EENZAAMHEID EN SOCIAAL ISOLEMENT: ACHTERGRONDEN EN AANPAK Onderwerpen Functies van sociale relaties Sociale kwetsbaarheid Achtergronden en gevolgen Knelpunten in de aanpak Elementen van een succesvolle aanpak Te verwachten resultaten Dr. Anja Machielse 4 juni 2013 Sociale relaties en welzijn Inbedding in een betekenisvol netwerk leidt tot een hoger niveau van welbevinden Sociale relaties voorzien in fundamentele sociale bestaansvoorwaarden Functies van sociale relaties Ontwikkeling (en handhaven) van de identiteit en het zelfrespect (waardering en erkenning van anderen) Sociale integratie: identificatie, persoonlijke betrokkenheid, vertrouwelijkheid, vriendschap Sociale steun: praktisch, emotioneel, gezelschap De buffering hypothese Sociale kwetsbaarheid Sociale contacten in Nederland Twee aspecten: kwaliteit en omvang van het netwerk Eenzaamheid: het netwerk voldoet niet aan iemands behoefte en is daardoor kwetsbaar (risicogroep) Contactarm: het (steun)netwerk is klein of eenzijdig en daardoor kwetsbaar(risicogroep) Sociaal isolement: er is geen ondersteunend netwerk Bron: Hortulanus, Machielse & Meeuwesen. Sociale contacten in Nederland (2003) 1
Sociaal weerbaar Leeftijd (%) Eenzaam Contactarm Sociaal isolement 18-29 jaar 67 22 8 4 30-44 jaar 68 20 7 5 45-64 jaar 65 22 7 6 > 65 jaar 53 25 10 12 Gemiddeld 64 22 8 6 N=2462 Bron: Hortulanus, Machielse & Meeuwesen. Sociale contacten in Nederland. Maatschappelijke factoren Individualisering Gezins- en familierelaties Emancipatieprocessen Toename arbeidsparticipatie Culturele diversiteit Technologische ontwikkelingen Secularisering Vergrijzing Persoonlijke factoren Ingrijpende gebeurtenissen hebben (negatieve) gevolgen voor het sociale netwerk (life-events) Ze vormen kantelmomenten in het leven en kunnen een neerwaartse spiraal in gang zetten Neerwaartse spiraal Bij mensen die eenzaam of contactarm zijn, wordt het netwerk steeds kleiner Gevolg: Minder sociale steun (informeel/professioneel) Life-events werken langer door Ontstaan van problemen op andere levensdomeinen Belangrijkste gevolgen Welzijnsrisico Gezondheidsrisico Beperkte zelfredzaamheid Geringe maatschappelijke participatie Geringe sociale integratie Geringe institutionele aansluiting Risico op probleemcumulatie Beleidsperspectief Wmo Centraal: zelfredzaamheid en participatie Kanteling in denken en doen Bij problemen: oplossingen zoeken in het eigen sociale netwerk Veronderstelling: aanwezigheid van ondersteunende relaties in de eigen omgeving (sociale integratie) 2
Tussentijdse conclusie Sociale relaties zijn belangrijker dan ooit, maar ook minder vanzelfsprekend Een gebrek aan ondersteunende relaties vormt in onze samenleving een ernstig risico Probleem: sociale kwetsbaarheid is minder zichtbaar dan andere vormen van kwetsbaarheid Knelpunten in de aanpak BEREIK DOELGROEP: onzichtbaar en passief HET AANBOD: eenzijdig en fragmentarisch DESKUNDIGHEID: gebrekkige kennis over achtergronden en effectieve interventies CAPACITEIT/MENSKRACHT: professionele en informele hulp VERANKERING EN CONTINUÏTEIT: intern, extern, politiekbestuurlijk Stappen in de aanpak Visie Signaleren Typeren Interventies STAP 1: VISIE Visie op het vraagstuk Aard, oorzaken en gevolgen Afbakening van de doelgroep Stap 2: Signaleren Doelgroep: onzichtbaar en passief (zorgmijdend of zorgmissend) Normatief oordeel/legitimatie voor ingrijpen Bemoeien/bespreekbaar maken Aangrijpingspunt: verwevenheid met andere problematieken of het dagelijkse leven Ketensamenwerking (buurtnetwerken) Stap 3: Typeren De doelgroep is zeer heterogeen TWEE INDICATOREN/VERGELIJKINGSDIMENSIES: - Duur en hardnekkigheid van het isolement - Motivatie om sociaal te participeren 3
Duur van het Isolement Interventieprofielen Gemotiveerd om deel te nemen aan sociale verbanden Niet gemotiveerd om deel te nemen aan sociale verbanden Isolement dreigt door ingrijpende gebeurtenissen of omstandigheden Actieven Geborgenen Isolement is recentelijk ontstaan door ingrijpende gebeurtenissen of omstandigheden Achterblijvers Afhankelijken Isolement is structureel geworden Compenseerders Buitenstaanders Isolement is structureel en verweven met andere problematiek (m.n. psychiatrische problematiek) Hoopvollen Overlevers Stap 4: Interventies DUUR VAN HET ISOLEMENT is richtinggevend voor de benodigde inzet (tijdsinvestering, intensiteit van de hulpverlening, deskundigheid, mogelijkheden voor vrijwillige inzet) MOTIVATIE OM SOCIAAL TE PARTICIPEREN is richtinggevend voor het soort oplossingen (netwerkontwikkeling, sociale activering, aanpassing aan de situatie, praktische probleemoplossing, creëren vangnet) Bron: Machielse, 2011, 2012 Te verwachten resultaten DREIGEND/SITUATIONEEL ISOLEMENT: isolement voorkomen door netwerkontwikkeling en activering, vergroten zelfstandigheid, leren omgaan met situatie, accepteren hulp STRUCTUREEL ISOLEMENT: verbeteringen op verschillende levensterreinen (passende woonsituatie, betere zelfzorg, specialistische hulp, dagverzorging, professioneel vangnet, etc.) Voorwaarden BEREIK DOELGROEP: brede signalering van stille problematiek HERKENNEN PROBLEMATIEK: aandacht voor sociale problematiek in alle hulpverleningscontacten (bv na lifeevents) CONTACTLEGGING: toegang via minder beladen praktische problemen; geleidelijk ruimte maken voor participatie DESKUNDIGHEID: visie, kennis van achtergronden, verschijningsvormen en aanpakken Samenwerking Samenwerking en afstemming van verschillende organisaties: welzijn, zorg, wonen Samenwerking en afstemming bij signaleren en aanbod van interventies Afstemming van professionele vormen van hulp en ondersteuning op informele steunnetwerken en vrijwillige bijdragen uit de lokale samenleving Bewustwording en een cultuuromslag van alle burgers Conclusies Geen standaardoplossing Soms: kortdurende interventie Soms: intensieve en langdurige hulp Niet alles is oplosbaar Lokale samenwerking als voorwaarde voor een effectieve aanpak 4
Meer informatie Machielse, A. & M. Jonkers (2012). Als meedoen niet lukt. Signaleren, typeren en aanpakken van sociaal isolement in Utrecht, Amersfoort en Nieuwegein. Utrecht: LESI. Machielse, A. (2011). Bestrijding van sociaal isolement bij ouderen. In: Openbaar Bestuur. Tijdschrift voor beleid, organisatie en politiek 21 (9), pp. 18-22 Machielse, A. (2011) Sociaal isolement bij ouderen: een typologie als richtlijn voor effectieve interventies. In: Journal of Social intervention, 20 (4), pp. 40-61. Machielse, A. & R. Hortulanus (2011). Sociaal isolement bij ouderen. Op weg naar een Rotterdamse aanpak. Amsterdam: SWP. Machielse, A. (2006). Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement. Utrecht: Jan van Arkel. Machielse, A. (2003). Niets doen, niemand kennen. De leefwereld van sociaal geïsoleerde mensen. Den Haag: Elsevier Overheid. 5