010.495 Van Ambitie naar naar een Meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid in het Hoger Onderwijs Gerard van Westrienen, 22 mei 2011 Inleiding 'Samen excelleren' is de titel van het Meerjarenplan van SURF 2011-2O14. In het plan geeft SURF aan welke thema's op ICT-gebied voor de sector in de komende jaren van belang zijn. Een van de prioritaire onderwerpen is duurzame ICT. De resultaten die het Meerjarenplan daarbij verwacht zijn o.a. kwaliteitsverbetering van het hoger onderwijs door kennisinnovatie op gebied van duurzame ontwikkeling; initiatieven voor groene rekencentra; verzamelen en delen van best practices met betrekking tot duurzame ontwikkeling en hoger onderwijs; opstarten van kansrijke projecten rond duurzaamheid; en de ontwikkeling van innovatieve ICT-toepassingen om energie en kosten te besparen. De nadere invulling vindt plaats binnen de SURF-organisatie. Het platform ICT & Bedrijfsvoering neemt binnen SURFfoundation het voortouw. Een belangrijk kader bij de uitwerking is het in 2008 door de universiteiten en hogescholen met de toenmalige ministeries van VROM en WWI ondertekende convenant Meerjaren afspraak Energie- Efficiency (MJA3). Hierbij is als inspanningsverplichting afgesproken jaarlijks 2% energie te besparen met als uiteindelijke doel een reductie van 30% in 2020 ten opzichte van 2005. Op het gebied van duurzaam inkopen is afgesproken dat hogescholen en universiteiten ernaar streven in 2012 voor tenminste 50% duurzaam in te kopen. In de door de overheid recent gepubliceerde nota Digitale Agenda.NL refereert het kabinet hier ook aan in de paragraaf Naar een energie-efficiënte ICT sector 1. Veel instellingen in de hoger onderwijssector hebben een duurzaamheidsbeleid geformuleerd. De een profileert zich bijvoorbeeld als een duurzame universiteit waar duurzame ontwikkeling en innovatie is ingebed in het universitaire onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. Vanuit haar maatschappelijke betrokkenheid en verantwoordelijkheid wil de instelling duurzaamheid in de komende jaren een nog prominentere plek geven. 2 Een hogeschool formuleert het als volgt: de huidige economische crisis, in combinatie met het vraagstuk van duurzaamheid roept vernieuwing op; maatschappelijke organisaties moeten verantwoordelijkheid nemen én leiderschap tonen. De hogeschool schaart zich graag in dat gezelschap en heeft duurzaamheid ook als één van de belangrijkste speerpunten in haar instellingsplan. 3 Zo hebben meer instellingen vergelijkbare beleidsdoelstellingen geformuleerd. Op dit moment hebben 17 hogescholen het voornemen uitgesproken om samen te werken rondom het thema duurzaamheid. Daartoe is het platform DUPLHO opgericht, dat ertoe moet bijdragen dat duurzame ontwikkeling een duidelijke plaats krijgt in het onderijs, onderzoek en bedrijfsvoering van de deelnemende instellingen, waarmee instellingen hun maatschappelijke betrokkenheid en onderscheidend vermogen kunnen tonen. Tot op heden was er vrijwel geen aandacht voor de rol van ICT in het kader van duurzaamheid. Wereldwijd neemt ICT ongeveer 2% van de CO 2 -uitstoot voor zijn rekening, dat is meer dan in de luchtvaartsector, waar al vele maatregelen zijn genomen om de CO 2 -uitstoot in te dammen. Daarnaast is ICT verantwoordelijk voor ongeveer 10% van het elektriciteitsverbruik, waarbij aangetekend kan worden dat tussen 2006 en 2008 het ICT-gerelateerde verbruik tweemaal zo snel steeg als het totale 1 Zie par. 2.8 in de op 18 mei 2001 gepubliceerde Digitale Agenda.nl (http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/notas/2011/05/17/digitale-agenda-nl-ict-voorinnovatie-en-economische-groei/digitale-agendanl-ictvoor-innovatie-en-economische-groei.pdf) 2 http://www.utwente.nl/cvb/en/secretary/secretary/campusmanagement/groene_duurzame_campus/groene_ca mpus_startnotitie_def.doc/ 3 http://specials.han.nl/focus/duurzaamheid/content/over/beleid/ 1
verbruik. In het hoger onderwijs zijn er schattingen dat het ICT-aandeel van het elektriciteitsverbruik meer dan 20% is 4. ICT is derhalve een belangrijke factor in het terugdringen van het energieverbruik van instellingen voor hoger onderwijs. Niet alleen door vergroening van ICT, maar ook door ICT in te zetten als enabling factor bij vergroening in onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering: vergroening door ICT. Daarnaast is er vanuit bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisaties een toenemende behoefte aan afgestudeerden met kennis en vaardigheden op het terrein van duurzame ontwikkeling. Het belang van dit onderwerp heeft er toe geleid dat duurzame ICT één van de speerpunten is geworden in het SURF Meerjarenplan 2011-2014. De doelstelling is daarbij niet alleen gericht op het energiezuiniger maken en reduceren van CO 2 -uitstoot van de ICT, maar ook om met behulp van ICT het energieverbruik en de CO 2 -uitstoot te verminderen in de volle breedte van onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. In 2010 is SURFfoundation gestart met het pilotprogramma Groene ICT en Duurzame Ontwikkeling om duurzaamheid in en door ICT te stimuleren en bevorderen en om een kostenreductie te bewerkstelligen van het ICT-gerelateerd energieverbruik. De opgedane ervaringen hebben geleid tot een nadere uitwerking, om tot een meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid te komen. We hebben bewust gekozen voor een bredere titel dan alleen Groene ICT, omdat dit een te eenzijdige connotatie met de vergroening van ICT heeft. Omdat Groene ICT wel een veelgebruikt begrip is hebben we er duurzaamheid aan toegevoegd om de bredere context te benadrukken. Het begrip duurzaamheid stamt uit 1987 toen de VN-commissie Brundtland het definieerde als het aansluiten op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. In de laatste jaren is het begrip breder gedefinieerd, waarbij het Triple-P -concept (People, Planet, Profit) als een breed en richtinggevend denkkader is ontwikkeld. Naast milieuaspecten worden ook sociale en economische aspecten meegenomen. Recent is er bovendien veel aandacht ontstaan voor het Cradle-to-Cradle -concept. Het accent verschuift daarbij van eco-efficiënt (minimaliseren van het ongewenste) naar eco-effectief (optimaliseren van het wenselijke). Producten en productiesystemen worden zodanig ontworpen dat ze een nuttige functie vervullen, ook na afloop van het gebruik. Een dergelijke kringloopbenadering daagt uit tot creativiteit en innovatie; bij uitstek een gebied waaraan SURF een bijdrage wil leveren. Bij innovatieve activiteiten onderscheidt SURF in het algemeen verschillende fases: identificeren en uitwerken van relevante onderwerpen via bijvoorbeeld studies, white papers; ontwikkelen van pilotprojecten, leidend tot Good Practices; opschalen en verbreden van de opgedane kennis en ervaring; implementeren en institutionaliseren. SURFfoundation kent een aantal rollen en instrumenten om invulling te geven aan de missie van het verhogen van de kwaliteit van het hoger onderwijs door ICT-innovatie: verkennen en signaleren, verzamelen en beschikbaar stellen van informatie, creëren en faciliteren van netwerken, professionaliseren, uitvoeren van innovatieprogramma s en projecten, en het stimuleren van implementatie. In deze notitie geven we een uitwerking voor een meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid. In paragraaf 2 presenteren we de meer algemene ondersteunende activiteiten. Paragraaf 3 geeft de prioritaire thema s weer op het terrein van vergroening van ICT en paragraaf 4 de prioritaire thema s op het terrein van vergroening door ICT. Paragraaf 5 gaat in op de organisatie, financiën en planning. Het meerjarenprogramma start met het realiseren van de quick wins, teneinde op korte termijn te kunnen bijdragen aan de MJA-3 afspraken inzake energie-efficiency. De nadruk ligt daarbij op 4 Zie: http://www.surffoundation.nl/nl/actueel/pages/hogeronderwijskanmiljoenenbesparenopenergieverbruikict.aspx Gemiddeld verbruikt ICT in Nederland ongeveer 8% van de elektriciteit: zie http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/rapporten/2009/12/04/ict-stroomt-door/ictstroomt-door.pdf. 2
vergroening van ICT. Om ook op langere termijn als hoger onderwijssector aan deze afspraken te kunnen voldoen en geuite ambities te kunnen waarmaken, zullen ook op het terrein van vergroening door ICT innovatieve projecten ontwikkeld moeten worden. Het Meerjarenplan Samen Excelleren van SURF stelt het aldus: "de echte uitdaging <zit> in het terugdringen van het energieverbruik in de volle breedte. Er moet dus actief worden geïnvesteerd in mogelijkheden om onder meer met behulp van ICT het energieverbruik en de CO 2 -uitstoot te verminderen." De realisatie binnen dit meerjarenprogramma Groene ICT en Duurzaamheid is uiteraard mede afhankelijk van de hoeveelheid (externe) middelen die beschikbaar zijn. Paragraaf 5 schetst de nadere prioritering. 2. Algemeen SURF heeft als samenwerkingsorganisatie een belangrijke rol op het terrein van instellingsoverstijgende communicatie en afstemming. In de loop der jaren is veel kennis en ervaring opgedaan en zijn instrumenten ontwikkeld, die in dit meerjarenprogramma zullen worden ingezet. Op deze wijze zullen nieuwe mogelijkheden breder voor het voetlicht worden gebracht, wordt vermeden dat het wiel nogmaals wordt uitgevonden en is de kans op duurzame implementatie (in de dubbele betekenis van het woord) het grootst. 2.1: Informatieverzameling, kennisontwikkeling en overdracht Bij de uitvoering van de ICT-scan en het MJA-convenant is gebleken dat er binnen de hoger onderwijssector op het terrein van Groene ICT nog weinig kennis en informatie voorhanden is. Het platform ICT en Bedrijfsvoering van SURFfoundation ziet hier een belangrijke taak weggelegd om het verzamelen en beschikbaar stellen van kennis en informatie te faciliteren. Doel is o.a. om op een centrale plek publicaties, projectresultaten, good practices en aankondigingen van bijeenkomsten beschikbaar te maken. Daarbij zal via instrumenten als SURFspace, wiki s etc. ook een actieve bijdrage vanuit het hoger onderwijsveld gestimuleerd worden. Hierbij zal de opgerichte Special Interest Group (SIG) Groene ICT en Duurzaamheid een belangrijke rol vervullen. Via SURFacademy, het professionaliseringsprogramma rondom ICT in het hoger onderwijs en onderzoek, zal een bijdrage geleverd worden aan de kennisoverdracht en professionalisering van medewerkers van hoger onderwijsinstellingen. De aanwezige kennis zal worden uitgewisseld en nieuw ontwikkelde kennis en ervaring zal worden gedeeld via workshops, masterclasses, summerschools of webinars. In het najaar van 2011 staan twee SURFacademy bijeenkomsten gepland: over Duurzaam ICT-inkoopbeleid en Energiegebruik van ICT: een duurzame vergelijking Een specifiek aspect bij het onderdeel kennisontwikkeling is het stimuleren van aandacht voor duurzaamheid binnen ICT-gerelateerde curricula van universiteiten en hogescholen. Bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en overheden vragen steeds meer om afgestudeerden met kennis en competenties op het terrein van duurzaamheid. Te denken valt aan duurzaamheid inbedden bij investeringsbeslissingen voor de ICT-infrastructuur of het ontwikkelen van energiezuinige software. In het najaar zal een pilotproject afgerond worden bij de Hogeschool Utrecht onder de titel De Omslag in het ICT onderwijs; op weg naar een groen ICT-curriculum. De ervaringen zullen gedeeld worden met andere ICT-gerelateerde opleidingen. Daarnaast ligt er ook een grote mogelijkheid om studenten in te schakelen bij diverse activiteiten en innovatieve projecten op het terrein van groene ICT. 2.2: Creëren en faciliteren van netwerken Het Platform ICT en Bedrijfsvoering heeft eind 2010 de SIG Groene ICT en Duurzaamheid opgezet, een netwerk van inmiddels meer dan 200 personen met interesse in dit specifieke thema. Via bijeenkomsten van de SIG, de LinkedIn-groep en andere kanalen vinden experts en innovators een klankbord bij collega s van andere onderwijsinstellingen of bij deskundigen in andere sectoren en het bedrijfsleven. Gewerkt wordt aan het opzetten van subgroepen op specifieke thema s. 2.3: Draagvlakvergroting, bewustwording Bij innovatie- en veranderingstrajecten is het belang van bewustwording en voldoende draagvlak groot. In de komende jaren zal hier op diverse niveaus aandacht aan besteed worden en zullen gezaghebbende sleutelfiguren gezocht worden om hier een rol in te spelen. Hierbij zal samengewerkt worden met uiteenlopende partijen, zoals Agentschap NL en ICT~Office of met DUPLHO bij het 3
ontwikkelen van een strategische agenda binnen het HBO. In het bijzonder zal daarbij aandacht besteed worden aan het belang van ICT voor duurzame ontwikkeling. Op het terrein van bewustwording wordt in een door SURFnet gefinancierd pilotproject van de Open Universiteit onderzocht welke potentie door technologieondersteunde middelen hebben om het energiebewustzijn van medewerkers te vergroten. De kennis over groene ICT en duurzaamheid is versnipperd en er is sprake van veel kleinschalige voorbeelden. Dat betekent dat nog veel verbetering mogelijk is in het grootschalig uitdragen van innovatieve toepassingen en het stimuleren van hun implementatie. Dit punt heeft dan ook een directe relatie met beide vorige paragrafen. 2.4: Afstemming met initiatieven elders (nationaal, internationaal) Het is de ambitie van het platform ICT en Bedrijfsvoering om met het thema groene ICT en duurzaamheid zoveel mogelijk gezamenlijk op te trekken met SURFnet en SURFdiensten. Hiertoe is een overleggroep gestart met vertegenwoordigers alle onderdelen van de SURFfamilie. Zowel binnen de hoger onderwijssector als daarbuiten zijn veel initiatieven op het terrein van duurzaamheid in het algemeen of specifiek in relatie tot ICT. Daar waar SURF op het terrein van vergroening van ICT een meer eigen en afgebakende positie heeft, is op het terrein van vergroening door ICT afstemming met initiatieven elders van groot belang. Hierbij dienen in elk geval genoemd te worden: VSNU, HBO-raad, DUPLHO, Agentschap NL, Green IT consortium en ICT~Office. Ook internationaal zijn er de nodige gremia waarmee het van belang en zinvol is om contact te hebben en kennis en informatie uit te wisselen. Hierbij dient in elk geval gedacht worden aan JISC in het Verenigd Koninkrijk en het door de Europese Commissie gefinancierde e-infranet programma waarin SURFfoundation prominent participeert en waar op het terrein van Groene ICT een Europees netwerk opgezet wordt. 3. Vergroenen van ICT Uit de ICT-scan bij negen hoger onderwijsinstellingen is gebleken dat instellingen voor hoger onderwijs meer dan 40 procent kunnen besparen op het energieverbruik van ICT-apparatuur op werkplekken en in datacenters. Dit zou miljoenen euro s kunnen opleveren. Dit is potentieel laaghangend fruit dat door instellingen snel benut kan worden om duurzaamheid van ICT te bevorderen, bij te dragen aan de doelstellingen van het MJA3 convenant en kosten te besparen. Een verdere uitwerking en onderbouwing via een business case, teneinde ook inzicht te krijgen in de initiële kosten, zal de eerstvolgende stap zijn. Verder bleek uit het onderzoek dat de budgetten voor ICT en voor energieverbruik veelal gescheiden zijn. Omdat IT-afdelingen en gebruikers niet voor energie betalen, zien zij geen reden om eerder over te stappen op energiezuinige apparatuur. Veel kan hier verbeterd worden door betere samenwerking en kennisdeling tussen de afdelingen IT en facility management en een Total Cost of Ownership benadering, waarbij alle kosten worden meegenomen. Wij hebben 6 thema s geïdentificeerd om in de komende jaren verder uit te werken teneinde vergroening van ICT te realiseren. 3.1: Duurzaam ICT inkoopbeleid In het convenant 5 met de overheid stelt het hoger onderwijs zich ten doel om in 2012 minimaal 50 % van haar aankopen en investeringen duurzaam in te kopen en op een nog nader vast te stellen datum voor 100 % (ongeacht of die aanbestedingsplichtig zijn of niet) duurzaam in te kopen. IT-afdelingen stellen zelden eisen op het gebied van energie en duurzaamheid aan faciliteiten en producten die worden aangeschaft. Hierdoor is er weinig marktwerking die leveranciers stimuleert om besparende concepten in de markt te brengen. In de sector van het hoger onderwijs kan door het ontwikkelen van een gezamenlijk duurzaam ICT inkoopbeleid / aanbestedingsbeleid een krachtige 5 Zie: http://www.inkoopportal.com/inkoopportal/download/common/convenantduurzaaminkopen1.pdf 4
voorbeeldfunctie ontstaan en kan een belangrijke bijdrage geleverd worden aan de afspraken in het convenant. SURFdiensten is daarbij uitstekend geëquipeerd om het voortouw te nemen. Het ontwikkelen van een lijst van criteria en aandachtspunten voor een duurzaam ICT-inkoop en aanbestedingsbeleid en zorg dragen dat deze criteria opgenomen worden in zowel het instellingsbeleid als het beleid van SURFdiensten. Het bijhouden en actualiseren van de criteria op basis van nieuwe ontwikkelingen. Zo mogelijk bijdragen aan het ontwikkelen van een keurmerk vergelijkbaar met het systeem van energielabels voor auto s en witgoed. Periode: 2011-2014. Uitwerken, ontwikkelen pilots en verspreiden kennis (2011-2012); bijhouden, actualiseren, verdiepen (2013-2014) Voortouw: SURFdiensten 3.2: Power management werkplekapparatuur Uit de ICT-scan is gebleken dat op het terrein van werkplekapparatuur via een uitschakelbeleid energiebesparingen zijn te realiseren van meer dan 50 procent. Er zijn uiteenlopende (softwarematige) oplossingen om een uitschakelbeleid te realiseren. Bij enkele instellingen is of wordt ervaring opgedaan. Vergelijkende studie van de (duurzaamheids)effecten van softwarepakketten gericht op het beheren en uitschakelen van werkplekapparatuur; het uitwerken van een of meer business cases; het delen van ervaringen en good practices; en het stimuleren van de implementatie bij instellingen. Periode: 2011-2012. Studie, ontwikkelen pilots, verspreiden kennis, implementeren Voortouw: SURFfoundation 3.3: Duurzame datacentra en Groene Cloud-oplossingen Volgens de ICT-scan zijn datacenters in het algemeen te oud, te koud en te leeg. Als de afschrijvingstermijn wordt teruggebracht van 4,5 naar 3 jaar, de temperatuur door minder koeling wordt verhoogd van 20 naar 25 graden en er effectiever gebruik wordt gemaakt van de ruimte, dan is een energiebesparing van 25 procent mogelijk. Naast het verduurzamen van bestaande datacentra lijkt het overgaan naar cloud computing ook potentieel een grote bijdrage aan verduurzaming te kunnen leveren. Het delen van IT infrastructuur in de cloud krijgt meer en meer aandacht binnen de hoger onderwijssector en SURF. 1. Het ontwikkelen van een of meer business cases en Good Practices rondom duurzame datacentra en het delen van de opgedane kennis en ervaring (zowel binnen de hoger onderwijssector als daarbuiten). Periode: 2011-2013. Uitwerken plannen, opzetten pilots (2011-2012); kennisdeling, verbreding (2013) Voortouw: SURFfoundation/SURFnet 2. Een verkennende studie naar de ervaringen en onderbouwing van de potentiële bijdrage van cloud computing aan duurzaamheid, alsmede het ontwikkelen van criteria en randvoorwaarden voor het optimaliseren van duurzaamheid bij het overstappen naar cloud computing. Daarnaast dient nauw aangesloten te worden bij de ontwikkelingen binnen SURF en de taskforce rondom cloud computing. Periode: 2011-2014. Uitwerken plannen, opzetten pilots (2011-2012); kennisdeling, verbreding (2013-2014) Voortouw: SURFfoundation/SURFnet, in samenwerking met Taskforce Cloud 5
3.4: Kwantificeren en meten Door het energiegebruik en de daaraan gekoppelde CO 2 -uitstoot van ICT binnen een instelling gericht te meten en over meerdere jaren heen te vergelijken of te spiegelen aan dat van andere instellingen kunnen verschillen en overeenkomsten geïdentificeerd worden en kunnen instellingen van elkaar leren. Gebrek aan inzicht in de hoeveelheid energie die gebruikt wordt is veelal een belangrijke reden om geen energiebesparende maatregelen te nemen. Slimme meters kunnen bijdragen aan een beter inzicht in het energieverbruik tijdens de gebruiksfase. Maar ook gegevens over de energie die nodig is in de productiefase of in de afvalfase is relevant. Inzicht in de totale ketenaspecten via mogelijke classificaties van producten (energielabels) en het aanbieden van alternatieven zou binnen de hoger onderwijssector een belangrijke impuls kunnen geven aan het versterken en managen van duurzaamheid. Het ontwikkelen van meetinstrumenten, indicatoren (KPI s), standaarden, referentiemodellen en benchmarks is hierbij van groot belang. Ten dele zijn we daarbij afhankelijk van (inter)nationale ontwikkelingen. Toch kan ook onderzocht worden welke mogelijkheden er nu al zijn om binnen de hoger onderwijssector toe te passen. Door aan te sluiten bij bestaand en nieuw onderzoek leent de sector zich bij uitstek om als pilot te fungeren. Identificeren welk meetinstrumentarium er is en op welke wijze dat ingezet kan worden bij het inzicht krijgen in en vergelijken van de bijdrage die ICT kan leveren aan duurzaamheid binnen en tussen instellingen en het onderbouwen van het besparingspotentieel. In eerste instantie zou gestart kunnen worden met een beperkte scope: inzichtelijk maken van het energiegebruik en de CO 2 uitstoot. Periode: 2011-2014. Uitwerken plannen (2011); opzetten pilots en good practices (2012); kennisdeling en implementatie; verbreding thema s (2013); verdieping en actualisatie (2014) Voortouw: SURFnet, SURFfoundation 3.5: Duurzame software Ook software kan een bijdrage leveren aan duurzaamheid. De wet van Moore heeft ervoor gezorgd dat de druk op software om (energie-)efficiënt te zijn niet hoog is. De aandacht voor dit thema staat nog in de kinderschoenen evenals de ontwikkeling van een meetsysteem, standaarden of keurmerk om het zichtbaar en inzichtelijk te maken. De resultaten van een eerste pilotproject zijn interessant: er kon een energiebesparing van 80% gerealiseerd worden 6. Zowel bij het ontwikkelen van software dient aandacht besteed te worden aan het realiseren van energie-efficiency als bij het vergelijken van verschillende pakketten. Vinger aan de pols houden en vanaf 2012 een verkennende studie laten uitvoeren naar de stand van zaken en de mogelijkheden om als instellingen en SURFdiensten gebruikers te informeren over de duurzaamheidsaspecten van aan te schaffen software en het optimaliseren ervan gelet op de behoefte en de configuratie van de hardware. Periode: 2012-2014. Verkenning en uitwerken plannen (2012); uitwerken criteria via pilotprojecten (2013); implementeren, verbreden en actualiseren (2014) Voortouw: SURFfoundation/SURFdiensten 3.6: Datamanagement De hoeveelheid digitale data bij instellingen voor hoger onderwijs groeit exponentieel. Het opslaan en beheren beheer van data en informatie wordt steeds omvangrijker, waardoor het belang van duurzaamheid en energieverbruik ook toeneemt. Nagegaan zou moeten worden of het ontwikkelen van een duurzaamheidstrategie voor gegevensbeheer relevant is 7. 6 Presentatie tijdens de Green Software Workshop op 12 april 2011 van een Pilotproject bij Centric, gefinancierd door AgentschapNL. 7 Een studie van JISC toont aan dat de energie-voetafdruk van de data-opslag bij de University of Cardiff verminderd kan worden met 70-80%. 6
Verkennen van het belang van een duurzaamheidsstrategie voor gegevensbeheer; ontwikkelen en uitvoeren van enkele pilotprojecten. Periode: 2012-2014. Verkenning en uitwerken plannen (2012); ontwikkelen pilot projecten (2013); implementeren, verbreden en actualiseren (2014) Voortouw: SURFfoundation 4. Vergroenen door ICT ICT wordt binnen de HO-sector vooral ingezet om de kwaliteit te verbeteren en efficiency te bewerkstelligen. ICT wordt nog nauwelijks bewust ingezet als strategisch hulpmiddel om energie te besparen. Uit onderzoek 8 van het Wereld Natuurfonds en The American Council for an Energy-Efficient Economy (ACEEE) blijkt dat investeringen in ICT een directe correlatie hebben met energiebesparingen elders in economie en wel in een verhouding van 1:10. Deze hefboomwerking van ICT kan ook ingezet worden binnen de hoger onderwijssector. We onderscheiden daarbij drie hoofdthema s: dematerialisatie, optimalisatie en reisvervanging. Onderstaande tabel geeft een indruk van mogelijke relevante onderwerpen en aandachtspunten binnen onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering in de HOsector. Omdat de rol van ICT bij deze thema s ondersteunend is, dient de uitwerking in nauwe samenwerking te geschieden met (bestaande) thematische initiatieven. Wij zouden daarbij in elk geval de volgende twee aspecten voor het voetlicht moeten krijgen: aandacht voor duurzaamheid en de mogelijkheden en rol van ICT daarin. We beschouwen 2012 hierbij als een aanloopjaar om de thema s verder te verkennen en uit te werken. Onderwijs Onderzoek Bedrijfsvoering Dematerialisatie Vervanging papier Papierstromen Simulatie - gaming e-readers digitaal toetsen virtuele werelden e-journals Virtueel lab e-facturatie Eff. adm.organisatie Optimalisatie Gebouwbeheer Verwarming/licht Inzicht geven Slim roosteren Hergebruik van onderzoeksdata Slimme meters en monitoring; sensoren Reisvervanging samenwerking Videoconferencing Het Nieuwe Werken Onderwijs op afstand; e-learning Experim. op afstand Virtueel seminar (inter)nationale overleggen 4.1: Dematerialisatie Dematerialisatie richt zich op ontwikkelingen waarbij ICT zorg draagt voor het overbodig maken van fysieke producten. Te denken valt aan e-facturatie, e-readers in plaats van papieren syllabi en e- journals in plaats van papieren tijdschriften en andere vormen van het digitaliseren papier(stromen), maar ook e-learning, het doen van onderzoek in een virtuele setting, simulatie en gaming. 8 Saving the climate @ the speed of light; First roadmap for reduced CO 2 emissions in the EU and beyond http://assets.panda.org/downloads/road_map_speed_of_light_wwf_etno.pdf en http://www.wwf.se/source.php/1183711/it_user_guide.pdf en http://www.techceocouncil.org/news/2008/02/06/press_releases/new_study_links_technology_to_dramatic_energy _efficiency/ en http://www.aceee.org/research-report/e081 7
Ervaring van het Imperial College in Londen leert dat e-facturatie enorme besparingen in papier opleverde, een grote bijdrage leverde aan operationele efficiency en bovendien kosten bespaarde 9. De Universiteit van Utrecht heeft momenteel een pilotproject lopen om het gebruik van papier in de administratieve life cycle van de student uit te bannen. Deze ontwikkelingen sluiten aan bij de in de door de overheid gepubliceerde nota Digitale Agenda.NL, waarin het kabinet het recht formuleert dat het bedrijven wil geven om hun zaken met de overheid elektronisch af te doen 10. Verkennende studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren. Daarnaast zullen nationaal en internationaal opgedane ervaringen en Good Practices worden geïdentificeerd en gedeeld, zoals rondom het pilotproject van de universiteit Utrecht. Tot slot zal voor de prioritaire thema s contact gezocht worden met relevante stakeholders en gremia om via samenwerking pilot projecten te ontwikkelen, duurzaamheid te bevorderen en de rol en het belang van ICT inzichtelijk te maken. Periode: 2012-2014. Uitwerken plannen en prioritaire thema s (2012); ontwikkelen pilot projecten (2012-2013); verbreden, implementeren en institutionaliseren opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 4.2: Optimalisatie en hergebruik ICT kan binnen onderwijs, onderzoek en bedrijfsprocessen benut worden om optimalisatie en energieefficiency te bewerkstelligen. Bij gebouwenbeheer kan, in combinatie met slim roosteren, verwarming en verlichting optimaler geregeld worden. De optimalisatie van installaties levert vaak ook een energiebesparing op omdat systemen gaan samenwerken, in plaats van elkaar tegenwerken. ICT kan uiteenlopende processen bijeen brengen, waardoor bijvoorbeeld warmte- of koudeoverschot bij het ene proces benut kan worden bij warmte- of koudebehoefte in het andere. ICT kan intelligentie brengen binnen de werkomgeving en daarmee het energieverbruik verminderen. Er zijn contacten met Green IT Amsterdam om gezamenlijk een pilot project annex business case te ontwikkelen inzake de hefboomwerking die ICT kan bewerkstelligen om energie te besparen in gebouwen. Uitzetten van een studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren, alsmede bestaande of nieuw te ontwikkelen Good Practices, potentiële pilotprojecten en relevante stakeholder(groepen) om mee samen te werken. Uitvoeren van een of meerdere pilot projecten. Periode: 2012-2014. Uitwerken plannen en prioritaire thema s (2012); ontwikkelen en uitvoeren pilot projecten (2012-2013); verbreden, implementeren en overdragen opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 4.3: Vervanging van reizen Allerlei vormen van communicatietechnologie kunnen reizen overbodig maken. Te denken valt aan online samenwerkingsvoorzieningen, videoconferencing in plaats van fysieke bijeenkomsten en ondersteuning van ontwikkelingen op het gebied van Het Nieuwe Werken, het tijd- en plaatsonafhankelijk maken van werken. Enkele hogescholen hebben een berekening laten maken van hun CO 2 -footprint. Hieruit bleek dat 60-80% van de CO 2 uitstoot veroorzaakt wordt door het woonwerkverkeer van studenten en medewerkers. Nieuwe ICT toepassingen en werkwijzen vragen ook om cultuurveranderingen Hoewel steeds meer bedrijven en instellingen flexplekken invoeren is het potentieel nog aanzienlijk. De inzet van webconference en videoconference oplossingen is ook nog relatief laag. Verbeteringen in breedband technologie kunnen bijdragen aan meer inzet van ICT oplossingen voor slim werken. Echter, de inzet hiervan vergt cultuurverandering bij bedrijven. 9 Zie: http://www.jisc.ac.uk/publications/briefingpapers/2009/greenictprocurement.aspx 10 Zie par. 2.2 in Digitale Agenda.nl (18-05-2011) 8
Bij de hogeschool Utrecht zal in het najaar een door SURFnet medegefinancierd pilotproject worden afgerond om het werk- en reisgedrag van medewerkers te veranderen ondersteund door ICT. De resultaten zullen verspreid worden en zullen mede de basis vormen voor vervolgactiviteiten. Verkennende studie om de prioritaire onderwerpen binnen dit thema te identificeren. Daarnaast zullen de conclusies en aanbevelingen uit het pilotproject van de HU verwerkt worden in vervolgactiviteiten. Opgedane ervaringen en Good Practices zullen breed verspreid worden. Periode: 2012-2014. Identificeren prioritaire thema s (2012); ontwikkelen en uitvoeren pilot projecten (2012-2013); verbreden, implementeren en overdragen opgedane kennis en ervaring (2014) Voortouw: SURFfoundation 5. Organisatie, financiering en planning 5.1 Organisatie Om ervoor te zorgen dat het thema Groene ICT en Duurzaamheid daadwerkelijk als samenhangend en SURFbreed thema wordt opgepakt zal het meerjarenprogramma worden aangestuurd door een projectgroep met daarin vertegenwoordigers van SURFnet, SURFdiensten en SURFfoundation. Via de Special Interest Group (SIG) Groene ICT en Duurzaamheid zal ook het hoger onderwijs en onderzoeksveld actief betrokken worden bij het programma. Bestuur en manager platform ICT & Bedrijfsvoering (Kerngroep) SIG Groene ICT en Duurzaamheid Projectgroep: - SURFfoundation - SURFnet - SURFdiensten projecten en activiteiten projecten en activiteiten projecten en activiteiten projecten en activiteiten 5.2 Financiering Voor de financiering van de voorgenomen activiteiten is het budget van het platform ICT en Bedrijfsvoering van SURFfoundation onvoldoende. Er zullen meer middelen gevonden moeten worden, zodat de polsstok langer wordt en ambities gerealiseerd kunnen worden. In 2010 heeft Agentschap NL bijgedragen aan enkele pilotprojecten. In 2011 heeft SURFnet een budget van K 100 beschikbaar gesteld voor pilotprojecten op het terrein van duurzame ICT in het kader van de Innovatieregeling. In de komende jaren zullen ook elders additionele middelen aangeboord moeten worden. Naast Agentschap NL kan gedacht worden aan samenwerking met het NWO-programma Smart Energy Systems 11 of met andere partijen zoals het Green IT Consortium. Ook zal getracht worden onderzoeksgroepen en studenten in te schakelen, waarbij instellingen als living lab fungeren. Een andere mogelijkheid die onderzocht kan worden is het terugploegen van binnen instellingen gerealiseerde kostenbesparingen in nieuwe activiteiten op het terrein van Groene ICT. 11 Zie: http://www.nwo.nl/nwohome.nsf/pages/nwop_7yleqh 9
5.3 Planning en prioritering Het Meerjarenprogramma start met het realiseren van de quick wins, teneinde op korte termijn te kunnen bijdragen aan de MJA-3 afspraken inzake energie-efficiency. De prioriteit ligt daarbij dan op vergroening van ICT, in het bijzonder de thema s die in paragraaf 3.1 tot en met 3.4 worden genoemd: duurzaam ICT inkoopbeleid, powermanagement van werkplekapparatuur, duurzame datacentra en groene cloud-oplossingen, kwantificeren en meten. Om ook op langere termijn als hoger onderwijssector aan deze afspraken te kunnen voldoen zullen ook op het terrein van vergroening door ICT innovatieve projecten ontwikkeld moeten worden. Mede afhankelijk van de beschikbaarheid van additionele financiering zal hier vanaf 2012 meer aandacht aan gegeven kunnen worden. Algemeen: communicatie, netwerk, kennisoverdracht etc. Vergroenen van ICT Duurzaam ICT inkoopbeleid Powermanagement werkplekapparatuur Duurzame datacentra / Cloud Kwantificeren en meten Duurzame software Datamanagement Vergroenen door ICT Dematerialisatie Optimalisatie en hergebruik Vervanging reizen Hoofdfase Opstart- / afbouwfase trekker 2011 2012 2013 2014 SF/SN/ SD SD SF SF/SN SN/SF SF/SD SF SF SF SN/SF 10