De les sluit aan bij de kerndoelen 48, 49, 50, 51 en 52 van de SLO en bij de vakken Kunst/ CKV.

Geachte docent, Binnenkort bezoekt u Escher in Het Paleis voor de les De wonderlijke wereld van Escher. Deze les is bestemd voor leerjaar 1 voor vmbo tl en havo/vwo van het voortgezet onderwijs. De les maakt deel uit van Menu C: Meesterwerk en vakmanschap van het Cultuurmenu voor het voortgezet onderwijs in de leerlijn Kunst en Cultuur. De doelstellingen van de les: Kennismaken met het werk van de kunstenaar M.C Escher en met het paleis Leren dat kunstenaars ons anders naar de (dagelijkse) wereld laten kijken Leren over grafische technieken Beter leren kijken naar de dagelijkse wereld door de beeldaspecten perspectief en ruimte Leren wat een vlakvulling is De les sluit aan bij de kerndoelen 48, 49, 50, 51 en 52 van de SLO en bij de vakken Kunst/ CKV. In deze onderstaande docentenhandleiding vindt u opdrachtsuggesties waarmee u het bezoek voor kunt bereiden, praktische informatie over het bezoek zelf en achtergrondinformatie over M.C. Escher en Escher in Het Paleis. Hiermee kunt u uw les(sen) rondom het bezoek verder verrijken. Wij kijken uit naar jullie komst en maken er graag met u en uw leerlingen een leerzaam en leuk bezoek van. Vriendelijke groet, Monique Veldhoven Educator Escher in Het Paleis mveldhoven@escherinhetpaleis.nl

Docentenhandleiding De wonderlijke wereld van Escher 1. Opdrachtsuggesties ter voorbereiding op het museumbezoek 2. Praktische informatie over het museumbezoek en de museumles De wonderlijke wereld van Escher 3. Achtergrondinformatie over M.C. Escher en Escher in Het Paleis om het museumbezoek mee te verwerken of voor te bereiden. 1. Opdrachtsuggesties ter voorbereiding Door het museumbezoek op school voor te bereiden en de ervaringen te verwerken, worden deze in het perspectief van de doelen van het leergebied geplaatst. Onze ervaring leert dat leerlingen meer de tijd nemen om naar de kunstwerken te kijken als de museumles wordt voorbereid. Het wordt een feest van herkenning voor ze als ze de besproken kunstwerken in het echt zien en de lesstof beklijft meer als de kunstenaar vooraf in de klas is besproken. Ter voorbereiding op het museumbezoek kunnen de leerlingen films bekijken over de wereldberoemde graficus M.C. Escher De films vindt u via onderstaande link naar onze website: https://www.escherinhetpaleis.nl/over-escher/film/ Een korte film over de wiskundige kunst van M.C. Escher (Engels gesproken, Nederlands ondertiteld) https://www.youtube.com/watch?v=i9lvfrlddrw (3min 59 sec) Naar aanleiding van dit filmpje kunt u met de klas een gesprek hebben over M.C. Escher. Vragen bij dit filmpje kunnen zijn: Komt Escher uit Nederland? Ja Wat fascineerde Escher? Iets wat echt lijkt maar het niet is. Eeuwigheid, oneindigheid en vlakvullingen Wat is een vlakvulling? Een patroon wat zich steeds herhaalt en het hele vlak vult. Wat voor dieren zie je vaak terugkomen in het werk van Escher? Reptielen, vogels, vissen Wat maakt een graficus? Grafiek, zoals linoleumsneden, houtsneden, litho s en etsen Zijn een tekening en een linosnede hetzelfde? Nee Noem eens een verschil. Een tekening is uniek. Van een linoleumsnede kun je meerdere afdrukken maken (een oplage). Denk je dat Escher alles met de hand deed of ook een computer gebruikte? Er waren nog geen computers. Escher deed alles met de hand. Wat valt je op aan het werk van Escher? Elk antwoord is goed

Tekenopdracht vlakvullingen maken Deze opdracht leert de leerlingen hoe je een vlakvulling kunt maken en geeft inzicht in het werk van Escher. De opdracht staat uitgelegd in deze Youtube filmpjes: https://www.youtube.com/watch?v=212xc1zfxxy (11min 51 sec, Engels gesproken) https://www.youtube.com/watch?v=h0f1_qvt_aq (6min 52 sec, Engels gesproken) Benodigdheden: A4 (teken)papier Vierkante papiertjes (bijvoorbeeld post-its) Scharen Linealen Plakband Viltstiften of potloden Let op: deze filmpjes zijn Engels gesproken. Bekijk ze daarom zelf vooraf, zodat u inhoudelijke vragen van leerlingen kunt beantwoorden. 2. Museumbezoek De wonderlijke wereld van Escher Het museumbezoek bestaat uit een museumles van 75 minuten. Er wordt begonnen met een klassikale inleiding door een museumdocent. Daarna worden er duo s gevormd. Het is prettig als deze verdeling al is gemaakt voorafgaand aan het museumbezoek en er minimaal 2 begeleiders vanuit school meegaan om de groepjes op zaal te begeleiden. De leerlingen krijgen een kijkwijzer mee waarbij ze in duo s door het museum kunnen lopen. In de kijkwijzer staan ca. 7 opdrachten bij kunstwerken op de begane grond en eerste etage. (De 2 e etage is een interactieve zolder maar gezien de beperkte tijd zal deze niet gebruikt worden in deze les) Nadat de leerlingen de opdrachten hebben gedaan zal de gehele groep weer bij elkaar komen voor een reflectiemoment met de museumdocent. Een van de opdrachten in de kijkwijzer is het fotograferen van trappen in Escher in Het Paleis. Zorgt u er a.u.b voor dat de leerlingen hun mobiel met camera meenemen naar het museum? Escher in Het Paleis is gelegen aan het Lange Voorhout 74 in Den Haag. U kunt zich vanaf 10 minuten voor aanvangstijd melden bij de kassa van het museum in de foyer. Uw klas zal worden ontvangen door een museumdocent. Er is een speciaal afsluitbaar opbergrek voor de jassen en tassen van de leerlingen in de kelder van het museum. Laat uw leerlingen hun mobiel meenemen uit hun tas want er is een foto-opdracht verbonden aan deze museumles. Voor de museumles geldt: maximaal 30 leerlingen, minimaal 2, maximaal 4 begeleiders Evaluatie Wij leren van de feedback van u. We vinden het daarom prettig als u na afloop van de museumles de evaluatie invult. De formulieren hiervoor worden aan het einde van de les door de museumdocent meegegeven. Heeft u nog praktische of andere vragen over het bezoek of de voorbereiding? Neem dan contact op met: Monique Veldhoven, educator mveldhoven@escherinhetpaleis.nl

3. Achtergrondinformatie over M.C. Escher en Escher in Het Paleis Inhoud Inleiding... 4 Biografie... 10 Graficus & Techniek... 11 Onmogelijke figuren... 14 Boekenlijst... 14 Websites... 15 Over het Paleis... 15 Kroonluchters... 16 Inleiding M.C. Escher is een Nederlandse kunstenaar en waarschijnlijk de beroemdste graficus die er bestaat. Wie kent niet het kasteel met de mannen die gedoemd zijn rond de lege binnenplaats te lopen, of de handen die elkaar tekenen en anders het beroemde Zelfportret in spiegelende bol uit 1935? Een groot deel van uw leerlingen waarschijnlijk wel. Ze hebben één van deze of andere prenten die Escher maakte al lang op het internet ontdekt, of bij hun tandarts gezien, of misschien bij één van uw collega s die één van deze werken in het wiskundelokaal heeft hangen. Van Gogh en Rembrandt en wellicht ook Mondriaan worden meteen als Nederlandse kunstenaars genoemd, is dit van Escher vrijwel onbekend. Dit is des te opmerkelijker omdat het werk zelf wel degelijk bekend is! Waterval Tekenen

Maurits Cornelis Escher werd in 1898 geboren in Leeuwarden. Zijn ouders huurden het Princessehof, een ander voormalig onderkomen van de Oranjes. Maar Escher groeide feitelijk op in en rondom Arnhem waar zijn ouders in 1903 naar toe verhuisden. Hij was de jongste van vijf zonen. Zijn vader is twee maal getrouwd, diens eerste vrouw overleed kort na de geboorte van haar tweede zoon aan een tumor in 1885. In 1892 hertrouwde vader Georges Escher met Sarah Gleichmann, een dochter uit het establishment, haar vader was Minister van Financiën geweest, haar moeder een Van Hall. De vader van M.C. had een opmerkelijke carrière achter de rug. Hij was waterbouwkundig ingenieur. Na zijn studie werd hij een van de acht zogenaamde Watermannen, jonge Nederlandse ingenieurs die door de keizer van Japan waren gevraagd de Japanse waterhuishouding op orde te brengen. Na een verblijf van vijf jaar in Japan keerde Eschersenior terug naar Nederland en begon zijn ambtelijke loopbaan die hem onder andere als hoofdingenieur tweede klasse van Rijkswaterstaat naar Leeuwarden bracht. De Eschers waren tolerant en sociaal, ze waren lid van de Remonstrantse Gemeente, een lichtere richting binnen de protestantse kerk. De ouders geven hun zonen een brede opvoeding. Naast hun middelbare school kregen ze muziekonderwijs; Escher speelde cello. Er kwam een timmerman aan huis om hen te leren hoe je eenvoudige klussen in en om het huis kon oplossen. Escher kreeg van deze Van Eldik een gedegen opleiding hoe met hout om te gaan. De familie was zeker rijk, in de tweede zaal liggen in vitrines foto s van een vakantiereis naar Noord -Frankrijk die ze in 1913 maakten. Eigenlijk wist M.C. al vroeg dat hij kunstenaar wilde worden. Daar waren zijn ouders niet echt enthousiast over. Ze probeerden hem op allerlei manieren te beïnvloedden om toch een verwante beroepskeuze te overwegen. Hoewel M.C. zijn eindexamen HBS (tegenwoordig VO) niet had gehaald, kon zijn vader het toch door zijn connecties voor elkaar krijgen dat M.C. deel kon nemen aan een voorbereidend jaar bij wat tegenwoordig de TU Delft heet, de universiteit waar zijn vader ook had gestudeerd. M.C. zou dan wel geen waterbouwkundig ingenieur worden, maar architect. Dat hoopten zijn ouders tenminste. Door een huidallergie en waarschijnlijk ook wel onwil slaagde hun plan niet. M.C. had inmiddels zijn eigen doel wat dichterbij gebracht door een bezoek aan Richard Roland Holst te brengen. De beeldende kunstenaar, docent en later directeur van de Amsterdamse Rijksacademie. Deze raadde hem aan graficus te worden. Als het jaar in Delft mislukt, gaat M.C. naar de School der Maatschappij voor Bouwkunde en Kunstnijverheid te Haarlem. Ook daar kon je en soort van architect worden. Hij werd dan ook ingeschreven op de afdeling Bouwkunde. In de eerste week ging M.C. naar het lokaal waar Samuel Jessurun de Mesquita les gaf, en liet hem zijn werk zien. Deze herkende het talent van de jonge man en bood aan een gesprek met diens ouders te hebben. Dat overtuigde zijn ouders en uiteindelijk kon hij zijn hartenwens vervullen en aan een gedegen opleiding tot graficus beginnen.

Bij Mesquita in de klas Zonnebloemen Escher bleef bijna 3 jaar studeren aan deze Haarlemse opleiding (1919-1922). In 1921 maakt hij met zijn ouders een vakantiereis naar de Cote d Azur, Zuid-Frankrijk en Noord-Italië. Sindsdien komt hij jaarlijks in Italië. Uiteindelijk zal hij er met zijn Zwitserse vrouw Jetta Umiker gaan wonen. In 1925 betrekken zij hun eerste appartement aan de Via Alessandro Poerio te Rome. (In de vitrine van zaal 1 liggen trouwfoto s en in zaal 4 foto s van het tweede appartement. De tegels op de muur en van de vloer zijn door Escher ontworpen. Het motief wordt eveneens op de rechter muur van zaal 5 gebruikt.) In 1935 verhuist Escher met zijn gezin naar Zwitserland vanwege de gezondheid van zijn zoon Arthur, in 1937 verhuist het gezin door naar Ukkel bij Brussel en uiteindelijk vestigen ze zich in 1941 in Baarn. In 1970 wordt Escher opgenomen in het ziekenhuis en hij verhuisd dan naar het Rosa Spier Huis te Laren waar hij zal wonen tot zijn dood in 1972. In februari 1924 krijgt Escher zijn eerste Nederlandse tentoonstelling bij Kunsthandel Zonnebloem te Den Haag. Zijn werk wordt lovend besproken in Elseviers Maandblad van juni 1924. Op 14 juli 1926 begint Escher aan zijn eerste litho. Ze zijn dan in den Haag op bezoek bij Eschers ouders, nadien zal hij de steen meenemen naar Rome om er verder aan te werken. In de volgende jaren exposeert hij regelmatig in Italië en Nederland, o.a. bij het Haagse Pulchri, in Amsterdam, Leeuwarden en Utrecht. Maar ook in Rome, een prent van een Italiaans landschap wint in 1934 zelfs een derde prijs op de Exposition of contemporary Prints in het Art Institute van Chicago. Het is gebruikelijk leven en werk van M.C. Escher in drie globale delen te knippen, jeugd, Italië en na Italië. Het is net zo gebruikelijk om aan deze periodes ook stijlontwikkelingen te verbinden. Jeugdwerk, landschap en onmogelijke voorstellingen en vlakvullingen. In de presentatie Escher tot in de eeuwigheid, leven en werk van M.C. Escher vanuit een ander perspectief, wordt deze indeling niet gevolgd. Het idee is dat Escher een aantal grote passies heeft die globaal genomen onder twee noemers vallen: Eeuwigheid en Oneindigheid. Ik zal onder ieder begrip de achtergronden en het gevolg voor zijn werk zetten.

Eeuwigheid Tijd Kunst en kunstgeschiedenis Perspectief Natuur Spiegeling Geschakelde ruimte Oneindigheid Ruimte Wiskunde Vlakvulling Bolspiegeling Kringloop Sterren en planeten Wie het linker rijtje bekijkt, de Eeuwigheid, ziet dat dit typische klassieke thema s uit de kunstwereld zijn. Rechts echter staan thema s uit een hele andere hoek, namelijk de wiskunde en daarmee verbonden onderwerpen. In feite moet onder beide rijtjes het begrip metamorfose staan. In de metamorfose zit een combinatie van beide thema s. Dit is het ideale en zeer specifieke Escheronderwerp waarin vorm en inhoud een volledige eenheid vormen. Deel van de Metamorphose III, 7 m houtsnede rond opgesteld Eschers ontwikkeling wordt in een thematische opstelling per zaal getoond, en dus niet chronologisch! Dat betekent dat er meteen in zaal 1 zowel werk uit 1953 hangt als ook zijn vroege landschappen. Er is voor deze manier van opstellen gekozen omdat het oude idee van twee gescheiden periodes in het werk van M.C. Escher hiermee wordt verlaten. Over het algemeen ging men uit van een grote breuk: het werk dat Escher tot en met zijn vertrek uit Italië maakte en dat wat er na komt. In deze opstelling wordt er op gewezen dat in het vroege werk al veel elementen zitten die in het oude ook nog aanwezig zijn. Wie Escher bekijkt als de jonge kunstenaar die zijn beleving van de bijzondere natuur in zijn nieuwe vaderland centraal stelt ontdekt in zijn vroege werk ook aanknopingspunten voor het latere werk. Italië was destijds voor 95% van de Nederlanders een exotisch en ver land. Het was een land met bergen en dalen dat in boeken geromantiseerd werd. De vraag hoe verschillend de afstand van punt a naar b in de bergen is ten opzichte van het vlakke Nederland moet Escher hebben beziggehouden omdat wij van het platteland geen kennis hebben over het reizen in een landschap met bergen en dalen, oftewel reizen in een landschap met hoogte en diepte.

Castrovalva Nederlanders beschikken over de kennis om de tijd te berekenen die noodzakelijk is om een bepaalde afstand te overbruggen aan de hand van de hoogte van bepaalde voorwerpen aan de horizon, zoals bijv. een kerktoren. Hoe groter de kerk wordt hoe dichter bij we zijn en hoe korter de afstand tot de kerktoren. In Italië in de bergen is een vergelijkbare afstand vaak 3x zo lang omdat men via slingerpaden langs dalen en hellingen moet lopen om van a naar b te komen. Dit is een van de eerste fascinaties van Escher hoe tijd om te zetten in ruimte en dit in het platte vlak weer te geven. In zaal 1 tot en met 3 worden de klassieke thema s uit het linker eeuwigheid- en kunstrijtje bij elkaar gebracht. In zaal 4 wordt een film over het leven en werk van Escher vertoond. Zaal 5 geeft informatie over de vlakvulling. Escher zei wel eens dat zonder vlakvulling zijn werk niet tot zo n grote bloei zou zijn gekomen. Door de vlakvulling stapt hij uit het traditionele kunstkader en verbindt hij zijn alpha met zijn bèta interesses. Zonder vlakvulling waren zelfs de onmogelijke voorstellingen onwaarschijnlijker geworden. Met de vlakvulling ziet hij al heel snel mogelijkheden om vreemde verhaaltjes in zijn prenten te vertellen bijvoorbeeld: zwarte en witte vogels die om de wereld vliegen, verhalen over een stadje aan het water dat zo van vorm verandert dat er een klein Chinees mannetje uitrolt, of over mannetjes die van een trap rennen en uiteindelijk overgaan in de tegels van de vloer waar ze naar toe rennen. Metamorphose I

Hij ontdekt sterren en planeten, mede dankzij zijn belangstelling voor de astronomie die hij met zijn vader deelde. Zijn oudere broer Berend is hoogleraar geologie en geeft hem de laatste informatie uit zijn vak. Vooral op het gebied van de kristallografie. Dit heeft een verbluffende overeenkomst met sterren als je er naar kijkt zoals de kunstenaar Escher. Deze thema s zoals metamorfose, kringloop, sterren, planeten en cirkellimieten worden op de eerste etage in de zalen 9,10 en11 uitgewerkt. Zaal 7, de eerste zaal van de eerste etage geeft een overzicht over het soort opdrachten die M.C. Escher kreeg. Van bankbiljetten tot ex-librissen, van geboortekaartjes tot affiches. Reptielen

Biografie 1898 17 juni: Maurits Cornelis Escher wordt in Leeuwarden geboren in Het Prinsessehof dat zijn ouders huurden. Hij is de jongste van vijf zonen. 1924 Februari: eerste tentoonstelling in Nederland bij Kunsthandel De Zonnebloem in Den Haag 12 juni huwelijk met Jetta Umiker in Viaréggio in aanwezigheid van beider ouders. 1903 Verhuizing naar Arnhem 1916 Eerste grafische werk. 1917 Verhuizing naar Oosterbeek. 1919-22 Opleiding aan de School der Maatschappij voor Bouwkunde en Kunstnijverheid te Haarlem. Zijn belangrijkste leraar is de graficus Samuel Jessurun de Mesquita. 1921 Voorjaar vakantiereis door Zuid Frankrijk en Noord-Italië. Sindsdien maakt hij bijna jaarlijks reizen door Italië. In november verschijnt het boekje Flor de Pascua tekst A.P. van Stolk, houtsneden van Escher. 1922 Reis door Noord-Italië in het voorjaar. In de zomer met een vrachtschip naar Spanje. Escher reist er met de trein en te voet. Hij bezoekt het Alhambra te Granada waar hij Arabische mozaïeken met vlakvullingen natekent. Met een vrachtschip terug naar Italië, vanaf half november lang verblijf in Siena. 1923 Ontmoet in maart te Ravello (Italië) Jetta Umiker. Van 13 tot 26 augustus eerste eigen tentoonstelling in Siena. Vanaf november verblijf te Rome. Maurits en Jetta, een maand na hun huwelijk 1925 Oktober: eigen huis te Rome in de Via Alessandro Poeri. 1927-35 Vrijwel jaarlijks, meestal in het voorjaar, voettochten door vaak onherbergzame streken, zoals de Abruzzen, Calabria en Corsica. Maar ook langs de Amalfitaanse kust bij Napels. 1932 Publicatie XXIV Emblemata dat zijn zinnebeelden, tekst A.E. Drijfhout, pseudoniem voor G.J. Hoogewerff, houtsneden van Escher. 1933 In het najaar verschijnt het boek De vreselijke avonturen van Scholastica. Tekst J.Walch, houtsneden van Escher. 1934 Derde Prijs bij de Exhibition of Contemporary Prints, Century of Progress in het Art Institute of Chicago. 1935 Verhuizing gezin met de zonen Georges (1926) en Arthur (1928) naar Zwitserland.

1936 Maakt samen met Jetta lange zeereis van Italië naar Spanje. Escher bezoekt met Jetta nogmaals het Alhambra te Granada. Ze kopiëren de Moorse mozaïeken. Escher maakt een grote tekening in de voormalige moskee de Mezquita te Córdoba. 1937 In augustus verhuist het gezin naar Brussel. 1941 20 februari: verhuizing naar Baarn. Inmiddels is Jan geboren( 1938) 1955 Februari verhuizing naar een ander huis in Baarn. 30 april wordt Escher benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. 1962 Eind april: ziekenhuisopname voor spoedoperatie; langdurige herstelperiode. 1965 5 maart: krijgt Escher de Hilversumse Cultuurprijs. 1967 30 april: benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau. 1968 Eerste museale overzichtstentoonstelling ter ere van zijn zeventigste verjaardag in het Gemeentemuseum Den Haag. 1969 20 februari: onthulling Metamorfose III, wandschildering van 42 meter in het Hoofdpostkantoor van Den Haag. (Tegenwoordig hangt het werk op Schiphol in Lounge 4) In juli maakt M.C. Escher zijn laatste prent af: de houtsnede Ringslangen. 1970 In het voorjaar ziekenhuisopname. In augustus verhuizing naar het Rosa Spier Huis te Laren 1972 27 maart: M.C. Escher overlijdt in het Diaconessenhuis te Hilversum. Graficus & Techniek Escher maakte geen schilderijen, maar houtsneden, linosneden en litho s. Hij was geen schilder, maar een graficus. Een graficus is een kunstenaar die door middel van druktechnieken meerdere afdrukken van hetzelfde kunstwerk maakt. Houtsneden zijn tekeningen die in hout worden uitgesneden en litho s zijn tekeningen gemaakt op een speciaal bewerkte vlakke steen. Voor het maken van een houtsnede gebruikt Escher een plankje van appel- of perenhout. Deze houtsoorten worden gebruikt omdat ze stevig zijn en een fijne nerf hebben. Een houtsnede is een hoogdruk: met een guts worden delen uit het houtblok weggesneden, zodat de voorstelling vrij komt te liggen. Op deze hoger gelegen delen wordt inkt aangebracht. Vervolgens wordt een vel papier op het geïnkte houtblok gedrukt. Escher gebruikte geen pers, maar hij drukte met behulp van een benen lepeltje het papier tegen het hout. Het hout heeft minder te lijden dan door de druk van de pers en hij kon zelf bepalen welke gedeelte meer of minder inkt opnam door harder of minder hard te drukken. Voor het maken van een litho werkt de kunstenaar op kalksteen. Bepaalde kalksteensoorten nemen goed water op als je ze nat maakt. Doordat de vette inkt door het vocht wordt af gestoten kan je met een tekenstift die voornamelijk uit zeep bestaat een tekening op de steen maken. Waar er getekend is wordt water af gestoten, terwijl de inkt blijft zitten. Een litho is een vlakdruk: de inkt wordt op de vlakke steen aangebracht, waarna er een vel papier op de steen wordt gelegd. De inkt wordt in het papier

gedrukt. Het maken van een mooie afdruk met deze techniek is ingewikkelder dan je zou denken. Escher maakte dan ook altijd gebruik van een vakman om de afdrukken te laten maken. Het maken van litho s is niet iets wat Escher op school heeft geleerd, maar hij begon hiermee in Italië, omdat veel van de afbeeldingen die hij wilde maken maar moeilijk in hout te snijden waren. Overgangen van zwart naar vele tinten grijs tot wit zijn niet mogelijk met een houtsnede, met een houtsnede is het zwart of wit. Een prent is het spiegelbeeld van de drager: het houtblok, of de lithosteen. Als voorbeeld zie je de tekening en de houtgravure van Tempel van Segeste. Tekening Houtsgravure Van een prent kunnen meerdere afdrukken bestaan, we spreken dan van een oplage. Alle prenten uit en oplage zijn identiek, de kleur kan verschillen, maar de voorstelling, het plaatje, niet.

Onmogelijke figuren Is iets wat je ziet ook daadwerkelijk werkelijkheid? Escher speelde met de werkelijkheid, hij bedriegt je ogen zodat wat echt lijkt misschien helemaal niet kan. Een onmogelijk figuur is een tweedimensionale weergave van een object dat in drie dimensies onmogelijk lijkt te kunnen bestaan. Het is een vorm van gezichtsbedrog. De menselijke hersenen zijn er aan gewend om een tweedimensionale weergave van een object te interpreteren als een driedimensionaal object. Daarbij wordt in eerste instantie gelet op details, dan op de grote vorm, waarna de hersenen razendsnel met een interpretatie komen. De hersenen nemen niet de moeite om de informatie over alle details te combineren met de informatie over de grote vorm. Een goede tekenaar kan de hersenen daardoor makkelijk in de luren leggen. Boekenlijst Escher Tovenaar op papier, B. Ernst, Waanders Zwolle, 1998 Onmogelijke Figuren, B. Ernst, Librero Taeschen 2005 De Toverspiegel van M.C.Escher, B. Ernst, Amsterdam 1976, uitgeverij Librero, herdruk 2007 Taeschen De Bruno Ernst boeken De Toverspiegel van M.C. Escher en Escher Tovenaar op papier bieden goede informatie. Onmogelijke figuren is een leuk algemeen boek over optische illusies waaronder ook het werk van Escher. Leven en werk van M.C. Escher, geschreven J.L. Locher, Amsterdam 1981 uitgeverij Meulenhoff * De werelden van M.C. Escher, J.L.Locher e.a Amsterdam, Meulenhoff, 1972 * Grafiek en Tekenen, M.C. Escher, Zwolle * Het Oneindige, M.C. Escher, Amsterdam * M.C. Escher, Een Biografie, W. Hazeu, Amsterdam 1998 * Voor de wiskundeleraren is het standaardwerk: Escher, visions of symmetry Doris Schattschneider M.C. Thames and Hudson, 2004 (uitgebreide herdruk van 1990) *) De boeken Grafiek en Tekenen, Het Oneindige, M.C, Escher, Een Biografie, De werelden van M.C. Escher en Leven en werk van M.C. Escher zijn alleen nog maar 2e hands verkrijgbaar.

Websites www.escherinhetpaleis.nl Op onze website staat heel veel informatie over het leven en werk van M.C. Escher. www.mcescher.com Op deze website vind je informatie over het gebruik van het werk van M.C. Escher, een korte biografie, nieuws, links en wat leuke dingen zoals een Virtual Ride door sommige van zijn litho's. Over het Paleis Pieter de Swarte ontwierp in 1760 voor Anthony van Patras een woonhuis aan het Lange Voorhout. Patras was burgemeester van het Friese Sloten en Gedeputeerde bij de Staten Generaal. Uiteindelijk werd het gebouw in 1796 door Archibald Hope gekocht. De familie Hope was in die tijd de financiers van de Europese adel en soms leenden ze beide partijen van een conflict geld voor hun oorlogsvoering. Het was dan ook misschien niet toevallig dat Napoleon op doorreis in ons land in 1811 hier veertien uur verbleef. Koningin Emma kocht het pand in 1896 uit de nalatenschap van haar overleden zwager Prins Hendrik, bijgenaamd de Zeevaarder. Ze liet het uitgebreid verbouwen voor ze hier in 1901, na het huwelijk van koningin Wilhelmina, naar toe trok. Bij deze renovatie werd onder meer een nieuwe trap naar de eerste verdieping aangelegd met een koperen leuning die in die tijd wekelijks glanzend gepoetst moest worden. Daar was de majesteit nogal precies in. Deze prachtige trap lijkt door te lopen naar de tweede verdieping, maar dat is een (optische) illusie. De trap komt tot de eerste etage. Dat was ook wel goed, want, als koningin Emma in huis was, mochten slechts drie personen hem gebruiken: de majesteit en haar twee belangrijkste hofdames. Aangezien de koningin op de tweede verdieping geen vertrekken had, hoefde daar geen mooie trap naar toe. Alle andere bewoners van het paleis werden weggemoffeld in onzichtbare, trappenhuizen. De bedienden

moesten de trap gebruiken die achter alle deuren aan de linkerkant van het gebouw loopt. Deze wordt nu nog steeds door de bezoekers en het huidige personeel gebruikt! Koningin Emma veranderde de tuinkamer in een balzaal, de lichtkoepel in de hal kreeg prachtige glas in lood ramen en in verschillende vertrekken werden schilderingen boven de deuren aangebracht. Majesteit had, heel modern voor het einde van de negentiende eeuw, zelfs warm stromend water in haar badkamer! Koningin Emma gebruikte het Paleis als winterpaleis, in de zomer verbleef ze op Soestdijk. Het gebouw was bij de vorstinnen Wilhelmina, Juliana en Beatrix hun werkpaleis. Koningin Juliana begon als eerste koningin vanuit dit Paleis haar tocht in de gouden koets bij de opening van de Staten Generaal op Prinsjesdag. Fameus is het traditionele zwaaien van de koninklijke familie op het kleine gouden balkon aan de voorgevel. Inmiddels mag dit balkon niet meer betreden worden. Koningin Beatrix en Prins Claus werkten hier totdat het Paleis aan het Noordeinde geschikt was gemaakt als werkpaleis. In 1991 verkocht de familie het pand aan de gemeente Den Haag op voorwaarde dat er alleen culturele activiteiten in plaats zouden vinden. Met groot succes heeft het Haags Gemeentemuseum tentoonstellingen met werk van Rodin, Frida Kahlo en Venetiaans glas gehouden. Sinds november 2002 is hier de permanente M.C. Escher overzichtstentoonstelling. Kroonluchters De Rotterdamse kunstenaar Hans van Bentem ontwierp schitterende kroonluchters voor de voormalige Koninklijke vertrekken. Zo hangt er in de balzaal een enorme ster die eindeloos in twee klassieke spiegels wordt weerkaatst. In andere zalen zweven een haai, een spin en een zeepaardje boven het werk van Escher. De hedendaagse kroonluchters geven de intieme zalen Koninklijke allure. In een paleis hangen bijzondere lampen: kroonluchters. Vroeger, toen er nog geen elektriciteit was, was de nacht donker. In huis en al helemaal buitenshuis. Daarom gingen mensen vaak vroeg naar bed. Maar in paleizen en bij de rijke burgers in hun grote huizen ging het toch wat anders toe. Daar had men niet alleen olielampjes op tafel staan, maar ook grote kandelaars met kaarsen. Aan de muren hingen kleine kandelaars en aan het plafond grote kroonluchters. Dat zijn lampen waarin je toen kaarsen zette. Ze werden vaak versierd met losse kristallen. Later werden er elektrische lampjes in gedraaid Sinds december 2003 hangen in Het Paleis vijftien kroonluchters van de jonge Rotterdamse beeldhouwers Hans van Bentem. Samen zijn ze volgens Van Bentem eigenlijk één werk. Bij de opdracht van Escher in het Paleis zocht Van Bentem naar vormen die soms bij het werk van Escher passen, als bij het achttiende-eeuwse Paleis. De kroonluchter uit zaal drie lijkt op een van Eschers planeten uit zaal tien. Van Bentem ontwierp ook een vogel en een vis, twee dieren die veel in Eschers werk voorkomen. De verschillende delen van de grote kroonluchter in het trappenhuis komen uit het stucwerk van de entreehal. Op een geraamte van goudkleurig ijzerdraad zijn rijtjes kristallen bevestigd. In het geraamte zijn lampen gemonteerd waardoor het klassieke effect van de

kroonluchter ontstaat. De kroonluchters hangen in alle voormalige Koninklijke vertrekken van het Paleis op de begane grond en de eerste verdieping. Voor het eerste lustrum In 2007 maakte Hans van Bentem nieuwe lichtobjecten voor Escher in Het Paleis waaronder de vliegen die in het souterrain hangen en de regenwolk bij de entree. Hij laat zijn ontwerpen in Tsjechië uitvoeren, het land waar een lange traditie in het werken met kristal bestaat. De kroonluchters zijn een bijzondere toevoeging en blijven net als het werk van M.C. Escher permanent in het Paleis. Het Parket van Donald Judd Donald Judd (1928-1994) is een van de belangrijkste minimal artists. Dit zijn vooral Amerikaanse kunstenaars die omstreeks 1965 vormen ontwerpen met eenvoudige industriële materialen zoals onbewerkt ijzerplaat, hout, of multiplex. Vaak zijn deze kunstwerken speciaal bedoeld voor een bepaalde ruimte, of worden ze zonder poespas neer gezet. Ze staan dus niet op sokkels, of in vitrines. Ondanks het eenvoudige materiaal zijn de beelden heel aanwezig. Judd begon als schilder maar profileerde zich vanaf circa 1965 als minimal artist. In zijn werk zocht hij naar een tussenvorm waarin zowel kleur als een vrijstaande vorm gecombineerd kon worden. Zijn beelden bestaan uit series eenvoudige geometrische vormen, bijvoorbeeld rechthoekige of vierkante kubussen, die onderling verschillen door de kleuren die hij erop liet aanbrengen. Judd was van mening dat kunst niet iets moet uitbeelden, maar dat een werk als zelfstandig object moet kunnen bestaan. Judd past het principe van verschillende kleuren en geometrische patronen ook toe op de parketvloer van Het Paleis. Het patroon beslaat beide verdiepingen, zoals op de schetsen is te zien.

Het is niet per zaal ontworpen. Zowel in de lengte als in de breedte heeft hij op een kwart, een derde en de helft strepen over de hele etage laten leggen. Iedere streep heeft een eigen breedte en kleur. In de zalen van de Escher-tentoonstelling lijkt het alsof het geometrische patroon compartimenten aanbrengt in de ruimte. Tegelijkertijd voelt dit logisch aan, het parket past op een natuurlijke wijze in deze negentiende-eeuwse zalen: Het gaat op in de ruimte. Donald Judd studeerde kunstgeschiedenis en filosofie. Hij doceerde o.a. aan het Brooklyn Institute of Arts and Sciences in New York en aan Yale. Hij was een belangrijk kunstcriticus die schreef voor gerespecteerde tijdschriften zoals Art News, Arts Magazine en Art International. Hij kreeg in Amerika en Europa grote tentoonstellingen en nam deel aan speciale tijdelijke exposities zoals de Documenta, de Biënnale van Venetië en de beroemde beeldenroute van Műnster. In Nederland is zijn werk o.a. te zien in het Gemeentemuseum Den Haag. Naast schilderijen en beelden ontwierp hij ook houten meubilair. WWW.ESCHERINHETPALEIS.NL Copyright The M.C. Escher Company BV, Baarn