Welke taal- en cultuurcompetenties zijn effectief voor internationaal samenwerken en zakendoen en hoe zijn die te leren? Internationaal bedrijvenseminar ter ere van het 25 jarig jubileum van het Talencentrum Groningen, Van Swinderen Huys, 29 november 2013
Inhoud Opening 25 Jaar Talencentrum door Anje Dijk, directeur Talencentrum Rijksuniversiteit Groningen Gastpresentatie Cultuur of karakter? door prof. Fons van de Vijver, hoogleraar Cross-Culturele Psychologie, Tilburg University Paneldiscussie met sprekers uit het bedrijfsleven, door zes experts uit internationaal opererende bedrijven Talencentrum workshops, Taalcursus Spaans door Rubén Comadina Granson en Interculturele Effectiviteit Training door Paulina Linnenbank Afsluiting door Anje Dijk. Bijlagen: Hand out opening Anje Dijk (Powerpointpresentatie) Hand out gastpresentatie prof. Fons van de Vijver (Powerpointpresentatie) Deelnemerslijst Contactpersoon Talencentrum: L. de Hoop, mail: l.de.hoop@rug.nl. Of tel. 06 109 14 645. 1
Opening - 25 jaar Talencentrum door Anje Dijk, directeur Talencentrum Rijksuniversiteit Groningen Anje Dijk is sinds 2004 directeur van het Talencentrum van de Rijksuniversiteit Groningen. Allereerst heet ik de gastsprekers van vandaag van harte welkom. Het is een divers gezelschap met één gemeenschappelijk kenmerk - het zijn allemaal experts in het samenwerken in een internationale setting. Het Talencentrum is in 25 jaar uitgegroeid van een universitair cursusinstituut tot een expertisecentrum in het Noorden voor internationalisering. Bij ons 20 jarig jubileum organiseerden we een seminar voor collega s van universiteiten en talencentra uit heel Europa. Dit jubileum doen we met dit seminar iets voor onze externe opdrachtgevers. Oorsprong: Toegepaste Taalkunde In 1986 begon het Instituut voor Toegepaste Taalkunde, het ITT, met taalcursussen voor studenten en medewerkers en aan cursisten afkomstig van buiten de universiteit. Toegepaste Taalkunde is vooral gericht op taaldidactiek, op de praktische toepasbaarheid van de kennis van talen en op praktische toepasbaarheid van wetenschappelijk onderzoek over taalverwerving voor bijvoorbeeld het onderwijs. Enthousiaste afgestudeerden konden bij het ITT hun kennis direct in de praktijk brengen. Deze oorsprong zegt veel over de essentie van onze dienstverlening. We hebben een praktische insteek, het geleerde moet direct bruikbaar zijn voor de cursist en voor de opdrachtgever. We maken gebruik van nieuwe didactiek en nieuwe inzichten uit taalverwervingsonderzoek. Én we zorgen er voor dat de cursist zelf zo actief mogelijk aan de slag gaat: in de les, voor de les en na de les. Van zelf doen, learning by doing, leer je het meest. In 1988 is de naam Het ITT veranderd in Talencentrum Rijksuniversiteit Groningen. Onder andere de eerste vertaaldiensten waren toegevoegd aan het aanbod. In deze jaren begon ook de verandering binnen de universiteit. Internationalisering 2
In de 80-er en begin 90-er jaren was de RUG nog hoofdzakelijk Nederlandstalig. We gaven cursussen Nederlands aan buitenlandse studenten en aan hoger opgeleide inburgeraars. Nog altijd zijn hoger opgeleiden, zowel wetenschappelijk als professioneel buiten de universiteit, een primaire doelgroep. Er ontstond vraag naar cursussen Engels en Spaans, Duits, Frans, Chinees en Japans. De opkomst van Engelstalige studies in het HBO en de universiteit deed de vraag naar Engels enorm groeien, terwijl ook de vraag naar cursussen Nederlands en andere talen toenam. De vertaaldienst vertaalde niet alleen wetenschappelijke artikelen, maar ook websites, brochures, boeken en HR informatie, en verzorgt tegenwoordig ook ondertiteling bij films. Het RUG Talencentrum is daarmee hét Noordelijk expertisecentrum met faciliteiten in taal en cultuureducatie ter ondersteuning van internationalisering in organisaties. Een ontwikkeling die meeging op de golf van de internationalisering van de Rijksuniversiteit Groningen. Buitenlandse en Nederlandse studenten worden voorbereid op hun studie. Niet alleen in basis spreekvaardigheid, maar ook om professionele en academische vaardigheden als het schrijven van wetenschappelijke teksten, het voeren van een debat of het presenteren van een onderzoek of beleidsplan. Studenten die een buitenlandstage gaan doen volgen bij ons een cursus Frans, Duits, Chinees, Japans, Spaans of een andere taal. Bedrijfscontext Voor het bedrijf en beroep van externe opdrachtgevers geldt iets vergelijkbaars. Buitenlandse orthodontisten bijvoorbeeld die gaan werken in Nederland, leren in een intensieve training de Nederlandse taal en cultuur maar doen ook specifieke communicatievaardigheden op om te functioneren als orthodontist in een Nederlandse praktijk. Medewerkers van internationaal georiënteerde bedrijven scholen we in bijvoorbeeld Engels, Spaans, Duits of Russisch, en kunnen bij ons meer sensitiviteit leren voor het omgaan met verschillende culturen. Er is een langlopende samenwerking met de Gasunie, we werken voor de gemeente Groningen, we geven Nederlandse inburgeringscursussen en een populair taal/cultuurcollege Social Dutch voor buitenlandse studenten en medewerkers. We bieden trainingen voor gemeente en provincie, alsook bedrijven als Mölnlycke, Friesland Foods, het Orthocenter, Wagenborg Shipping en woningcorporatie Nijestee. Iedereen, ook ondernemingen, scholen en overheidsinstellingen, maakt deel uit van het internationaliseringsproces in de samenleving. Ofwel omdat ze naar andere landen gaan, ófwel omdat mensen uit andere landen naar hen toekomen. Het RUG Talencentrum werkt veel met docenten, die zelf ook een internationale achtergrond hebben. Naast een kernteam van 27 medewerkers werken we met een grote flexibele pool van ruim 60 trainers. Door de link met de universiteit staan we dicht bij nieuwe ontwikkelingen en maken we snel kennis met nieuwe technologieën die bruikbaar zijn voor het taalonderwijs. Onderwijsvisie Internationale maatstaf: Ons taalonderwijs sluit aan bij het Europees ReferentieKader (ERK), een vastomlijnd internationaal erkend raamwerk van taalniveaus dat cursisten de mogelijkheid geeft om zelf vast te stellen wat ze al kunnen en wat ze graag willen leren. 3
1. Ervaringsgericht: We sluiten aan bij ervaringen van cursisten en stimuleren reflectie door hen zelf na te laten denken over wat voor hen de meest effectieve manier van leren is en wat hen het meest motiveert. Deze aanpak vergroot de kans dat de taalverwerving doorgaat, ook als de cursus is afgelopen. 2. Autonoom leren: We sluiten aan bij het individu en stimuleren autonomie in leren. Bij taal leren speelt de docent niet de grootste rol. Zelf taal gebruiken, leren van fouten en leren van anderen is minstens zo belangrijk voor taalverwerving. 3. Rijke leeromgeving: Het Talencentrum biedt een rijke leeromgeving : niet alleen lesmateriaal in boeken, ook een schat aan online oefeningen, teksten, filmpjes, nieuwe technologieën en diensten zoals Skype, Facebook, Twitter, videoconferencing, diverse app s, blogging en Youtube - nieuwe media bieden een grote rijkdom voor taaleducatie! 4. Gebruikscontext: Elke cursus sluit aan bij de situatie van de cursist. Cursisten leren een taal om die te gebruiken met een bepaald doel en in een bepaalde context. Die doelen en gebruikscontext zijn medebepalend voor het aanbod van een training op maat. Express yourself understand the world De passie en missie die ons drijft als Talencentrum zijn vorig jaar opnieuw gevat in het motto Express yourself, understand the world. Taal mag geen belemmering zijn om je te uiten en om te zijn wie je bent in je dagelijks omgeving. Bij communicatie in een internationale of interculturele setting wil je duidelijk kunnen maken wat je bedoelt en dat je elkaar begrijpt. Culturele verschillen kunnen belemmerend zijn 4
voor dat begrip. Begrip zit niet alleen taal, maar ook in de manier waarop iets gezegd wordt, de sociale of culturele context waarin iets wordt gezegd, de lichaamstaal die ermee gepaard gaat en de verwachtingen die mensen van elkaar hebben. Onze trainingen willen recht doen aan de taalcomponent en aan de culturele component. Het doel van taal en communicatie is relatie. De centrale vraag van dit seminar sluit daar bij aan: Welke competenties zijn effectief voor het werken en ondernemen in een internationale context? Zijn die competenties te benoemen en zo ja, zijn die competenties te leren? We staan er als Talencentrum om bekend dat we trainingen opzetten in nauw overleg met onze opdrachtgevers. Eigenlijk doen we dat ook vandaag. Het programma vanmiddag is een expert meeting een ontmoeting van experts die ervaring hebben met zakendoen in een internationale en interculturele context. We delen die kennis en ervaringen en zoeken antwoorden op gezamenlijke vragen. Ik wens u een inspirerende middag! (Zie bijlage voor hand out) Gastpresentatie - Cultuur of karakter? Door prof. Fons van de Vijver, hoogleraar Cross Culturele Psychologie Tilburg University (zie bijlage voor handout). Nederland: extreem op culturele wereldschaal Nederlandse cultuurwaarden nemen, evenals die van Scandinaviërs, wereldwijd een vrij extreme positie in, in vergelijking met de waarden van andere culturen. Drie cross-culturele modellen, elk vanuit een andere taxonomie, Hofstede, Schwartz en Engelhard, laten dit zien. Zo scoren Nederlanders uitzonderlijk hoog op waarden als egalitarisme (in de dimensie power distance), individualisme (in de dimensie collectivisme), zelf- expressie/ autonomie / secularisatie (in de dimensie traditie/ conservatisme), man/vrouw gelijkwaardigheid (in de dimensie masculinity). Dat is afwijkend van een groot deel van de rest van de wereld en begint al met verschil in omgangsvormen in buurlanden als Duitsland en België. Het is van belang dat Nederlanders zich hiervan bewust zijn, en vice versie voor internationale medewerkers in Nederland, bij intercultureel contact en samenwerking. Interculturele basiscompetenties Door de Groningse cross-cultureel psychologen prof. J.P. van Oudenhoven en prof. K. van der Zee is wetenschappelijk gevalideerd cross-cultureel onderzoek uitgevoerd. Op basis daarvan zijn vijf 5
basiscompetenties gedefinieerd, die van invloed zijn op persoonlijke effectiviteit in interculturele communicatie. Deze vijf competenties zijn emotionele stabiliteit, flexibiliteit, culturele empathie, open mindedness en sociaal initiatief. Van deze vijf competenties zijn de laatste drie in meer of mindere mate te ontwikkelen en te trainen. Emotionele stabiliteit en flexibiliteit zijn sterk persoons- en karaktergebonden kenmerken die niet goed te trainen zijn. Van Oudenhoven heeft een multimediaal trainingsprogramma ontwikkeld, gericht op het verkrijgen van inzicht in de eigen interculturele effectiviteit en op het verbeteren van de competenties culturele empathie, open mindedness en sociaal initiatief. (Zie ook: Workshop Interculturele Effectiviteit Training (IET) door Paulina Linnenbank, Talencentrum) Van de Vijver: Verandering van persoonlijke attitude en omgaan met interculturele dilemma s begint met inzicht hebben in het bestaan van cultuurverschillen en het bewust zijn van eigen cultuurwaarden in relatie tot die van anderen (zelfreflectie). Zeker Nederlanders moeten hier van doordrongen zijn, gezien hun op mondiale schaal relatief afwijkende scores op verschillende interculturele dimensies. Dergelijke inzichten in cultuur beginnen in de basis met kennis over en (h)erkenning van verschillen in dagelijkse omgangsvormen (bijvoorbeeld een boek als "Kiss, bow or shake hands van Wayne A. Conaway). Een voorbeeld: conflicthantering Van de Vijver licht toe welke cultuurbepaalde omgangsvormen gehanteerd kunnen worden bij conflicten in internationale contacten. Voor het omgaan met conflicten zijn diverse manieren mogelijk: avoidance, yielding, competiton, cooperation, conciliation. Nederlanders scoren in conflicten gemiddeld laag op de eigenschappen cooperation en avoidance. Van de Vijver: Een complicatie in de praktijk is daarbij dat elk contact / elke confrontatie zowel een relationele dimensie als een transactionele dimensie heeft. Beide dimensies vragen verschillende communicatie strategieën. Dat wordt vaak onvoldoende onderkend. Slotconclusies/ advies Over omgaan met cultuurverschillen bestaat veel kennis. Het is niet nodig het culturele wiel op dat punt opnieuw uit te vinden. Bij het onderhouden van interculturele contacten is het investeren in relatie, building up trust, vaak de rode draad en de eerste voorwaarde. Vragen uit publiek: Zijn cultuurverschillen niet ook generatie bepaald? In hoeverre bestaan binnen nationale bevolkingsgroepen cultuurverschillen? Van de Vijver: De getoonde wereldkaarten van cultuurwaarden zijn generalisaties op basis van gemiddelden per nationale bevolkingsgroep. Binnen bevolkingsgroepen zijn zeker grote verschillen. Bijvoorbeeld wereldwijd is het verschil stad platteland ( urban rural ) van grote invloed op verschil in gedrag- en cultuurwaarden binnen een nationale bevolkingsgroep. In westerse landen, zeker in Nederland, is dat verschil tussen stad en platteland minder groot en het verschil wordt nog steeds kleiner. Stedelijke cultuurkenmerken zijn dominant. In Turkije is er bijvoorbeeld een groot verschil tussen de cultuurwaarden van de stedelijke Turkse burger in Istanbul en die van de traditionele Turkse 6
bewoners in rurale gebieden. Het is bekend dat veel Turkse Nederlanders een achtergrond hebben in rurale gebieden. Wat betreft generaties en cultuurverschillen: bewustzijn van eigen culturele identiteit tussen generaties is sterk bepaald door de maatschappelijke situatie. Als in een land veel maatschappelijke druk bestaat op de noodzaak van assimilatie (in Frankrijk bijvoorbeeld) dan roept dat een sterkere reactie op bij minderheidsgroepen: het is het effect van groei tegen de verdrukking in. De behoefte aan het uitdragen van de eigen identiteit groeit naarmate die identiteit onder druk staat, een verbod op de islam creëert juist populariteit van de islam. (Zie bijlage voor hand out) Paneldiscussie met business sprekers Zes ervaringsdeskundigen uit het noordelijk bedrijfsleven reageerden in een paneldiscussie onder leiding van Ronald Ohlsen (Talencentrum) op de presentatie van Van de Vijver en op het centrale seminar thema: Henne Barkema (Alvamedica/Turkije - Nederland), Huub van Haelen (Global Gaswork Initiative/Scandinavië-Oost Europa-Azië), Gosse Wielinga (Suzlon BV/India-VS-Europa), Reinhard Wolff (Van Ede Partners/ Duitsland-Nederland), Willem Hein (Beljon + Westerterp/ Best Western Dish Hotels/VS-Europa-Azië) en Petra Benes (Top Latin Export/Latijns Amerika-Nederland). (Zie de bijlage voor hun profielschetsen) Uitkomsten paneldiscussie: Hieronder een selectie van statements. In de discussie zijn veel praktijkvoorbeelden uit de internationale business wereld verteld ter illustratie van uitspraken en observaties.. 7
Wees je bewust van het belang om te investeren in de relatie ("de relationele schil ): dit is vrijwel overal ter wereld essentieel voor zakelijke transacties. De waarde van contacten gaat vooraf aan de waarde van contracten (Huub van Haelen). Ik spreek Engels, zij spreken Engels, dus we begrijpen elkaar. Dat lijkt simpel maar zo werkt het niet. Achter het gebruik van hetzelfde Engels zit vaak een wereld van verschil. In Nederland en Noord- Amerikaanse gebieden is vooral het gesproken woord belangrijk, en is non-verbaal gedrag slechts ondersteunend. Dat maakt ons minder bewust van de effecten van body language, terwijl die taal in veel culturen wel degelijk meepraat. In de rest van de wereld bepaalt body language voor 75% de communicatie, het gesproken woord telt slechts voor 25% mee (Gosse Wielinga). Grote cultuurverschillen, tussen Japan en Nederland bijvoorbeeld, zien we wel snel. Het zijn vaak de kleine cultuurverschillen, bijvoorbeeld tussen Nederlanders en Duitsers of Belgen, die de communicatie wezenlijk kunnen verstoren. Daar heb je voelhoorns voor nodig (Willem Hein; Reinhard Wolff). Business deals en ook e-mail verkeer gaan mis en kosten geld als je geen oog hebt voor de Latijns- Amerikaanse context waarin je boodschap wordt ontvangen. Bijvoorbeeld hun manier van omgaan met afspraken, met man-vrouw verschillen. Leg eerst persoonlijk contact voordat je zakelijk communiceert (Petra Benes). In een andere taal denken en communiceren, ook al is het Engels, kost heel veel energie. Dat wordt vaak onderschat in vergader- en onderhandelingsprocessen. En bovendien: spreekt iemand zijn eigen taal, dan (b)lijkt het vaak ook een andere persoon (Willem Hein). Nogal wat internationaal opererende medewerkers waren na 2 of 3 jaar opgebrand. Als bedrijf hebben we onderzocht welke competenties bepalend zijn voor hen die succesvol overleven. Vijf eigenschappen springen eruit: mensen met veel energie in huis, mensen die hun energie kunnen overbrengen op anderen (inspireren/ communiceren), mensen die beslissingen durven te nemen, beslissingskracht hebben, mensen die zeer breed inzetbaar zijn, over een groot lerend vermogen beschikken (sensitiviteit voor de omgeving) en mensen die gedreven worden door passie (Gosse Wielinga). Reflectief vermogen, kunnen reflecteren op je eigen gedrag, kunnen terugkijken en bedenken wat je een volgende keer anders zou doen is een basisvaardigheid voor alle interculturele communicatie (Henne Barkema). Je moet / hoeft niet altijd mee te buigen met de andere cultuur stel je eigen grenzen en wees daarin transparant en authentiek (Huub van Haelen). Alle sprekers: Het leren van interculturele communicatie kent een hoog gehalte aan learning by doing. Voorkennis en vooral persoonlijke bewustwording van taal- en cultuurverschillen, vooraf of tijdens werkprocessen, is bevorderlijk voor culturele sensitiviteit en empathie. Huub van Haelen: "Aan sommige maatschappijleerlessen van vroeger heb ik veel gehad." Willem Hein: "Als het even kan, lees ik op z n minst een boek over de stad of de streek waar ik ben". De hedendaagse internet en Google generatie krijgt van jongs af aan veel meer interculturele kennis en affiniteit met andere culturen mee. 8
Hoe dat effectief is voor de kwaliteit van intercultureel contact en communicatie moet echter nog blijken. Interculturele praktijkervaring inbouwen, waar mogelijk, in taal- en cultuureducatie is aan te bevelen. Talencentrum presentaties: Workshops Spaans en Interculturele effectiviteit Het Talencentrum presenteerde zich in twee workshops aan deelnemers. Kennismaking met een taalcursus (Spaans) Docent Rubén Comadina Granson illustreerde hoe de doeltaal, in dit geval Spaans, van begin af aan de voertaal kan zijn in een spreekvaardigheidstraining, zonder dat er Nederlands of Engels wordt gebruikt. Learning by doing.. Met name door in de training aan te sluiten bij thema's die herkenbaar zijn en afkomstig zijn uit de belevingswereld van de cursist, is de training voor de cursist interessant en is het geleerde direct bruikbaar in het dagelijks leven. Het Talencentrum heeft een divers aanbod van trainingen op maat, individueel en in groepen, online via Skype en internet, face to face in korte of meerdaagse intensieve cursus programma s, taal assessments)en feed back services op gesproken /geschreven teksten. Kennismaking met de Interculturele Effectiviteit Training (IET) Trainer/docent Paulina Linnenbank introduceerde de IET bij de deelnemers. De IET gebruikt een database van 150 filmfragmenten waarin een intercultureel dilemma uit het dagelijks leven wordt getoond, waarna steeds een aantal keuzemogelijkheden worden gepresenteerd om te reageren op de 9
situatie. De filmfragmenten met vragen vormen de start voor een vaardigheden training gericht op (1) inzicht in/bewustwording van eigen interculturele competenties, en (2) vergroten van het repertoire om met interculturele situaties om te gaan, door te oefenen met de competenties culturele empathie, open mindedness en sociaal initiatief. De IET-training staat op zichzelf en kan in overleg in combinatie met andere taal- of cultuurrainingen worden aangeboden. Meer informatie over het aanbod van het Talencentrum is te vinden op de website: www.rug.nl/talencentrum. Afsluiting door Anje Dijk, directeur Talencentrum Het Talencentrum heeft in deze expertmeeting bedrijfsexpertise en wetenschappelijk onderzoek bij elkaar gebracht. Van beide kanten, cross-cultureel psychologisch onderzoek en de bedrijfspraktijk is gewezen op de onlosmakelijke verbinding van taal- en cultuurcompetenties: nodig om goed te kunnen functioneren in een interculturele en internationale setting. Daar zien we als universitair Talencentrum voor ons een taak weggelegd. We willen graag een platform zijn voor de uitwisseling van kennis en ervaring tussen taal- en cultuurdocenten enerzijds en maatschappelijke partners anderzijds. Behalve collega talencentra en andere universiteiten zijn het ook ervaringsdeskundigen uit internationaal opererende instellingen en bedrijven, zoals we vandaag hebben gezien, die ons daarin kunnen voeden. Daarnaast maken we graag gebruik van deze inzichten om ons eigen aanbod van cursussen en trainingen, waar u vanmiddag enkele voorbeelden van hebt kunnen ervaren, verder te verscherpen en te verbreden. Passie voor taal en cultuur is al 25 jaar de drijfveer van het Talencentrum, waarmee we ons verder willen ontwikkelen als expertisecentrum voor internationalisering in het noorden. Onder het motto Express yourself understand the world' gaan we daar in de toekomst invulling aan geven als bijdrage aan een sociale en duurzame global society. 10
11