartners. Naast deze reguliere activiteiten (het basispakket), wil Servicenet ook -samen met partners- projecten in gang zetten, die concreet uitwerking geven aan belangrijke opgaven en kansen en die voor meerdere Nationale Landschappen relevant zijn. Servicenet heeft in dit alles vooral een bemiddelende, faciliterende en stimulerende rol. De feitelijke uitvoering van de projecten zal veelal door de Nationale Landschappen zelf of door de andere partners in het netwerk opgepakt worden. Drie programmasporen De werkzaamheden van Servicenet zijn gericht op drie samenhangende programmasporen: 1. Samenwerking en kennisuitwisseling, zowel tussen de Nationale Landschappen onderling als met landelijke spelers en lokale partners: de organisatie van een stevig netwerk op alle schaalniveau s (ook Europees) is cruciaal voor de continuïteit van de Nationale Landschappen. 2. Productontwikkeling en kwaliteitsborging: nieuwe opgaven en functies koppelen aan versterking van de identiteit en de kwaliteit van de Nationale Landschappen, dit is van groot belang voor de vitaliteit en de duurzaamheid van het landschap; belangrijke thema s zijn energietransitie, voedselproductie ( proef het landschap ) en cultureel ondernemerschap. 3. Publiciteit en marketing: stevig neerzetten van het merk Nationaal Landschap richting het publiek, zowel bewoners en ondernemers als (potentiële) bezoekers; dit is cruciaal voor het maatschappelijk (en het politieke) draagvlak, maar ook voor de toeristisch-recreatieve ontwikkeling en de Holland promotion. In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op het basispakket van producten en diensten en de aanvullende projectideeën. 12

Servicenet Nationale Landschappen ORGANISATIE Servicenet is een organisatie van en voor de Nationale Landschappen, in de vorm van een stichting met een onafhankelijk bestuur en een eigen programmabureau. We bieden een breed pakket van diensten en producten aan, om de deelnemende Nationale Landschappen te ondersteunen en om het merk Nationaal Landschap stevig in de markt te zetten. We werken aan de opbouw van een actief landelijk netwerk van publieke en private partijen die de Nationale Landschappen een warm hart toedragen. DOELEN Samenwerking en kennisuitwisseling Organisatie van het landelijk netwerk tussen de Nationale Landschappen en met publieke en private partijen. Productontwikkeling en kwaliteitsborging Bijdragen aan een gezamenlijke ruimtelijke agenda en een duurzame financieringsstrategie voor de Nationale Landschappen. Publiciteit en marketing Nationaal Landschap als een sterk merk in de markt zetten, richting burgers, ondernemers en bestuurders. BASISPAKKET Relatiebeheer en kennisbemiddeling Website en nieuwsbrieven voor het netwerk Nieuwe verdienmodellen en financieringsconstructies Themabijeenkomsten en ontwerpateliers Marketingstrategie Persberichten en artikelen Publiekswebsite Symposia en kennisdelers Nationale Landschapsdag PROJECTEN Stad-landrelaties Loket Groenblauwe Diensten Brussel binnen handbereik Energielandschappen Ambassadeurs van het landschap / landschapsarrangementen Proef het landschap 13

2. Producten en diensten Dit hoofdstuk geeft een beschrijving van de producten en diensten die Servicenet Nationale Landschappen levert op het gebied van: - samenwerking en kennisuitwisseling; - productontwikkeling en kwaliteitsborging; - publiciteit en marketing. Voor elk van deze drie programmasporen wordt onderscheid gemaakt in basispakket (de witte pagina s) en projecten (de gekleurde pagina s). Het basispakket heeft betrekking op de reguliere werkzaamheden van Servicenet Nationale Landschappen, zoals de organisatie van netwerkbijeenkomsten, het onderhoud van de website www.servicenetnationalelandschappen.nl en het benaderen van uitvoeringspartners. Het afgelopen jaar is hier al veel mee bereikt. De maatschappelijke betrokkenheid is vergroot en de Nationale Landschappen zijn op de provinciale beleidsagenda s blijven staan. Maar het echte werk moet nog beginnen! Hiervoor hebben we uw steun hard nodig. Per programmaspoor zijn telkens twee projectideeën beschreven. Servicenet wil deze projecten met belanghebbenden uitvoeren. Dat kan gaan om publieke partijen, maar ook om maatschappelijke organisaties en marktpartijen. Stap 1 is om te onderzoeken of partijen het idee ondersteunen en mee willen doen. Stap 2 is om afspraken te maken over de uitvoering en de financiering. Van de projecten waar voldoende partijen op inschrijven, kan de uitvoering snel starten. Dit bidbook is dus een open uitnodiging aan alle mogelijke partners om te participeren in Servicenet Nationale Landschappen en mee te investeren in de kwaliteit van deze unieke gebieden. Want zonder uw bijdrage houden we de Nationale Landschappen niet overeind. 14

Samenwerking en kennisuitwisseling 1. Relatiebeheer en kennisbemiddeling Het verstevigen van het netwerk blijft de komende jaren veel aandacht vragen. Dit is de core business van Servicenet. We zullen gesprekken voeren met mogelijke nieuwe landelijke partners en eraan werken om vragers en aanbieders (van kennis, ideeën, grond en geld) met elkaar in contact te brengen. We zullen ook investeren in het bestendigen en verbreden van bestaande organisatiestructuren in de Nationale Landschappen zelf. Niet alle Nationale Landschappen zijn immers even goed georganiseerd, niet overal zijn bijvoorbeeld gemeenten, ondernemers- en bewonersorganisaties al goed aangehaakt. Er ligt nog een grote opgave om dit te verbeteren en hier meer continuïteit in te brengen. Bijvoorbeeld door in elk Nationaal Landschap een landschapshuis te vestigen, als centraal ontmoetingspunt en activiteitencentrum. Uitwisseling van ervaringen in verschillende Nationale Landschappen en ook in buitenlandse landschappen kan daarbij nuttig zijn. Daarin willen we faciliteren. Daarnaast kunnen we advies op maat leveren voor specifieke vragen uit afzonderlijke Nationale Landschappen. 2. Website en nieuwsbrieven voor het netwerk In 2011 is de website www.servicenetnationalelandschappen.nl ontwikkeld voor een brede doelgroep van professionals en andere geïnteresseerden die zich met de Nationale Landschappen bezig houden. Het vullen van de website met content en het actueel houden vraagt een blijvende inspanning. Daarnaast is er een Linkedin-groep actief en worden nieuwsbrieven verstuurd. 3. Symposia en kennisdelers Servicenet organiseert regelmatig symposia en kennisdelers rond de gezamenlijke agenda en rond specifieke inhoudelijke thema s (zie ook bij de andere twee programmasporen). Minimaal één keer per jaar zal er een landelijke netwerkbijeenkomst worden gehouden, die telkens samen met en in een Nationaal Landschap zal worden georganiseerd. Hier wordt onder meer het werkplan van Servicenet besproken en de wensen van de deelnemende Nationale Landschappen geïnventariseerd. In 2011 heeft Servicenet op 5 september een bijeenkomst georganiseerd op de Groene Golflengte in Radio Kootwijk. Daar heeft Bart Krol het bestuur gepresenteerd, waren er inleidingen van Hans Mommaas (zie kader) en Yttje Feddes en zijn er workshops gehouden rond de thema s ruimtelijke kwaliteit en financiering. Servicenet kan een brug slaan tussen enerzijds het belang van het Nationale Landschap en anderzijds het meervoudige belang van het ontwikkelen van nieuwe verdienmodellen. Bijvoorbeeld door het aangaan van relaties met de zorgsector, de recreatiesector of de woningbouwsector. Hans Mommaas, professor vrijetijdsmanagement Universiteit van Tilburg, tijdens de Groene Gollflengte op 5 september 2011 Ik heb de indruk dat de landschappen in Nederland, België en Frankrijk grotendeels met dezelfde dingen bezig zijn. Daarom is het belangrijk elkaar op te zoeken. Ik juich de vorming van Servicenet Nationale Landschappen toe en hoop dat het wordt uitgebouwd. Eddy Raepsaet, regionaal landschap Oost-Vlaanderen, tijdens het seminar Wat kan Europa voor u betekenen op 9 november 2011 15

Project 1: Stad-landrelaties verstevigen relaties Nationale Landschappen en stedelijke gebieden Doel Doel van dit project is om de ruimtelijke en functionele relaties tussen de Nationale Landschappen en de stedelijke gebieden te verstevigen. Nu lijken stad en landschap vaak met de rug naar elkaar toe te liggen en is er weinig samenwerking tussen stedelijke en landelijke stakeholders. Hierdoor worden ruimtelijke en economische kansen gemist. Diverse Nationale Landschappen hebben nadrukkelijk te maken met deze problematiek. Denk aan het Groene Hart en de Randstad, De Stelling van Amsterdam en de Metropoolregio Amsterdam, De Nieuwe Hollandse Waterlinie en de NV Utrecht, Noordoost-Twente en Twentestad, IJsseldelta en stedelijk netwerk Zwolle-Kampen, Drentsche Aa en stedelijk netwerk Assen-Groningen, Groene Woud en Brabantstad. Rol Servicenet Servicenet wil de Nationale Landschappen helpen om de bestuurlijke en maatschappelijke samenwerking met de omliggende steden te intensiveren. Alleen dan is het mogelijk om vanuit de stedelijke gebieden extra investeringen te genereren in de ontwikkeling en het beheer van de Nationale Landschappen. 2. Bevorderen van de bestuurlijke en maatschappelijke samenwerking tussen enerzijds de Nationale Landschappen en anderzijds de omliggende en inliggende stedelijke gebieden; dat wil zeggen overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties uit deze gebieden met elkaar in contact brengen, onderzoeken waar gezamenlijke belangen liggen en deze vertalen naar een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de inrichting en het beheer van de Nationale Landschappen. 3. Ontwikkeling van praktische inrichtingsprincipes, functiecombinaties, financieringsconstructies en uitvoeringsstrategieën voor de aanleg van aantrekkelijke stad-landverbindingen en hoogwaardige overgangsgebieden tussen stad en land; dit aan de hand van concrete cases. De eerste stap is het organiseren van een aantal werkbijeenkomsten en conferenties. Op basis daarvan worden met direct betrokken partijen projectplannen uitgewerkt. gericht op het opzetten van concrete praktijkpilots. De feitelijke uitvoering van de pilots is primair de verantwoordelijkheid van de aangewezen trekker. Aanpak De werkzaamheden zijn gericht op; 1. Bevorderen van de kennisuitwisseling tussen de verschillende Nationale Landschappen over de wijze waarop de omliggende of inliggende stedelijke gebieden meer betrokken kunnen worden bij de inrichting en het beheer van het landschap; dat wil zeggen het presenteren van goede voorbeelden (uit de Nationale Landschappen zelf, maar eventueel ook uit andere gebieden of uit het buitenland) en het gezamenlijk benoemen van knelpunten, opgaven, kansen en oplossingen. Partners Cruciaal in dit project is het organiseren van de samenwerking tussen stedelijke en landelijke stakeholders, uit zowel overheden en maatschappelijke organisaties, als bedrijfsleven en kennisinstellingen. 16

Project 2: Loket Groenblauwe Diensten samenwerking en kennisuitwisseling over gebiedsgerichte inzet GLB-gelden Doel Doel van dit projet is om de Nationale Landschappen goed voor te bereiden op de veranderingen in het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van Europa (GLB). In het bijzonder zal worden onderzocht of een gebiedsgerichte toepassing van het nieuwe financieringsstelsel mogelijk is, bijvoorbeeld in de vorm van regionale pakketten voor Groenblauwe Diensten. Juist in de Nationale Landschappen zijn op veel plaatsen aangepaste vormen van landbouw tot stand gekomen, die meer zijn afgestemd op de lokale natuurlijke omstandigheden en landschappelijke kwaliteiten. Verbrede landbouw en de teelt van streekproducten zijn sterk in ontwikkeling. De voorgenomen herziening van het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid zal deze ontwikkeling ondersteunen. Maar ook voor ondernemers die vooral inzetten op schaalvergroting of intensivering, biedt het nieuwe beleid nieuwe mogelijkheden die ingepast moeten worden in het landschap. Rol van Servicenet Diverse Nationale Landschappen zijn al bezig met de implementatie van nieuwe regelgeving en de ontwikkeling van Groenblauwe Diensten. Servicenet wil de kennisuitwisseling en samenwerking op dit vlak stimuleren en faciliteren. 2. Een goed overzicht van de landschappelijke en landbouwkundige gebiedskenmerken vormt de basis voor de uitwerking van een regionale strategie voor de inzet van Groenblauwe Diensten (of ecosysteemdiensten ). Een dergelijke strategie zal vooral door het Nationaal Landschap zelf (bestuurders, ondernemers en burgers) ontwikkeld moeten worden, maar Servicenet kan hierin ondersteunen en de afstemming met de landelijke en Europese regelgeving waarborgen. 3. In de derde fase gaat het om het opzetten van een praktisch systeem waarbij GLB middelen beschikbaar komen voor de agrariërs in de Nationale Landschappen. Bijvoorbeeld door instelling van een regionaal loket Groenblauwe Diensten per Nationaal Landschap. Partners Voor dit project zal in eerste instantie de samenwerking worden gezocht met partijen als LTO Nederland, koepels van agrarische natuurverenigingen, DLG, de Rabobank, de provincies en/of IPO en het Ministerie van EL&I. Aanpak 1. Inventarisatie van gezamenlijke opgaven en mogelijke ontwikkelingsrichtingen op het gebied van het samengaan van landbouw en landschap. Veel Nationale Landschappen hebben al een eigen visie of aanpak ontwikkeld, die ook voor andere Nationale Landschappen relevant kunnen zijn. Maar het ontbreekt aan een systematisch overzicht. Met behulp van GIAB (Geografische Informatie over Agrarische Bedrijven) kunnen gegevens over type landbouw en economische positie gekoppeld worden aan landschappelijke kenmerken (dynamiek en elementen/patronen). 17

Productontwikkeling en kwaliteitsborging 1. Nieuwe verdienmodellen en financieringsconstructies Veel Nationale Landschappen worstelen met het probleem dat de kosten van het natuur- en landschapsbeheer alsmaar toenemen, terwijl de subsidies van het Rijk worden afgebouwd. Men is naarstig op zoek naar nieuwe financieringsbronnen. Er is inmiddels een breed scala aan creatieve financiële instrumenten ontwikkeld: gebiedsfondsen, streekrekeningen, landschapsveilingen, verhandelbare emissierechten, betaalde uitzichtgaranties, compensatieregelingen en allerlei vereveningsmechanismen. Veel oplossingen blijven echter afhankelijk van blijvende subsidiestromen, overheidsbemoeienis en liefdadigheid, en dat zijn nu net onzekere factoren. We moeten ook nadenken over alternatieve oplossingen. Dat roept nieuwe vragen op. Wat is precies het verdienpotentieel van het landschap? Hoe kunnen we nieuwe waarden creëren? Kan de markt -bij een terugtredende overheid- nieuwe taken op zich nemen? Welke gebiedsprocessen en instrumenten horen daarbij? Wat heeft Europa ons te bieden? En wat kunnen we nog van het Rijk verwachten? Servicenet wil de Nationale Landschappen helpen om op deze vragen een antwoord te krijgen. Door het organiseren van kennisdelers, zoals het succesvolle seminar over Europese financiering op 9 november 2011, dat een vervolg krijgt in 2012 (zie ook project Brussel binnen handbereik ). Door de ontwikkeling van nieuwe financieringsconstructies, zoals het concept van de BV s voor het landschap, dat is ontleend aan het model van de publiek-private ontwikkelingsmaatschappijen voor de economische structuurversterking van de regio. En -uiteindelijk- door het opzetten van concrete praktijkpilots in verschillende Nationale Landschappen. 2. Themabijeenkomsten en ontwerpateliers Nieuwe uitvoeringscoalities en verdienmodellen zullen niet tot stand komen zonder nieuwe ruimtelijke modellen. Servicenet wil middels de organisatie van themabijeenkomsten en ontwerpatelers verkennen hoe maatschappelijke en economische opgaven gekoppeld kunnen worden aan extra investeringen in de kwaliteit van het landschap. Denk bijvoorbeeld aan energietransitie (zie project Energielandschappen ), klimaatadaptatie, bodemdaling in de veengebieden, vergrijzing, hoogwaardige voedselproductie (zie project Proef het landschap ) en nieuwe vormen van vrijetijdsbesteding en cultuurbeleving. Deze opgaven zijn niet uniek voor de Nationale Landschappen, maar juist in deze gebieden ligt er een extra uitdaging om te laten zien dat ze een kwaliteitsimpiuls kunnen betekenen voor het landschap. De ontwerpateliers zullen samen met de Rijksadviseur voor het Landschap en de provinciale kwaliteitsadviseurs of -ateliers worden georganiseerd. Een mooi landschap blijft alleen mooi als het ook een economisch levend landschap is. Dat is niet eenvoudig, maar het kan wel. En met het Servicenet gaan we zorgen dat het gebeurt. Walter Kooy, directeur Nationaal Groenfonds Het Nederlandse landschap is onderhevig aan een onvermijdelijke en onomkeerbare vermaatschappelijking. De transformaties die daaruit voortkomen moeten buitengewoon zorgvuldig worden begeleid, zeker in de Nationale Landschappen. Eric Luiten, professor TU Delft en Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit Zuid-Holland 18

Project 3: Brussel binnen handbereik projecten financieren met Europese middelen Doel Doel van dit project is om concrete projecten in de Nationale Landschappen gefinancierd te krijgen met Europese middelen. Daarbij zal vooral worden ingestoken op de thema s die aansluiten bij de Europese kernbegrippen: duurzaamheid, energie en innovatie. Er zijn veel Europese fondsen waar de Nationale Landschappen aanspraak op kunnen maken: INTERREG, ESPON, JESSICA, LEADER, GRUNDTVIG, CULTURE, TEN-E en nog veel meer. Van harde investeringen in de infrastructuur tot zachte bijdragen ter bevordering van kennisuitwisseling.toch wordt van deze fondsen nog maar weinig gebruik gemaakt. Slechts enkele landschappen weten Europa goed te vinden. Dat is verklaarbaar: het binnenhalen van Europese middelen is ingewikkeld en is aan een flink aantal voorwaarden verbonden. Daarnaast is een interregionale en transnationale samenwerking vaak een vereiste. Er bestaat bovendien geen gebruiksvriendelijk overzicht van de verschillende mogelijkheden en beperkingen van Europese subsidiebronnen, afgestemd op de doelstellingen van gebiedsorganisaties op het grensvlak van natuur- en landschapsbeheer en plattelandsontwikkeling. Dat maakt dat veel Europees geld onbenut blijft. Dat terwijl de Nationale Landschappen de ideale schaalgrootte hebben voor een Europese aanvraag. Rol van Servicenet Servicenet organiseert de samenwerking en kennisuitwisseling tussen Nationale Landschappen onderling en tussen de Nationale Landschappen en andere Europese regio s met vergelijkbare opgaven. Daarnaast wil Servicenet als helpdesk fungeren voor de Nationale Landschappen en de subsidies beter toegankelijk maken, bijvoorbeeld door een Europese subsidiewijzer te ontwikkelen. Bovendien wil Servicenet de Nationale Landschappen ondersteunen bij het doen van een Europese aanvraag. Aanpak 1. Identificeren van gemeenschappelijke thema s en koppeling van deze thema s aan de Europese agenda (de calls ). 2. Organiseren van uitwisselingsbijeenkomsten (nationaal en internationaal) om de partners bij elkaar te brengen en de uitgangspunten voor een of meerdere gezamenlijke aanvragen te formuleren. 3. Helpen bij de voorbereiding van de Europese aanvragen en feedback geven op projectideeën en projectvoorstellen. Ter ondersteuning van deze stappen zal een Europese subsidiewijzer worden ontwikkeld: een interactieve database voor de diverse Europese regelingen, met een helder overzicht van voorwaarden, voor- en nadelen, aandachtspunten en suggesties. Met deze subsidiewijzer krijgen initiatiefnemers snel inzicht in de kansrijkdom en de aanpak van een mogelijke Eurpese subsidie-aanvraag. Partners De samenwerking zal sterk afhangen van de gekozen thema s. Partners kunnen nationaal worden gevonden in overheden, marktpartijen, maatschappelijke organisaties en onderzoeksinstellingen. Internationaal zal samenwerking worden gezocht met landschappen en regio s met vergelijkbare opgaven. 19

Project 4: Energielandschappen versterking landschap door energietransitie Opgave Doel van dit project is om te onderzoeken hoe energietransitie kan bijdragen aan versterking van de landschappelijke kwaliteit en het toeristische imago van de Nationale Landschappen. Tevens wordt onderzocht in hoeverre Nationale Landschappen hierin samen kunnen optrekken. Zo mogelijk zal een gezamenlijk beroep op Europese fondsen worden gedaan om de gewenste energietransitie te versnellen. De noodzakelijke omschakeling van fossiele brandstoffen naar duurzame energiebronnen hebben grote ruimtelijke gevolgen. Op alle schaalniveaus zullen ingrijpende maatregelen nodig zijn om de Europese en landelijke doelen te realiseren. De Nationale Landschappen kunnen zich profileren als duurzame landschappen en zo een voorbeeldfunctie gaan vervullen voor andere gebieden. Bijvoorbeeld op het gebied van verwerking van biomassa, regionale voedselkringlopen en energiezuinig verkeer ( slow traffic ). Rol van Servicenet Servicenet wil een gezamenlijk kennisnetwerk opbouwen en gezamenlijke belangen behartigen. Servicenet kan een coördinerende rol vervullen in het aanvragen van een Europese subsidie of in de internationale kennisuitwisseling met andere beschermde landschappen. De feitelijke uitvoering is vooral een zaak van de regionale partners. Aanpak 1. Inventarisatie van bestaande projecten en initiatieven in Nationale Landschappen en van relevante nationale en Europese programma s en fondsen. 2. Benoemen van een aantal kansrijke strategieën of speerpuntprojecten, die voor meerdere Nationale Landschappen relevant zijn. 3. Opstellen van een plan van aanpak en regelen van (Europese) financiering voor uitvoering van gezamenlijk gekozen strategieën of speerpuntprojecten. 4. Feitelijke uitvoering van maatregelen voor duurzame energie, die bijdragen aan de landschappelijke kwaliteit en het toeristisch imago van het Nationaal Landschap. Partners De samenwerking zal worden gezocht met energiebedrijven (ENECO, NUON, etc.), afvalverwerkers, terreinbeheerders, landbouworganisaties, de provincies en/of IPO, omgevingsdiensten, Rijkspartijen en kennis- instituten. Juist op het gebied van duurzame energie zijn veel partijen actief en wordt veel onderzoek gedaan. Het opbouwen van een kennisnetwerk of community of practice voor de specifieke opgaven in Nationale Landschappen is een belangrijk onderdeel van dit project. 20