Paddenstoelen in de klas alle groepen

Paddenstoelen in de klas alle groepen docentenhandleiding

Uitgave: ANMEC Paddenstoelen in de klas Docentenhandleiding Redactie Paula Wanner Lay-out Jolanda van der Heijden Met dank aan: De Hortus, centrum voor Natuur en Milieu, Milieudienst Zuid-Oost Utrecht, Milieudienst Noord-West Utrecht. Het lesmateriaal mag vrij gekopieerd worden voor gebruik op school en is gratis te downloaden van onze website www.anmec.nl. Vermenigvuldiging voor overige doeleinden is uitsluitend toegestaan na toestemming van ANMEC. Telefoon 020-622 54 04 E-mail anmec@anmec.nl Website www.anmec.nl Facebook ANMEC September 2013

Inhoud Inleiding Doel van het lesmateriaal 5 Aanlsuiting bij lesmethoden 6 Materiaal en verzorging / Organisatie 7 Schematisch overzicht van de lessen 8 Startactiviteiten 9 Kernactiviteiten 11 Afsluitende activiteiten 24 Extra activiteiten 27 Bijlagen Bijlage 1 - Het cadeau van Koning Herfst 30 Bijlage 2 - Brief van koning Herfst 31 Bijlage 3 - Voorbeeld Groei- en verzorgingsposter 32 Bijlage 4 - Wij kweken paddenstoelen! 33 Bijlage 5 - Groeifasen 36 Bijlage 6 - Tips voor het begeleiden van de Herfstwandeling 40 Bijlage 7 - Veelgestelde vragen 41 Bijlage 8 - Achtergrondinformatie 42 3

4

i n l e i d i n g Inleiding Of je nu groot of klein bent; paddenstoelen blijven iets speciaals. De één geniet vooral van het zoeken naar paddenstoelen in het bos, de ander van de heerlijke recepten. Weer een ander denkt bij paddenstoelen aan de magische verhalen die hierover de ronde doen. In deze handleiding staan tal van activiteiten beschreven, geschikt voor alle klassen van het basisonderwijs. Zo krijgen de kleuters een bezoek van Koning Herfst en komen de leerlingen in de hogere klassen als echte onderzoekers gaandeweg alles te weten over paddenstoelen en schimmels. De leerlingen gaan bovendien als echte koks aan de slag om van de (zelfgekweekte) paddenstoelen heerlijke gerechten te maken! Deze handleiding Paddenstoelen in de klas bestaat uit achtergrondinformatie en lessuggesties. U heeft de keuzevrijheid om de lessen aan te passen aan uw eigen situatie in de klas. Het schema op pagina 8 is hier handig bij. Bij dit lesmateriaal kunt u gebruik maken van een kweekpakket voor champignons. Meer informatie hierover leest u bij materiaaltips. Kerndoelen Dit seizoenspakket sluit aan op de volgende kerndoelen: Kerndoel 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. Kerndoel 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. Kerndoel 41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. Doelgroep Deze handleiding Paddenstoelen in de klas is bedoeld voor de groepen 1 t/m 8 van het basisonderwijs. Geschikte periode De maanden oktober, november en december zijn het meest geschikt voor Paddenstoelen in de klas. Houd er rekening mee dat de ontwikkeling van de paddenstoelen in het kweekpakket 4 à 5 weken duurt. Plan de start van het kweekpakket zo dat de vierde dag niet in een weekend valt en dat de (eerste) oogst voor of na de herfstvakantie plaatsvindt. Doelen Het doel van Paddenstoelen in de klas is leerlingen kennis te laten maken met het uiterlijk, de eigenschappen en de levenscyclus van paddenstoelen. Afhankelijk van het niveau van uw leerlingen en de activiteiten die u kiest, zijn de volgende doelen te behalen: De leerlingen kunnen de levenscyclus van paddenstoelen beschrijven. De leerlingen kunnen uitleggen waarom paddenstoelen belangrijk zijn voor de afbraak van natuurlijk afval. De leerlingen kunnen de verschillende delen van de paddenstoel benoemen (hoed, steel, plaatjes, schimmeldraden). De leerlingen kunnen verschillende soorten padden stoelen onderscheiden en benoemen. 5

i n l e i d i n g Aansluiting bij lesmethoden Het seizoenspakket sluit aan bij de volgende methoden voor natuuronderwijs: Methode Groep / boek Hoofdstuk, les Titel In vogelvlucht Groep 6 Thema 2 Schimmels en paddenstoelen Leefwereld Groep 3 Hoofdstuk 5 Praatplaat: Blaadjes in de wind Leefwereld Groep 4 Hoofdstuk 4 Feest in het bos Leefwereld Groep 5 Hoofdstuk 5 Afvaleters Leefwereld Groep 6 Hoofdstuk 5 Herfstbloemen Natuniek Groep 5 Natuurlijk Groep 8 Naut Groep 5 Project 1 Les 6, 7 en 8 Thema 1 Les 3 Thema 1 Les 3 Een broodje poep? Bacteriën en schimmels Kleine wezens Wijzer door de natuur Groep 6 Herfst 2 Les 1, 2 en 3 Les 1 Schimmels Les 2 Paddenstoelen Les 3 Waarom opruimen? De Grote Reis Groep 6 Herfst Overleven Paddenstoelen 6

i n l e i d i n g Materiaal en verzorging Dit onderdeel beschrijft de algemene van Paddenstoelen in de klas en de verzorging van het kweekpakket in het bijzonder. Bij de beschrijvingen van de lessuggesties staat weergegeven welke er nodig zijn om de opdracht uit te kunnen voeren. Kweekpakket champignons Het is leerzaam om paddenstoelen te zien groeien. Met het kweekpakket voor champignons kan dit gemakkelijk in de klas. De zelfgekweekte champignons zijn te gebruiken bij de verschillende opdrachten uit de handleiding. Ook is het boeiend om de groei van de champignons bij te houden. In deze handleiding staan hiervoor lessuggesties beschreven. Houd er rekening mee dat de ontwikkeling van de paddenstoelen in het kweekpakket 4 à 5 weken duurt. Gedurende de eerste weken groeien de sporen uit tot zwamvlokken. Dit is aan de oppervlakte niet altijd zichtbaar. Zet de doos op een plaats waar het 18 graden Celsius is. Belangrijk is dat de aarde vochtig blijft. Na ongeveer 3 weken komen de eerste paddenstoelen uit de grond. Het kweekpakket is (1 x per jaar) te bestellen via ANMEC, of online bij organisaties zoals onder andere Hobbychamp, zie www.hobbychamp.com. Verzorging champignons Paddenstoelen groeien het beste op donkere plekken. Het kweekpakket wordt geleverd in een doos met deksel waarmee het daglicht wordt beperkt. Zorg ervoor dat het deksel zo wordt geplaatst, dat de paddenstoelen voldoende zuurstof krijgen. Daarnaast dienen de paddenstoelen dagelijks water te krijgen met een plantenspuit (niet meegeleverd). Een uitgebreide instructie voor de verzorging van de champignons wordt meegeleverd bij het kweekpakket. In de activiteiten Wij kweken paddenstoelen! en Paddenstoelenkweken: zo doe je dat! staan beschreven hoe u samen met de klas de champignons kunt verzorgen. Zoekkaarten Wanneer u de handleiding bij ANMEC heeft besteld, dan is hier één zoekkaart aan toegevoegd. Extra zoekkaarten kunt u lenen bij de NatuurMEdiatheek van ANMEC, of bestellen in de webwinkel van Veldwerk Nederland, zie www.veldwerknederland.nl. Onderzoeksmateriaal, boeken en multimedia Een eenvoudige loep en een spiegeltje maken het bekijken van de paddenstoelen nog interessanter. In boeken over paddenstoelen kunnen uw leerlingen extra informatie opzoeken. In de NatuurMEdiatheek van ANMEC zijn inspiratiepakketten over paddenstoelen te leen. Filmpjes over de paddenstoel zijn te vinden op SchoolTV Beeldbank en Het Klokhuis. SchoolTV Beeldbank: www.schooltv.nl/beeldbank. Het Klokhuis: www.hetklokhuis.nl. (Zoek op paddenstoelen en schimmels) Een heldere uitleg over paddenstoelen en schimmels is te vinden op Nieuws uit de Natuur: www.schooltv.nl/nudn (zoek op paddenstoelen). Organisatie Op pagina 8 vindt u een overzicht van alle lessuggesties. Bij iedere lessuggestie staat de tijdsbesteding, groepsvorm en doelgroep beschreven. Deze doelgroepverdeling is een indicatie. Bekijk ook de activiteiten die beschreven zijn voor de andere groepen. Mogelijk passen deze beter bij uw klas. Deze handleiding maakt het mogelijk: Zelf een programma op te stellen dat past binnen de beschikbare tijd. Activiteiten uit te kiezen die passen bij de interesses en mogelijkheden van uw leerlingen. Onnodige herhaling te voorkomen, bijvoorbeeld als leerlingen als eerder met Paddenstoelen in de klas hebben gewerkt. Een deel van de activiteiten in de zelfstandige werktijd of als keuzemogelijkheid aan te bieden. Binnen de klas te differentiëren; voor een aantal leerlingen van uw klas zijn wellicht de werkbladen van een klas hoger of een klas lager geschikter. Houdt er rekening mee dat de meeste activiteiten vooral interessant zijn in de periode waarop de gekweekte paddenstoelen geoogst kunnen worden. Het is niet noodzakelijk alle activiteiten te doen. De beschreven activiteiten hebben steeds een wisselend accent, bijvoorbeeld op onderzoek, taal of handvaardigheid. Deze zijn verdeeld in start-, kern- en afsluitende activiteiten zodat u een logische opbouw en diepgang in uw lessen(serie) kunt aanbrengen. Aansluitend bevat het lespakket een aantal extra activiteiten waarbij het onderwerp paddenstoelen raakvlak heeft met andere leergebieden. Bij verschillende lessuggesties wordt verwezen naar werkbladen. U vindt deze werkbladen achterin deze handleiding. U kunt de activiteiten op verschillende manieren organiseren: Een ontdekhoek waar champignons worden gekweekt, en waar u loepjes, zoekkaarten, werkbladen en boeken klaarlegt. Leerlingen werken om beurten, bij voorkeur in tweetallen of in een groepje. Een circuitles waarbij gedurende een bepaalde tijd door de hele klas tegelijk aan verschillende opdrachten gewerkt wordt. Een lessenserie: u besteedt elke dag of week, een lesuur of dagdeel aan het onderwerp. Wij wensen u veel plezier met de Paddenstoelen in de klas! 7

s c h e m a t i s c h o v e r z i c h t v a n d e l e s s e n Schematisch overzicht van de lessen Pagina Les Groepsvorm (minuten) 1 2 3 4 5 6 7 8 Startactiviteiten 9 Het cadeau van Koning Herfst Klassikaal 45 10 Introductie van het kweekpakket Klassikaal 30 Kernactiviteiten 11 Wij kweken paddenstoelen! Klassikaal 5 per dag 5 per dag 13 Paddenstoelen kweken, zo doe je dat! Klassikaal en individueel 14 Herfstwandeling: Op zoek naar de herfst! In groepjes 90 15 Kijken, voelen, ruiken en proeven Klassikaal 30 16 Paddenstoelen groeien, net als wij! Individueel 15 16 Een sporenkijkdoos maken Individueel 30 17 De groeicirkel: Van klein naar groot Individueel 15 17 Herfstwandeling: op paddenstoelenjacht In groepjes 90 18 Paddenstoelen tekenen en onderzoeken Individueel 30 19 Sporenafdruk maken Individueel 5 20 Woordweb Klassikaal of individueel 15 21 Er zit schimmel op! In groepjes 20, 5, 20 22 Het schimmelonderzoek In groepjes 45, 10, 45 23 Schimmels van héél dichtbij Individueel 15 Afsluitende activiteiten 24 Paddenstoelen op het toneel! Klassikaal 30 25 De paddenstoelen Quiz In groepjes 30 45 25 Smullen met paddenstoelen Klassikaal of in groepjes 26 Paddenstoelententoonstelling Klassikaal 30 Extra activiteiten 27 Stippen tellen Individueel 10 27 Paddenstoelen ordenen Individueel 20 27 Paddenstoelenhoed Individueel 20 27 Kleurplaat paddenstoelen Individueel 15 28 Herfstmozaïek Individueel 20 28 Paddenstoelenbos Individueel 20 28 Paddenstoelen van klei Individueel 20 28 Paddenstoelen van papier-maché Individueel 30 29 Paddenstoelen boven en onder de grond Individueel 20 29 Woordenbrij Individueel 15 29 Oppervlakte vergroting Klassikaal 5 8

s t a r t a c t i v i t e i t e n Startactiviteiten Het cadeau van Koning Herfst Aan de hand van een voorleesverhaal wordt het kweekpakket in de klas geintroduceerd. Doelgroep Groep 1, 2 en 3 Groepsvorm Klassikaal 45 minuten Kweekpakket als cadeau ingepakt Schone bak of emmer Litermaat Leerkracht en/of leerlingen verzamelen herfst voor op tafel: bladeren, zaden, vruchten. Bijlage 1 Het cadeau van Koning Herfst Bijlage 2 Brief van Koning Herfst Doel Aan het eind van de les kennen de leerlingen het begrip herfst en kunnen ze drie verschijnselen opnoemen die zich voordoen in de herfst. Bijvoorbeeld: blaadjes vallen van de bomen; er zijn paddenstoelen; het wordt kouder. Voorbereiding Pak de kweekbak in als cadeau van Koning Herfst, met een mooie strik erom. Doe de brief van Koning Herfst erbij. Regel een leerling uit een hogere groep, die dit cadeau tijdens/na afloop van het verhaal in de klas komt bezorgen. Maak een tafel vrij die kan dienen als herfsttafel. Begin zelf met het inrichten ervan, maar laat de leerlingen zoveel mogelijk zelf materiaal zoeken en meebrengen. Zet de klaar die nodig zijn voor het klaar maken van het kweekpakket: een schone bak of emmer en litermaat. Lees het verhaal vooraf een keer door. Afhankelijk van de leerlingkenmerken kunt u ervoor kiezen om woorden te vervangen of het verhaal te illustreren met beeldend materiaal. Leest u liever geen sprookje voor, dan kunt u ook een ander herfstverhaal voorlezen (bijvoorbeeld uit: Lekker weertje koekepeertje door Carry Slee en Dagmar Stam). Kern (20 minuten) Reageer verbaasd op de komst van het pakje en lees de brief van Koning Herfst voor. Pak het cadeau voorzichtig met de leerlingen samen uit en open de kweekbak. Stel vragen: Wat zou dit nou zijn? Ruik je iets? Wat zie je? Hoor je wat? Hoe zou het voelen? Vertel de leerlingen dan wat er in de doos zit. De komende weken zullen ze zich verbazen over wat er allemaal gebeurt in de doos: eerst duurt het een poos voordat er iets te zien is en dan gaat het opeens heel snel. Maak nu samen met de leerlingen het kweekpakket klaar. Gebruik hierbij werkblad 1 Het klaarmaken van het kweekpakket. Lees de stappen één voor één voor, en laat de leerlingen ze uitvoeren. Bedenk samen met de leerlingen een goede plek voor de bak. Vertel dat ze de komende weken elke dag zelf het kweekpakket mogen verzorgen. Ook gaan ze elke dag kijken wat er gebeurt in de doos. De verzorging staat beschreven in de activiteit Wij kweken paddenstoelen! Afsluiting (10 minuten) Bespreek met de leerlingen hoe je buiten kunt zien dat het herfst is en praat met ze over wat ze al weten over de herfst en paddenstoelen: Hoe zie je dat het herfst is? (verwijs naar het verhaal van Koning Herfst): kleuren, bladeren, geuren Het weer; kouder dan de zomer, veel wind. Wat voor herfstkleuren zie je nu in de natuur? Paddenstoelen zijn heel bijzonder (niet omtrappen) Paddenstoelen zijn soms giftig (niet in je mond stoppen) Kastanjes, eikels en beukennootjes verzamelen Eekhoorns die een wintervoorraad verzamelen Vraag of de leerlingen herfst willen zoeken voor de herfsttafel in de klas. Verloop Introductie (15 minuten) Lees het verhaal Het cadeau van Koning Herfst voor. ens of na afloop van dit verhaal wordt er voor de klas een pakje bezorgd met een brief erbij. 9

s t a r t a c t i v i t e i t e n Introductie van het kweekpakket In deze activiteiten maken de leerlingen aan de hand van een instructie samen het kweekpakket klaar. Doelgroep Groep 3 t/m 8 Groepsvorm Klassikaal 30 minuten Kweekpakket Schone bak of emmer Litermaat Werkblad 1 Klaarmaken van het kweekpakket grote poster (zodat het kan blijven hangen, en eventueel aangevuld kan worden in de komende weken) of op het bord. Neem nu werkblad 1 Klaarmaken van het kweekpakket erbij. Het kweekpakket kan klassikaal klaargemaakt worden, waarbij één van de leerlingen de stappen voorleest. Ook kunt u een groepje het kweekpakket laten klaarmaken, terwijl de rest van de klas aan iets anders werkt. Dit groepje kan dan later aan de rest van de klas vertellen wat ze gedaan hebben. Doel Introductie van de lessen en van het kweekpakket. Leerlingen worden enthousiast om in de klas paddenstoelen te gaan kweken. De leerlingen worden zich bewust wat ze al van paddenstoelen weten. Voorbereiding Zet de benodigde klaar. Houd met de introductie van het kweekpakket rekening met de vakantie en weekenden. Zorg ervoor dat de vierde dag op een schooldag valt. Lesverloop Als de leerlingen s morgens binnenkomen, staat er een pakket in de klas: wat een verrassing! Laat twee leerlingen het pakket openmaken en aan de anderen vertellen wat ze denken dat het is. Vertel de leerlingen dat in het kweekpakket dekaarde en champignoncompost zit. Hiermee gaan jullie de komende weken champignons kweken. Bespreek klassikaal wat de leerlingen al van champignons en paddenstoelen weten. Vragen die u hierbij kunt stellen: Wie heeft er wel eens champignons gegeten? Hebben de leerlingen ook wel eens andere paddenstoelen gegeten? Zo ja, welke? Kun je alle paddenstoelen eten? Hoe groeien champignons? Hebben ze een idee hoe ze de champignons moeten verzorgen? Zijn paddenstoelen planten? Nee, schimmels. Waaruit groeien de paddenstoelen? Paddenstoelen groeien uit sporen, dit zijn een soort zaadjes. Deze zitten in de champignoncompost. Wat hebben schimmels nodig om te groeien? Vocht, warmte, zuurstof, licht en voedingsbodem (aarde). U kunt tijdens het klassengesprek ook een woordweb maken van alles wat de leerlingen van paddenstoelen en champignons weten. Maak het woordweb op een 10

k e r n a c t i v i t e i t e n Kernactiviteiten Wij kweken paddenstoelen! Deze activiteit is het vervolg op de activiteit Het cadeau van Koning Herfst. De leerlingen verzorgen iedere dag het kweekpakket en houden het groeiproces bij. Doelgroep Groep 1, 2 en 3 Groepsvorm Klassikaal 5 minuten per dag, gedurende 4 weken Kweekpakket Litermaat Plantenspuit Bijlage 4: Wij kweken paddenstoelen 1, 2 en 3 Vel papier, formaat A2 of A1 Eventueel bijlage 5: Groeifasen fase 1, 2, 3 en 4 Doel De leerlingen kunnen benoemen hoe paddenstoelen groeien. Voorbereiding Zorg voor een plantenspuit en litermaat. Maak een grote poster met een overzicht van de weken. In bijlage 3 staat een voorbeeld. Maak de poster op formaat A2 of A1, zodat de leerlingen het goed kunnen zien en ze er plaatjes en tekeningen op kunnen plakken. Kopieer de drie bladen van bijlage 4: Wij kweken paddenstoelen 1, 2 en 3. Kopieer eventueel ook de vier bladen van bijlage 5: Groeifasen. Laat eventueel de plaatjes van de groeifasen in bijlage 5 aan de leerlingen zien. Op welke tekening lijken de paddenstoelen in de klas? Laat de leerlingen tekenen wat er vandaag te zien is (dit kan ook later op de dag). Plak één tekening op de poster. NB: waarschijnlijk is er pas na ongeveer 2 weken wat te zien. 3 Wat moet er vandaag aan verzorging gedaan worden? Gebruik hiervoor bijlage 4: Wij kweken paddenstoelen. Op elk blad is een manier van verzorging afgebeeld. De paddenstoelen hebben namelijk in drie perioden verschillende verzorging nodig. Hang het blad met de verzorging van vandaag op in de klas. Gebruik hiervoor eventueel de verzorgingstabel op pagina 12. Laat de leerlingen goed in de gaten houden: 1 Wanneer het dag 4 is. 2 Wanneer de paddenstoelen zo groot als erwten zijn. 3 Wanneer de paddenstoelen groot genoeg zijn om te oogsten. Vanaf deze momenten hebben de paddenstoelen andere verzorging nodig. Introduceer bij iedere stap het volgend blad van bijlage 4. Laat de leerlingen aan de hand van deze afbeeldingen raden wat er vandaag moet gebeuren. Kies vervolgens twee leerlingen die deze dag het kweekpakket verzorgen. Laat ze een tekening maken van wat ze gedaan hebben en die bij de goede dag op de poster plakken. Lesverloop Bespreek elke dag hoe het met de paddenstoelen gaat en houdt dit bij op de poster. Elke dag verzorgen de leerlingen het kweekpakket. Bespreek elke dag, bijvoorbeeld s ochtends in de kring, met de leerlingen de volgende punten: 1 Hoeveel dagen staat de doos nu in de klas? Dag 1 is de dag waarop de doos opengemaakt en klaargemaakt is. Vul het nummer van de dag in op de poster (vul op maandag ook voor zaterdag en zondag het nummer in). 2 Wat is er vandaag te zien? Bespreek wat er te zien is in het kweekpakket. 11

k e r n a c t i v i t e i t e n Hoe moet het kweekpakket worden verzorgd? Wanneer? Verzorging Bijlage 4 Dag 1 De dag waarop de doos is klaargemaakt. Dag 2 en 3 Er hoeft niets te gebeuren. De doos blijft dicht. Wij kweken paddenstoelen 1 Elke dag, vanaf dag 4 tot de paddenstoelen zo groot als erwten zijn Elke dag, tot de paddenstoelen groot genoeg zijn om te oogsten Geef elke dag een klein beetje water, ongeveer 50 ml. Let op dat het hele oppervlak bevochtigd wordt. Zet daarna de deksel gekruist op de doos. Zet de doos nu op een plek waar het ongeveer 18 C is. De champignons mogen nu meer water krijgen. Geef elke dag zoveel water, dat de aarde vochtig is. Geef vandaag geen water. Oogst de grote Wij kweken paddenstoelen 2 Wij kweken paddenstoelen 3 De dag om te na oogsten het oogsten kan de aarde weer vochtig gesproeid worden. Sproei net zo lang tot de aarde goed vochtig is. Geef daarna elke dag water, tot er een nieuwe champignons. oogst komt. Deze paddenstoelen kunnen de leerlingen weer oogsten. De dag daarna kan er opnieuw water gegeven worden, enzovoort. Er komen steeds minder champignons per oogst, er hoeft dus ook minder water gegeven te worden. Na 3 tot 4 oogsten is de teelt meestal uitgeput, maar het kan ook voorkomen dat er 6 keer geoogst kan worden. Hoe groeien onze paddenstoelen? De eerste twee weken moet het kweekpakket wel verzorgd worden, maar zal er nog niets te zien zijn. U kunt er ook voor kiezen om de leerlingen pas vanaf het moment dat er iets te zien is, elke dag of om de dag te laten tekenen hoe het met de paddenstoelen gaat. 12

k e r n a c t i v i t e i t e n Paddenstoelen kweken: zo doe je dat! Deze activiteit is het vervolg op de les Introductie van het kweekpakket. Doelgroep Groep 3 t/m 8 Groepsvorm Klassikaal 5 minuten per dag, gedurende 4 weken Kweekpakket Litermaat Plantenspuit Werkblad 2 Paddenstoelen kweken: zo doe je dat! Werkblad 3 Hoe groeien onze paddenstoelen? Hoe groeien onze paddenstoelen? Laat de leerlingen regelmatig even kijken hoe het met de paddenstoelen gaat, bijvoorbeeld elke dag, of om de dag. Op werkblad 3 tekenen ze wat ze zien. Ook vullen ze op dit werkblad in wat er vandaag aan verzorging is gedaan. De eerste twee weken moet het kweekpakket wel verzorgd worden, maar zal er nog niets te zien zijn. U kunt er ook voor kiezen om de leerlingen pas vanaf het moment dat er iets te zien is, elke dag of om de dag te laten tekenen hoe het met de paddenstoelen gaat. Doel De leerlingen ontdekken wat schimmels en paddenstoelen nodig hebben om te kunnen groeien: vocht, warmte, zuurstof, licht en voedingsbodem (aarde). De leerlingen kunnen beschrijven hoe paddenstoelen groeien. Voorbereiding Zorg voor een plantenspuit en litermaat. Kopieer werkblad 2 en hang het op in de klas, in de buurt van het kweekpakket. Kopieer voor elke leerling werkblad 3 Hoe groeien onze paddenstoelen? Lesverloop Elke dag verzorgen 2 leerlingen het kweekpakket. Ze gebruiken hiervoor werkblad 2. Elke leerling houdt op werkblad 3 bij wat ze zien, en hoe het kweekpakket verzorgd is. Elke dag tekenen ze wat ze zien (in het begin niets) en schrijven of tekenen ze wat er aan verzorging is gebeurd. Ook vullen ze het nummer van de dag in. Dag 1 is de dag waarop het kweekpakket klaargemaakt is. De dagen in het weekend tellen ook mee. Verzorging van het kweekpakket De leerlingen kunnen zelf het kweekpakket verzorgen. Maak een rooster voor de verzorging, waarop staat wie op welke dag de verzorging doet. De twee leerlingen die aan de beurt zijn kijken op het werkblad 2 wat er moet gebeuren. Houd zelf ook in de gaten of het kweekpakket goed verzorgd wordt. Bekijk hiervoor het verzorgingsschema op pagina 12. 13

k e r n a c t i v i t e i t e n Herfstwandeling: Op zoek naar de herfst! ens deze wandeling ontmoeten de leerlingen de wilde paddenstoelen en ontdekken ze waar de paddenstoelen groeien. Doelgroep Groep 1, 2 en 3 Groepsvorm Kleine groepjes van 3 à 4 leerlingen Locatie 90 minuten Bos of stadspark nabij de school Voor iedere begeleider een kopie van bijlage 6: Tips voor het begeleiden van de herfstwandeling en bijlage 7: veelgestelde vragen Bakjes Zakjes Vergrootglas Spiegeltje (om onder de hoed te kunnen kijken) Ga op zoek naar paddenstoelen. Als de leerlingen een paddenstoel vinden, laat ze er dan (met een vergrootglas en spiegel) goed naar kijken. Maar er valt nog meer te ontdekken: waar ruikt hij naar? Welke kleur heeft hij? en welke vorm heeft hij? Eventueel kan met behulp van een zoekkaart samen de naam van de paddenstoel opgezocht worden. Zeker namen als eekhoorntjesbrood, elfenbankje, vliegenzwam of inktzwam vinden kinderen vaak interessant om te horen. Ga samen rondom een paddenstoel zitten om deze na te tekenen. Verzamel met de leerlingen ook materiaal die met de herfst te maken hebben (dennenappels, bladeren, kastanjes, beukennootjes). Voeg deze herfstschatten toe aan de herfsttafel. Eventueel: Fototoestel Zoekkaart Tekenblaadjes Kleurpotloden (van kleuren die paddenstoelen kunnen hebben) Doel De leerlingen bestuderen paddenstoelen in de natuurlijke omgeving. De leerlingen verzamelen verschillende natuurproducten die met de herfst te maken hebben. Voorbereiding Vraag begeleiders om een fototoestel mee te nemen. Verdeel de klas in groepjes van 3 à 4 leerlingen. Het is handig als elk groepje een volwassen begeleider heeft, maar dit is niet absoluut noodzakelijk. Kopieer voor de begeleiders bijlage 6. Neem deze waar nodig met de begeleiders door. Zoek vooraf uit waar in de schoolomgeving paddenstoelen en andere herfstverschijnselen te zien zijn en kies een veilige route naar deze locatie. Lesverloop Vertel de leerlingen dat ze de paddenstoelen van dichtbij mogen bekijken, maar er wel af moeten blijven. Vier goede redenen om de paddenstoelen te laten staan in het bos: 1 Paddenstoelen zijn mooi om naar te kijken. Wanneer we ze laten staan kan iedereen ervan genieten. 2 Als je een paddenstoel laat staan, kan hij ervoor zorgen dat zijn sporen rijp worden. Zo kunnen er volgend jaar weer nieuwe paddenstoelen groeien. 3 Veel paddenstoelen zijn giftig. 4 Paddenstoelen zijn belangrijke opruimers in de natuur. 14

k e r n a c t i v i t e i t e n Kijken, voelen, ruiken en proeven In deze activiteit gebruiken de leerlingen verschillende zintuigen om paddenstoelen te onderzoeken. Doelgroep Groep 1, 2 en 3 Groepsvorm Klassikaal 30 minuten Champignons van verschillende grootte, voor iedere leerlingen één (waar mogelijk de verschillende maten uit het kweekpakket). Oesterzwammen (supermarkt, het liefst een aantal aan elkaar) Een aantal messen Potlood Kleurpotloden Tekenpapier Voer bovenstaande nogmaals uit, maar dan met de oesterzwammen. Vergelijk ze met elkaar. Kijk goed naar de hoeden van de oesterzwam en de champignons. Wat zijn de verschillen? Kijk onder de hoeden van beide paddenstoelen. Wat zien de leerlingen? Ruiken de paddenstoelen hetzelfde? Voelen ze hetzelfde aan? Heeft de oesterzwam een even lange steel als de champignon? Snijd alle oesterzwammen los en tel samen met de leerlingen hoeveel paddenstoelen het zijn. Proef een stukje van beide soorten paddenstoelen. Is er verschil in smaak? Laat de leerlingen de paddenstoelen natekenen op het tekenpapier. Voorbereiding Bekijk vooraf of er genoeg champignons van verschillende grootte in de kweekset aanwezig zijn. Vul dit eventueel aan met een aantal gekochte exemplaren. Wanneer er gewerkt wordt met kleine groepjes, zorg er dan voor dat voor ieder groepje de verschillende paddenstoelen aanwezig zijn. Verloop Neem de kweekbak erbij en pluk (door voorzichtig onderaan de steel te draaien, dichtbij de aarde) verschillende maten champignons. Deel de champignons uit en zorg dat elke leerling er één heeft. Zorg dat er ook voldoende andere eetbare paddenstoelen zijn, waarmee de leerlingen de waarnemingen kunnen doen. Daarna stelt u de volgende vragen: Zien (Wijs de onderdelen aan) Weet je een naam hiervoor? Hoed, steel, rokje. Wat zie je onderaan de hoed? Dat noemen we plaatjes. Hoe ziet de paddenstoel er vanbinnen uit? Snijd de champignon in de lengte door. Ruiken Hoe ruikt de champignon? Voelen Hoe voelt de champignon? Ruw, glad, droog, nat, hard, zacht? Voelen kleine champignons anders dan grote? Kleine knopjes zijn harder dan grotere, de rijpe paddenstoel is het zachtst. Kun je ze van hard naar zacht op een rij leggen? Proeven Hoe smaakt de champignon? Proef maar. 15

k e r n a c t i v i t e i t e n Paddenstoelen groeien, net als wij! Bij deze activiteit vergelijken de leerlingen de ontwikkeling van de paddenstoel met de ontwikkeling van de mens. Doelgroep Groep 1 en 2 Groepsvorm Klassikale instructie, vervolgens individueel 15 minuten Werkblad 4 Paddenstoelen groeien, net als wij! (A) en (B) voor iedere leerling. Schaar Lijm Kleurpotloden Voorbereiding Zorg ervoor dat de leerlingen de groei van de paddenstoel ook al in de kweekset hebben gezien, zodat u hier naar kunt verwijzen. Lesverloop Begin de les met een kringgesprek: Wat zie je nu in de bak? Wat is er de afgelopen tijd allemaal gebeurd? Er is iets veranderd aan die witte dingetjes in de bak met aarde. Veranderen wij ook? Hoe noem je dat? Deel vervolgens de werkbladen uit. Op werkblad 4A is de ontwikkeling van een mens te zien, in 4 stadia: baby, kruipende peuter, kleuter, volwassene. Daaronder de ontwikkeling van de champignon in 4 stadia. Werkblad 4B is een matrix voor de leerlingen om de 8 plaatjes in te plakken. Laat de leerlingen de plaatjes inkleuren, en in de juiste volgorde leggen en opplakken. Vertel vooraf waar ze de plaatjes op kunnen plakken. Uiteindelijk zien de leerlingen op hun werkblad de groeiontwikkeling van mens én champignon onder elkaar. Een sporenkijkdoos maken Met behulp van een sporenkijkdoos kun je de sporen uit de hoed zien vallen. Doelgroep Groep 1 t/m 6 Groepsvorm Individueel 30 minuten Schoenendoos Schaar Kwast, zwarte verf Sterke lamp De hoed van een rijpe paddenstoel Computer met internet en/of smart bord waarop filmpje kan worden getoond. Werkblad 5 Een sporenkijk doos maken Voorbereiding Besluit of u elke leerling een kijkdoos laat maken of dat u een groepje leerlingen er één voor de hele klas laat maken. Zorg dat het filmpje Sporendoos van Schooltv Beeldbank klaarstaat. Verloop Vertel de leerlingen dat ze een sporoscoop gaan maken. Laat hen het filmpje Sporendoos van Schooltv Beeldbank zien. Bespreek samen met de leerlingen de stappen die ze moeten uitvoeren. Schrijf deze stappen eventueel op het bord of deel werkblad 5 uit. Vraag nadat alle leerlingen de sporendoos hebben bekeken, wat de leerlingen gezien hebben. Kunnen ze vertellen wat sporen zijn? En weten ze wat er met de sporen gebeurt wanneer ze in de aarde terecht komen? Leg de relatie met de kweekset. Vertel de leerlingen dat ze bij het klaarmaken van de kweekset de sporen door de aarde hebben gemengd. Praat over de overeenkomsten, verschillen en groeisnelheid (champignons rijzen als paddenstoelen uit de grond ; bij een mens duurt het een heel leven, wel 80 jaar of nog meer). 16

k e r n a c t i v i t e i t e n De groeicirkel: Van klein naar groot Deze groeicirkel biedt leerlingen de gelegenheid hun opgedane kennis over het groeiproces te laten zien. Doelgroep Groep 1 t/m 6 Groepsvorm Individueel 15 minuten Werkblad 6 Van klein naar groot (A) Werkblad 6 Van klein naar groot (B) Kleurpotloden Schaar Lijm A3 vel Voorbereiding Wacht met deze opdracht totdat de paddenstoelen in de kweekset zijn uitgekomen. Deze les heeft het grootste effect wanneer de leerlingen deze kunnen koppelen aan wat ze al in de kweekset gezien hebben. Voor de leerlingen van groep 1 en 2 is deze les een goede vervolgactiviteit op de activiteit Paddenstoelen groeien, net als wij! Knip voor de kleuters vooraf een voorbeeldexemplaar uit, zodat je de puzzel eerst klassikaal kan maken. Verloop Groep 1 t/m 4 Bespreek samen met de leerlingen wat ze in de kweekdoos gezien hebben. Stel de vraag hoe het komt dat de paddenstoelen zomaar naar boven kwamen. Wat zou er onder de grond zijn? Laat vervolgens het werkblad zien. De plaatjes op werkblad 6 (A) vormen samen een cirkel die de levenscyclus van een paddenstoel voorstelt. Laat de leerlingen verwoorden wat ze op de plaatjes zien. Introduceer in het gesprek de begrippen sporen, schimmeldraden, steel, hoed, etc. Leg bij het proces steeds de relatie met de activiteiten die de leerlingen al hebben uitgevoerd. Wat zat er ook alweer onder de hoed van de paddenstoel? Maak met de kleuters de puzzel eerst samen. Groep 5 en 6 Laat de leerlingen de plaatjes in de juiste volgorde leggen en opplakken. Ook worden de zinnen over het groeiproces van de paddenstoel uitgeknipt en onder het goede plaatje geplakt of geschreven. Deze zinnen staan op het werkblad 6 (B). Lees de zinnen waar nodig samen door. Onderzoek of de leerlingen het verband zien tussen dat wat ze zelf waargenomen hebben en de groeicirkel op papier. Het eerste deel van het groeiproces (het vallen van de sporen en de vorming van het mycelium) hebben ze namelijk niet kunnen zien. Maak de koppeling met de activiteiten Een sporenkijkdoos maken en Een sporenafdruk maken, waar de leerlingen de sporen wel gezien hebben. Herfstwandeling: op paddenstoelenjacht! Er zijn veel plaatjes van paddenstoelen in boeken en op het internet te vinden. Dit is alleen lang niet zo echt en spannend als zelf op paddenstoelenjacht te gaan. In deze les lopen de leerlingen als ware speurhonden door het bos of park om wilde paddenstoelen op te sporen! Doelgroep Groep 4 t/m 8 Groepsvorm Groepjes van 3 à 4 leerlingen 90 minuten Locatie Bos of stadspark nabij de school Potlood (geen pen want die schrijft niet bij nat weer) Iets om op te schrijven. Spiegeltje (om onder de hoed te kunnen kijken) Werkblad 7 Paddenstoelen bekijken Voor iedere begeleider een kopie van bijlage 6: Tips voor het begeleiden van de herfstwandeling en bijlage 7: veelgestelde vragen Zoekkaart paddenstoelen Eventueel een fototoestel Eventueel een vergrootglas Doel De leerlingen kunnen verschillende uiterlijke kenmerken van paddenstoelen benoemen. De leerlingen onderzoeken waar de verschillende paddenstoelen groeien. De leerlingen herkennen en/of classificeren verschillende soorten wilde paddenstoelen (eventueel met behulp van een zoekkaart). Voorbereiding Vraag begeleiders om een fototoestel mee te nemen. Verdeel de klas in groepjes van 3 à 4 leerlingen. Het is handig als elk groepje een volwassen begeleider heeft, maar dit is niet absoluut noodzakelijk. Kopieer voor de begeleiders bijlage 6. Neem deze waar nodig met de begeleiders door. Zoek vooraf uit waar in de schoolomgeving paddenstoelen en andere herfstverschijnselen te zien zijn en kies een veilige route naar deze locatie. Werken de leerlingen voor het eerst met de zoekkaart? Leg ze deze dan vooraf in de klas uit door aan de hand van een plaatje van een paddenstoel samen te zoeken wat de naam van de paddenstoel is. 17

k e r n a c t i v i t e i t e n Lesverloop Vertel de leerlingen dat ze de paddenstoelen van dichtbij mogen bekijken, maar er wel af moeten blijven. Vier goede redenen om de paddenstoelen te laten staan in het bos: 1 Paddenstoelen zijn mooi om naar te kijken. Wanneer we ze laten staan kan iedereen ervan genieten. 2 Als je een paddenstoel laat staan, kan hij ervoor zorgen dat zijn sporen rijp worden. Zo kunnen er volgend jaar weer nieuwe paddenstoelen groeien. 3 Veel paddenstoelen zijn giftig 4 Paddenstoelen zijn belangrijke opruimers in de natuur. Laat de leerlingen kleine groepjes op zoek gaan naar paddenstoelen. Wanneer ze een paddenstoel gevonden hebben, pakken ze het werkblad erbij. Samen zoeken ze (met behulp van de zoekkaart) de namen van de gevonden paddenstoelen op en houden het aantal bij op het werkblad. De leerlingen zoeken één paddenstoel uit die ze uitgebreider gaan onderzoeken en maken hier een tekening van. Bespreek na afloop de bevindingen en ervaringen met de leerlingen: Welke paddenstoel komt het meeste voor op die plek? Welke paddenstoel vind je het mooist? Welke soorten paddenstoelen hebben jullie gezien? Waar denken jullie dat de sporen zitten bij een bolvorige paddenstoel? Waarom denken jullie dat het elfenbankje zo wordt genoemd? En eekhoorntjesbrood? Welke plaatjeszwammen, buisjeszwammen en bolvormige paddenstoelen hebben jullie gezien? Leg waar nodig de verschillende tussen deze paddenstoelen uit. Waarom denken jullie dat paddenstoelen plaatjes hebben? Deze laatste vraag kan voor de leerlingen uit de hogere klassen duidelijk gemaakt worden door middel van de korte instructieles oppervlaktevergroting die beschreven staat bij de extra activiteiten. Paddenstoelen tekenen en onderzoeken Aan een paddenstoel valt heel wat te ontdekken. Door de paddenstoelen vast te pakken, eraan te ruiken, open te snijden en proefjes mee te doen, komen de leerlingen steeds meer over de paddenstoelen te weten. Doelgroep Groep 4 t/m 8 Groepsvorm Kleine groepjes of individueel 30 minuten Voor elke leerling een champignon (supermarkt of de zelfgekweekte champignons). Potlood Mesje Kleurpotloden Werkblad 8 Teken een paddenstoel en werkblad 9 Onderzoek een paddenstoel (voor groep 4 en 5) Werkblad 10 Hoe ziet mijn paddenstoel eruit? en werkblad 11 Mijn eigen paddenstoelenonderzoek (voor groep 6, 7 en 8) Teiltje met water Overige waarmee kinderen een proefje kunnen doen. Specifiek voor groep 6, 7 en 8: Bolletje touw Meetlat Voorbereiding Zorg ervoor dat er genoeg zijn waar leerlingen proefjes mee kunnen doen. Bepaal welke werkbladen voor uw leerlingen geschikt zijn. U kunt er ook voor kiezen binnen de klas te differentiëren. Lesverloop Groep 4 en 5 Vertel de leerlingen dat ze in deze les als echte onderzoekers hun paddenstoelen gaan onderzoeken, zodat ze er straks nog meer over kunnen vertellen. Laat de leerlingen met behulp van werkblad 8 de champignon uitvoerig bekijken en deze zowel van buiten als de binnenkant tekenen. Deel vervolgens werkblad 9 uit waarbij de leerlingen gaan onderzoeken wat er gebeurt als je de champignon in het water en op de verwarming legt. Vraag de leerlingen van tevoren wat ze verwachten dat er gaat gebeuren. Dit kan klassikaal besproken worden. Stimuleer ze om uit te leggen waarom ze denken dat dit zal gebeuren. 18

k e r n a c t i v i t e i t e n Bespreek na afloop de uitkomsten van de proefjes. Had iedereen hetzelfde resultaat? Welke verklaringen kunnen de leerlingen geven? En komen de uitkomsten overeen met de verwachtingen (hypotheses) die ze vooraf hadden opgegeven? Groep 6, 7 en 8 Vertel de leerlingen dat ze in deze les dat ze in deze les als echte onderzoekers hun paddenstoelen gaan onderzoeken, zodat ze er straks nog meer over kunnen vertellen. Laat de leerlingen allereerst werkblad 10 maken. In dit werkblad wordt onder andere gevraagd naar de omtrek van de steel en de hoed van de paddenstoel. Vraag aan de leerlingen of ze weten wat hiermee bedoeld wordt en hoe ze dit kunnen meten. Leg het begrip omtrek uit door het bovenaanzicht van de paddenstoel te tekenen. Snijd de paddenstoel door om het verschil tussen de omtrek en de doorsnede zichtbaar te maken. Laat zien dat je de omtrek kan meten door er een touwtje omheen te wikkelen en deze vervolgens op een meetlat te leggen. Vraag na het maken van werkblad 10 wat de leerlingen nog meer over een paddenstoel willen weten. Wie weet of een paddenstoel blijft drijven of zinken? Laat de leerlingen, met behulp van werkblad 11, zelf een proefje verzinnen dat gemakkelijk in de klas kan worden uitgevoerd. Bespreek, voordat de leerlingen de proefjes uit gaan voeren, hoe ze dit van plan zijn te onderzoeken en wat denken ze dat er zal gebeuren. Mogelijke onderzoeksvragen zijn: Blijft een champignon drijven? Wat gebeurt er als je een champignon op de verwarming legt? Stuitert een champignon? Groeit een champignon uit een bakje van de supermarkt verder als je deze terug in de aarde zet? Wordt een champignon groter als je deze in een bak met water legt? Wordt een champignon opgegeten door vogels, honden of konijnen? Sporenafdruk maken Door een sporenafdruk te maken kunnen de leerlingen de sporen goed zien en de structuur van de plaatjes bekijken. Doelgroep Groep 5 t/m 8 Groepsvorm Klassikaal of individueel 30 minuten (Grote) open champignon of andere paddenstoel met een hoed Mesje A5 papier, lichtblauw, (hier zie je alle kleuren sporen op) Glas dat over de champignon past Bus haarlak Werkblad 12 Sporenafdruk maken. Voorbereiding Kies of u de proefje klassikaal uitvoert of individueel met behulp van het werkblad. Verloop Snijd voorzichtig de steel van de champignon. Laat de leerlingen de onderkant van de champignon goed bekijken. Wijs ze op de plaatjes (lamellen). Snijd eventueel de onderkant van de hoed een beetje open zodat de plaatjes goed zichtbaar zijn. Leg de hoed op het vel papier en zet het glas er overheen om te voorkomen dat de sporen wegwaaien. Laat alles een paar dagen staan. Haal dan het glas weg en til de hoed voorzichtig op. Op het papier zie je nu poeder in een bepaald patroon liggen. (Spuit er van 20 cm afstand haarlak overheen. Zo blijft het sporenpatroon intact). Leg uit: Dit zijn de sporen van de champignon. Uit deze sporen kan, als ze op de grond vallen, weer nieuw mycelium groeien, dat weer nieuwe champignons voortbrengt. Tip: Geef de leerlingen die meer begeleiding nodig hebben werkblad 9 Onderzoek een paddenstoel. Bespreek na afloop de resultaten van de proefjes. Hadden de leerlingen met hetzelfde onderzoek ook hetzelfde resultaat? En hadden ze het resultaat ook van tevoren verwacht? Voer bij onduidelijkheid of onenigheid over het resultaat een aantal proefjes klassikaal uit. 19

k e r n a c t i v i t e i t e n Woordweb Door het maken van een woordweb, maken de leerlingen inzichtelijk wat ze al over het onderwerp paddenstoelen hebben geleerd en zoeken ze op wat ze er nog over willen weten. Doelgroep Groep 4 t/m 8 Groepsvorm Klassikaal of individueel 15 minuten Werkblad 13 Woordweb Potlood Bijlage 7 Veelgestelde vragen Informatieboeken over paddenstoelen en schimmels Computers met internet Stripverhaal De Paddenstoel te vinden achterin deze handleiding 5 Hang de door de leerlingen gemaakte woordwebben op in de klas. Tip: Deze activiteit is ook geschikt voor de groepen 1, 2 en 3. Maak hiervoor gebruik van plaatjes, tekeningen of 3D materiaal. Variatie Deze opdracht kan ook bij de start van het seizoenspakket uitgevoerd worden. Op deze manier krijgt u een aardig beeld van wat de leerlingen al van het onderwerp weten. Doel De leerlingen beschrijven wat ze al hebben geleerd over paddenstoelen. De leerlingen zoeken informatie op over paddenstoelen en schimmels. Voorbereiding Kies vooraf welke werkvorm u voor deze opdracht wilt gebruiken. Laat u de opdracht zelfstandig, in tweetallen of individueel uitvoeren? Zorg voor voldoende achtergrondinformatie.verwijs ook naar de websites Nieuws uit de Natuur en Het Klokhuis en de filmpjes op Beeldbank. Verloop 1 Laat de leerlingen zoveel mogelijk woorden opschrijven die met paddenstoelen te maken hebben. U kunt dit ook klassikaal bespreken en op het bord opschrijven. Bundel zo nodig de informatie; soorten paddenstoelen, kenmerken, groeiproces, rol in de natuur, verzorging en kweekproces. 2 Stel verschillende vragen, zodat de leerlingen er achter komen dat ze nog niet alles weten. Vraag de leerlingen voor zichzelf een vraag te formuleren. 3 Laat de leerlingen vervolgens extra informatie over paddenstoelen verzamelen zodat ze hun vragen kunnen beantwoorden. Bied hiervoor verschillende media aan. Met de gevonden informatie kunnen de leerlingen hun woordweb aanvullen of een nieuw woordweb maken. 4 Sluit deze activiteit af door klassikaal alle gevonden informatie te bundelen in het woordweb. Ook kunt u de leerlingen elkaars woordwebben laten bekijken. Spreek uw verbazing uit over hoeveel de leerlingen samen als klas te weten zijn gekomen. 20

k e r n a c t i v i t e i t e n Er zit schimmel op! Bah! Er zit schimmel op! In deze les gaan de leerlingen zelf schimmels kweken en bekijken ze hoe deze eruit zien. Ook leren ze hoe ze kunnen voorkomen dat er schimmel op het eten komt. Doelgroep Groep 3, 4 en 5 Groepsvorm Klassikaal of in groepjes speriode van 2 weken Start: 20 minuten Tussendoor: iedere dag 5 minuten Afsluiting: 20 minuten Werkblad 14 Er zit schimmel op! Beschimmelde boterham Brood Appel Bakjes met doorzichtige deksels Plastic zakjes Water Voorbereiding Zorg voor een beschimmelde boterham in een broodtrommel (1 week van tevoren regelen). Lees vooraf de achtergrondinformatie over schimmels te vinden in blijage 8. 3 Laat de leerlingen elke dag opschrijven wat ze zien. Na een paar dagen groeien op het brood en de appel de draden van een schimmel. Uiteindelijk zal de schimmel het brood en de appel helemaal opeten. Vertel de leerlingen dat je met een loepje er heel kleine knopjes of penseeltjes op kan zien zitten: de vruchtlichamen, waar de nieuwe sporen van de schimmel worden gevormd. 4 Bespreek na afronding wat de leerlingen hebben ontdekt. Wat is er uit hun onderzoek gekomen? Hadden ze dit ook verwacht? Variatie Vraag of je ook kunt zorgen dat er geen schimmel op het eten komt. Ook dit kunnen ze onderzoeken. Doe dezelfde proef ook op een lichte plek, een koude plek en met droog brood. Groeit de schimmel net zo snel? Is er meer of minder schimmel? Zijn er andere onderzoeksresultaten? Zo ja, hoe komt dat? Belangrijk: Het groene poeder dat na een poosje verschijnt, bestaat uit de sporen van de schimmel. Laat de deksels op de bakjes zitten en gooi na de lessen de bakjes met inhoud afgesloten weg, Anders verspreiden de sporen zich door de hele klas. Verloop Tover op een gepast moment in uw dagprogramma een beschimmelde boterham uit uw boterhamtrommel, onder het uitroepen van: Ach, kijk nou eens, wat denken jullie, kan ik mijn boterham nog opeten? Naar aanleiding van deze opmerking ontstaat er een klassengesprek. Zorg ervoor dat het onderwerp schimmels aan de orde blijft. Stel eventueel vragen: Hoe ziet schimmel eruit? Heeft schimmel altijd dezelfde kleur? Vertel dat ze de komende weken zelf schimmels kweken, zodat ze kunnen zien hoe deze eruit zien. Met het werkblad gaan de leerlingen vervolgens zelfstandig aan de slag. Voor de lagere klassen kan de instructie klassikaal gegeven worden. 1 Geef elk groepje een bakje, brood, een paar stukjes appel en het werkblad. De leerlingen maken het brood en de stukjes appel een heel klein beetje vochtig. Ze stoppen het brood en de appel in het bakje en sluiten dit goed af. Ze zetten het bakje op een donkere, warme plek. De komende week kijken ze elke dag hoe het brood en de appel eruitzien. 2 Vraag de leerlingen vooraf wat ze verwachten dat er zal gebeuren. Waar komt het eerste schimmel op? Het brood of de appel? 21

k e r n a c t i v i t e i t e n Het Schimmelonderzoek In deze les bedenken de leerlingen zelf een schimmel onderzoek. Samen ontdekken ze de kenmerken en groeifactoren van schimmels: voedingsbodem, temperatuur, zuurstof, licht en vocht. Doelgroep Groep 6, 7 en 8 Groepsvorm In groepjes speriode van 3 weken Start: 45 minuten Tussendoor: af en toe 10 minuten Afsluiting: 45 minuten Beschimmeld brood Werkblad 15 Schimmelonderzoek Werkblad 16 Verslaglegging schimmel onderzoek Vergrootglas Overige onderzoeks, afhankelijk van het onderzoek dat de leerlingen willen uitvoeren Boeken over schimmels Computer met internet Voorbereiding Zorg voor een beschimmelde boterham in een broodtrommel (1 week van tevoren regelen). Lees vooraf de achtergrondinformatie over schimmels. Lesverloop Tover op een gepast moment in uw dagprogramma een beschimmelde boterham uit uw boterhamtrommel, onder het uitroepen van: Ach, kijk nou eens, wat denken jullie, kan ik mijn boterham nog opeten? Naar aanleiding van deze opmerking ontstaat er een klassengesprek. Zorg ervoor dat het onderwerp schimmels aan de orde blijft. Maak van de opmerkingen een woordweb op het bord. Inventariseer welke kennis over schimmels bij de leerlingen aanwezig is. Stel eventueel vragen: Zijn schimmels altijd groen? Waar komen schimmels vandaan? Wie heeft er ook wel eens schimmels ontdekt? Hoe zagen die schimmels eruit? Waar zaten de schimmels op? Wanneer gaat iets schimmelen? Wat eten schimmels? Hoe worden het er meer? Welk eten schimmelt snel? Schimmelt alleen eten? Wat doen schimmels? Wat weet je nog meer over schimmels? Probeer met kleurtjes orde in het web aan te brengen. Maak in elk geval een groep met de groeifactoren (temperatuur, vochtigheid, zuurstof, voedingsbodem en licht) en (als dit naar voren is gekomen) een groep met de groeiwijze (zwamvlok of schimmeldraden of mycelium, duivelsei, vlies breekt open, sporen vallen uit de paddenstoel). Stel tot slot de vraag: hoe komen jullie achter de antwoorden op de (openstaande) vragen? Deze vraag moet leiden tot het spontane idee van de leerlingen dat je door onderzoek, in een laboratorium, de antwoorden kunt vinden. Wat heb je nodig om een laboratorium in te richten? Noteer alles op het bord. Laat de leerlingen zoveel mogelijk zelf meenemen thermometer, etenswaren, plastic zakjes, potjes, boterkuipjes etc.). Wat wil je precies te weten komen? Hoe snel schimmelt... (macaroni, appelmoes, brood, mandarijn, kaas, vla, yoghurt etc.) Schimmelt... in het donker of het licht/ in de kou of in de warmte/met of zonder zuurstof/vocht of droogte? Hoe ziet de schimmel van... eruit? Schimmelt een... eerder in een plastic zakje of zonder plastic zakje? Bespreek werkblad 15. Hiermee doorlopen de leerlingen de stappen om zelf een onderzoek op te zetten. Werk eventueel één onderzoeksvraag samen uit. Voor een succeservaring is het belangrijk dat de proefjes slagen. De proefjes slagen als er per proef één factor verandert: een witte boterham in een plastic zakje, leg je naast een witte boterham (van hetzelfde brood) zonder plastic zakje. De omstandigheden zijn verder identiek: licht, lucht, warmte. Of: leg een mandarijn op een bordje in de kou in het donker (koelkast) en leg er één in de warmte in het donker. Bespreek na 3 weken de resultaten van de proefjes. Laat de leerlingen om beurten hun bevindingen presenteren. Wat hebben de leerlingen ontdekt? Hadden ze dit ook verwacht? Besteed ook aandacht aan de manier waarop ze het onderzoek hebben uitgevoerd. Zorg ervoor dat er gedurende 3 weken af en toe naar de proefjes gekeken wordt. Laat de leerlingen hun bevindingen opschrijven op werkblad 16. Tip: Bij deze activiteiten ligt de nadruk op schimmels die het voedsel bederven. Bespreek dat er juist ook schimmels zijn die we eten, zoals champignons en de schimmel op Franse kazen. 22

k e r n a c t i v i t e i t e n Schimmels van héél dichtbij Voor leerlingen is het interessant om de wereld met andere ogen te bekijken. Met een vergrootglas en microscoop zien ze materie die met het blote oog niet zijn waar te nemen. Doelgroep Groep 5 t/m 8 Groepsvorm Individueel 15 minuten Vergrootglas Stereomicroscoop Kleurpotloden Petrischaaltje Beschimmelde voorwerpen Werkblad 17 Schimmels van heel dichtbij Plaatje van schimmel vanuit een microscoop Doel De leerlingen observeren schimmels met behulp van instrumenten als vergrootglazen en microscoop. De leerlingen realiseren dat er dingen bestaan die niet direct met het blote oog zijn waar te nemen. Voorbereiding Deze activiteit kan goed op een ontdektafel worden uitgestald. Zorg vooraf voor verschillende beschimmelde voorwerpen. Gebruik waar mogelijk de voorwerpen die de leerlingen ook voor hun schimmelonderzoek hebben gebruikt. Open een plaatje van een schimmel vanuit een microscoop (zoek op schimmel en microscoop). Verloop Laat het plaatje zien van een schimmel vanuit een microscoop. Laat de leerlingen raden wat het is. Vertel dat sommige dingen, zoals een spore van een paddenstoel niet met het blote zijn waar te nemen. Met een vergrootglas en microscoop is veel meer zichtbaar te maken. Laat ze vervolgens met behulp van een microscoop en vergrootglas de verschillende schimmels bekijken. Ze kunnen hierbij gebruik maken van het werkblad. Leg waar nodig uit hoe met de microscoop gewerkt moet worden. Tip: leg ook de gefixeerde sporenafdruk van de champignonhoed onder de microscoop. 23