Thijs Weststrate Bijlage bij Drucker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt De hierna volgende overzichten en de aantekeningen daarbij dienen ter ondersteuning van het artikel Drucker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt van Thijs Weststrate, zoals gepubliceerd in het Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis, dl 11, Leiden 2004, pag. 51-66. De overzichten zijn als volgt gerangschikt: Overzichten van de jaarrekeningen Overzicht i tot en met iv geven een uitputtende vermelding van betalingen aan Zeeuwse boekverkopers zoals die genoemd worden in de jaarrekeningen van de Staten. Binnen deze groep overzichten is een tweedeling gemaakt: Overzicht i en ii noemen de gegevens tot en met het boekjaar 1618/19, zij betreffen dus de periode dat Moulert nog geen drukker-ordinaris was. Overzicht i laat zien wie er leverden en voor welke totaalbedragen aan de afdeling Te Lande, Overzicht ii betreft de afdeling Te Water. Overzicht iii en iv geven een uitputtende vermelding van betalingen aan Zeeuwse boekverkopers voor de periode 1618/19 tot 1648, de periode waarin de Moulerts drukker-ordinaris waren. Overzicht iii geldt voor Te Lande, Overzicht iv voor Te Water.
2 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 11 (2004) Overzichten van de acquitten Overzicht v tot en met vii geven een overzicht van de soorten goederen en diensten, met de daarbij behorende bedragen, die het bedrijf van de Moulerts leverde aan de Staten van Zeeland. Ook hier is een tweedeling: - Overzicht v en vi analyseren de leveranties aan Te Lande ; in Overzicht v zijn dat de leveranties tot 1618, in Overzicht vi de leveranties van 1618 tot 1648 - Overzicht vii analyseert de leveranties tussen 1618 en 1648 aan de afdeling Te Water. De vermelde bedragen zijn genoteerd in ponden Vlaams, de munteenheid die in Zeeland in de zeventiende eeuw gebruikelijk was. Voor de overzichtelijkheid zijn de bedragen afgerond op halve ponden.
Drukker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt 3 a Overzichten van de jaarrekeningen Overzicht i ZA, Archief Rekenkamer C, Rekeningen administratie Te Lande Vermeldingen van boekverkopers in de jaarrekeningen, 1598/99 1618/1619 jaar inv.nr. Schilders Langhenes Moulert Van de Van de Venne Vivere 1598/99 260 62,5 20 1599/ 1601 270 x x x x x 1600/01 280 24 65,5 17,5 1601/02 290 23 131 15,5 1602/03 300 24 85 1603/04 310 22 91 1604/05 320 20 77 10,5 1605/06 330 38 142 1606/07 340 20,5 86,5 10,5 1607/08 350 23 58 17 1608/09 360 16,5 59 12 22,5 1609/10 370 26 75 1610/11 380 47 69 18,5 17 1611/12 390 29 55,5 30,5 1612/13 400 31,5 56,5 16 1613/14 410 30,5 84 1614/15 420 33 84 11 1615/16 430 56,5 61 1616/17 440 45 25 1617/18 450 26 48 9 1618/19 460 149,5 55 5 Dit deel van de jaarrekeningen van de administratie Te Lande bevat de namen van alle bekende Middelburgse boekverkopers behalve die van Hans van der Hellen, die zich omstreeks 1616 vanuit Zierikzee in Middelburg vestigde. Richard Schilders, de officiële Statendrukker, en Bernard Langhenes waren de belangrijkste leveranciers, maar de betalingen aan Langhenes zijn altijd veel hoger dan die aan Schilders. De reden daarvoor is niet via de jaarrekeningen te achterhalen, maar de bewaard gebleven acquitten maken duidelijk dat Langhenes naast boeken vooral papier en kantoorartikelen leverde en Schilders naast boeken voornamelijk drukwerk. Zolang deze twee boekverkopers actief waren, leverde Moulert alleen incidenteel. Dat veranderde na de dood van Langhenes, toen Moulert diens plaats innam als kantoorboekhandelaar. Vanaf 1614/15 komt Moulert dan ook elk jaar in de jaarrekeningen voor. Nadat Richard Schilders zich vanwege zijn hoge leeftijd terugtrok, werd Moulert ook Statendrukker en dat komt tot uiting in de hogere betalingen per jaar. De andere boekverkopers leverden alleen incidenteel. Voor de jaren 1599/1601 staat er geen enkele betaling aan boekverkopers genoemd en dat is gezien het totale beeld beslist vreemd. Waarschijnlijk liepen de betalingen voor die jaren als verschoten penningen via de verzamelfacturen van Statenleden of van beambten.
4 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 11 (2004) Overzicht ii ZA, Archief Rekenkamer C, Rekeningen administratie Te Water Vermeldingen van boekverkopers in de jaarrekeningen 1599/1600 1618/19 jaar inv.nr Schilders Langhenes Placquet Moulert Vande Ficquet De Vande Vivere Clercq Venne 1599/ 6330 x x x x x x x x 1600 1600/01 6340 26 1601/02 6350 6 1602/03 6360 2,5 16,5 3,5 1603/04 6370 3,5 16,5 8 1604/05 6380 5,5 9,5 1605/06 6390 10 8 1606/07 6400 4,5 10,5 1607/08 6410 11,5 1608/09 6420 5,5 9 1609/10 6430 7 13 1610/11 6440 9 18,5 1611/12 6450 7,5 18,5 1612/13 6460 9 17 1613/14 6470 7 26 1614/15 6480 11 21 59,5 1615/16 6490 8 27,5 1616/17 6500 19 52 8,5 20,5 1617/18 6510 16,5 26 42 2,5 1618/19 6520 52,5 40 19,5 57,5 70 Het overzicht van de jaarrekeningen van de administratie Te Water toont grote verschillen met de administratie Te Lande. Het gaat hier om veel kleinere bedragen die ook gespreid zijn over meer, ten dele onbekende, boekverkopers. Dat de bedragen voor Schilders zo laag liggen, is niet verwonderlijk, want voor Te Water hoefden niet elk half jaar een uitgebreide serie ordonnanties gedrukt te worden. Waarom Placquet bij Te Water de voorkeur kreeg boven Langhenes, wordt nergens duidelijk. Dat hij na 1616/17 niet meer leverde, is wellicht een aanwijzing voor bedrijfsbeëindiging. Wat verder frappeert, is de sterke stijging van de bedragen vanaf 1615, vooral het jaar 1618/19 met een totaal van 239,5 Vlaamse ponden is heel uitzonderlijk. De jaarrekeningen geven geen aanwijzingen voor reden of oorzaak voor die hoge bedragen.
Drukker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt 5 Overzicht iii ZA, Archief Rekenkamer C, Rekeningen administratie Te Lande Vermeldingen van boekverkopers in de jaarrekeningen 1619/1620 1648 jaar inv.nr. Moulert Van de Zacharias Van der Van der Fierens Vivere Rooman Venne Hellen 1619/20 470 117,5 7 1620/21 480 142,5 24,5 1621/22 490 92 1622/23 500 120 1623/24 510 150 1624/25 520 139 1625/26 530 281,5 1626/27 540 307 1627/28 550 149,5 1628/29 560 164,5 1629/30 570 150 1630/31 580 233 3,5 1631/32 590 212 1632/33 600 171,5 12,5 5 1633/34 610 272,5 21 2,5 1635 630 185,5 11 7,5 1636 650 299,5 24 1637 670 236 71 1638 690 266,5 13 1639 710 187,5 15 1640 730 92,5 22 1641 750 286,5 18,5 1642 770 235,5 1643 790 359 26 1644 810 133,5 18 1645 830 133 13 25 13 1646 850 22 2,5 1647 870 69,5 16 108 96,5 1648 890 15 124 De jaarrekeningen Te Lande vanaf 1619/20 geven een heel ander beeld dan die van de periode ervoor. Er is bijvoorbeeld sprake van een jongere generatie boekverkopers, zoals Rooman, Van der Hellen en Fierens, zij het dat die maar incidenteel leverden. Her bedrijf van Moulert had een tiental jaren een monopoliepositie en ook in de jaren na 1631 waren de Moulerts verreweg de grootste leveranciers. Daarbij is goed te zien dat de totaalbedragen veel hoger liggen dan in de periode voor 1619/20. Voor 1646 ontbreekt een betaling aan Moulert, omdat Geeraert Moulert in dat jaar overleed. Zijn erfgenamen regelden de laatste zaken in het boekjaar 1647. Vanaf dat jaar staan er betalingen genoteerd aan Hans van der Hellen, die de nieuwe drukker van de Staten werd. Waarom Van de Vivere wel jarenlang voor kleine bedragen goederen leverde en boekverkopers als Rooman en Fierens niet, is niet duidelijk.
6 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 11 (2004) Overzicht iv ZA, Archief Rekenkamer C, Rekeningen administratie Te Water Vermeldingen van boekverkopers in de jaarrekeningen 1619/1620-1648 jaar inv.nr. Moulert Vande Ficquet De Vande Maria Ver- Pieter Rooman Fierens Wante Vivere Clercq Venne Crijns sterre Croock 1619/20 6530 29,5 42 12 1620/21 6540 6 1621/22 6550 92,5 10,5 4 1622/23 6560 39,5 16,5 5 1623/24 6570 51,5 11 11 1624/25 6580 56,5 40,5 1625/26 6590 87,5 8,5 4 1626/27 6600 29 20,5 1627/28 6610 66 21 1628/29 6620 145,5 124,5 3 1629/30 6630 58 35,5 1630/31 6640 57,5 37,5 1631/32 6650 48,5 65,5 11 1632/33 6660 222 54,5 1633/34 6670 62,5 44,5 37 1634/35 6680 188,5 66,5 1636 6690 12 45 26 1637 6700 378,5 30,5 11 1638 6710 78 55,5 1639 6720 89,5 87 12 67 1640 6730 54,5 38 12 13,5 1641 6740 36,5 26,5 14 1642 6750 31,5 29,5 13,5 1 1643 6760 27 31,5 10,5 1644 6770 91,5 24,5 9 29,5 59,5 1645 6780 42,5 31 9 8,5 1646 6790 27,5 9,5 88,5 1647 6800 23 21 1648 6810 35,5 14,5 31 De jaarrekeningen van de administratie Te Water blijven ook na 1618/19 zeer verschillen van die van Te Lande. Er waren twee duidelijke hoofdleveranciers, namelijk Moulert en Van de Vivere, en daarnaast een serie minder belangrijke. Terwijl bij Te Lande het steeds Middelburgse boekverkopers betreft, ligt dat bij Te Water anders. Zo was Croock gevestigd in Veere en Versterre in Vlissingen. In beide steden waren er kantoren van de Admiraliteit, dus het ligt voor de hand dat men ook bij leveranciers ter plekke kocht. Niet alleen zijn de verschillen groot tussen leveranciers, maar ook de vermelde bedragen verschillen sterk. Bij Te Lande zijn de bedragen voor Moulert in deze periode steeds tussen de 90 en 300 Vlaamse ponden, bij Te Water loopt het van 12 ponden tot bijna 380 voor Moulert en ook voor Van de Vivere lopen de bedragen fors uiteen. Tenslotte moet geconstateerd worden dat het overlijden van Geeraert Moulert in 1646 er niet toe leidt dat Hans van der Hellen direct drukwerk ging leveren aan Te Water. Pas in 1649 komt Van der Hellen als s Landts drucker voor in de jaarrekening van Te Water.
Drukker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt 7 b Overzichten van de acquitten De overzichten onder B geven uitsluitend informatie over de leveranties van de Moulerts aan de Staten van Zeeland. Consequentie daarvan is dat er niet zonder meer conclusies te trekken zijn over bijvoorbeeld de behoefte van de Staten aan datgene wat boekverkopers konden leveren. Voor zulke gevolgtrekkingen zouden overzichten van alle acquitten van alle boekverkopers nodig zijn. Daarnaast moet opgemerkt worden dat het voor de administratie Te Water hoe dan ook moeilijk is om zelfs maar veronderstellingen te formuleren, want de leemten in dit deel van het Rekenkamer-archief zijn daarvoor te groot. Bovendien geven de wel bewaard gebleven acquitten vaak onvoldoende houvast voor een definitieve analyse. Tenslotte een laatste voorbehoud: het is zo goed als zeker dat de Moulerts meer materiaal hebben geleverd dan uit onderstaand overzicht blijkt. Er zijn sterke aanwijzingen dat leden van de Staten of van Gecommitteerde Raden, of hun beambten, soms goederen kochten en contant betaalden. Die bedragen werden later verrekend onder posten als verschoten penningen en zijn dan in veel gevallen niet meer toe te wijzen aan een specifieke transactie met een leverancier of aan geleverde artikelen.
8 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 11 (2004) Overzicht v ZA, Archief Rekenkamer C, Acquitten administratie Te Lande Acquitten Moulert Analyse geleverde soorten goederen en diensten, 1604-1618 jaar inv.nr. boeken papier bindwerk kantoor drukwerk 1604/05 329.2 10,5 1607/08 359 10,5 1608/09 369.1 12 1610/11 389 18,5 1611/12 399 30,5 0,5 1612/13 409 16 1614/15 428 51 30,5 1 1,5 1615/16 438 7 37,5 11,5 5 1616/17 448 1 41,5 7 5,5 1617/18 459 4 34,5 4,5 5,5 De acquitten van Moulert zijn in deze periode geschreven in het Frans en de bedragen zijn genoteerd in guldens, beide zeer ongebruikelijk vergeleken met de andere acquitten uit dezelfde inventarissen. De beambten van de Staten noteerden in de kantlijn van het acquit het bedrag in ponden Vlaams en het werd ook in ponden Vlaams uitbetaald. De verdeling per categorie laat zien dat het leveren van papier en kantoorartikelen belangrijker was dan de leveranties van boeken. Datzelfde beeld blijft ook voor de volgende periode staan.
Drukker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt 9 Overzicht vi ZA, Archief Rekenkamer C, Acquitten administratie Te Lande Acquitten Moulert Analyse geleverde soorten goederen en diensten, 1618-1647 Jaar inv.nr. boeken papier bindwerk kantoor drukwerk Cl Comptoir Cleyn Zegel 1618/19 469 14,5 44,5 2 5 45 1619/20 479 15,5 56,5 3,5 4,5 44 1620/21 489.1 15,5 47 1,5 7,5 72,5 1621/22 498 14 48 1 7,5 22 1622/23 509.2 26,5 43 0,5 10 40 1623/24 519.2 3 83,5 3 15 46 1624/25 529.2 81,5 2,5 9,5 43 1625/26 539 32 0,5 6 97 146 1626/27 549 67,5 4 14,5 25,5 245,5 1627/28 559.2 60 2,5 14,5 72 1628/29 563 7,5 56,5 4 13,5 82,5 1629/30 573 5,5 68,5 2,5 13,5 22 1630/31 585 8,5 73,5 3,5 14 135 1631/32 594 22 79,5 3 17 83,5 1632/33 609.4 1,5 75,5 1,5 21,5 67 5,5 1633/34 613 94,5 4,5 15,5 131,5 11 1635 633 27 73 3,5 16,5 94 4 1636 652 1,5 188,5 2,5 8,5 89,5 8,5 1637 672 4,5 101 7 14 102,5 7 1638 1639 712 1 102 4 7 28,5 4 1640 732 92,5 1641 752 9,5 122,5 8,5 14,5 121,5 14 1642 773 7,5 85,5 7,5 7,5 120 9,5 1643 793 16,5 169 14,5 15 138 7 1644 813 2,5 14,5 9 6 99 3 1645 833 5,5 8 8 6,5 102 6,5 1646 853 1647 873 4 4 6 3 50 2 Voor deze periode zijn er geen acquitten in de boekjaren 1638 en 1646. De jaarrekening voor 1638 vermeldt een bedrag van 266,5 ponden Vlaams die aan Moulert werden betaald. Zeer waarschijnlijk zijn dus de acquitten voor 1638 verloren gegaan. Het ontbreken van acquitten voor het jaar 1646 is wel in overeenstemming met de jaarrekening, de verklaring voor het ontbreken is het overlijden van Geeraert Moulert. Vergeleken met het eerste overzicht van de acquitten Te Lande kent het tweede overzicht een paar verschillen. Ten eerste komt er een vergoeding voor geleverd drukwerk bij, en bovendien zijn er acquitten voor twee nieuwe zaken, namelijk voor het Cleyn Comptoir en voor het Cleyn Zegel. De bedragen voor het Cleyn Zegel zijn eenmalig, het betreft de kosten die gemaakt werden bij de invoering van een belastingsysteem dat werkte met zegels voor facturen en andere belangrijke documen-
10 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 11 (2004) ten. De acquitten voor het Cleyn Comptoir leveren een mooi raadsel op. Blijkbaar was er bij Te Lande op een gegeven moment een scheiding tussen een Groot en een Cleyn Comptoir, maar daarover bestaan geen gegevens. Zelfs voor de deskundigen van het Zeeuws Archief was het bestaan van dit Cleyn Comptoir een complete verrassing, en daarom is het hier in een aparte kolom vermeld. Qua inhoud bevatten de acquitten van dit Comptoir alleen kantoorartikelen en wat papier. Belangrijker zijn de acquitten voor geleverd drukwerk. Het overzicht laat zien dat levering van drukwerk een continue factor was, waarbij het bovendien om behoorlijke bedragen ging. De opvallende verschillen per jaar, zoals voor 1620/21 en 1621/22 zijn boekhoudkundig van aard: op het eind van het boekjaar 1620/1621 werd al een factuur verrekend voor ordonnanties die pas geldig waren in het boekjaar daarna. Vanaf 1630 nam het aantal ordonnanties sterk toe en dat leidde tot hogere bedragen. Hogere bedragen vinden we ook voor de levering van papier. Oorzaken daarvoor waren het steeds groeiende papiergebruik en de langzame stijging van de papierprijzen. De stijging van de uitgaven voor kantoorartikelen zoals schrijfschachten en inkt hangt samen met de groei in het papierverbruik. Ook voor de acquitten Te Lande vanaf 1618/1619 geldt dat leveranties van boeken financieel veel minder belangrijk zijn dan de levering van papier en kantoorartikelen. Bovendien is in de acquitten heel goed te zien dat er omstreeks 1622/23 besloten werd om de aanschaf van boeken zoveel mogelijk te beperken.
Drukker ordinaris der Heeren Staten van Zeelandt 11 Overzicht vii ZA, Archief Rekenkamer C, Acquitten administratie Te Water Acquitten Moulert Analyse geleverde soorten goederen en diensten, 1618-1647 Jaar inv.no boeken papier bindwerk kantoor drukwerk 1617/18 6513 26 1618/19 6523 40 1619/20 8103 27 2 1620/21 1621/22 8125 49 41 3 1622/23 8135 0,5 22,5 6,5 1623/24 8145 26 25,5 1624/25 8154 56 1625/26 8165 1 59 27 1626/27 1628/29 8195 18 3 1 24 1630/31 8207A 6,5 8,5 0,5 1 7,5 1631/32 8215 1 13,5 25 4,5 1632/33 8224 3 28 5 45 142,5 1633/34 8239.1 en 8239.2 11,5 1 37 13,5 Acquitten van het bedrijf van Moulert zijn pas vanaf 1617/18 in de administratie Te Water terug te vinden en ze zijn ook maar zeer beperkt bewaard gebleven. Zo ontbreken de acquitten voor 1620/21 en 1626/27. Ten dele zijn de acquitten ook anders van vorm dan bij Te Lande. De Admiraliteit kende namelijk veel kleine kantoren en de uitgaven voor die kantoren werden vaak in verzamelfacturen bij elkaar gebracht. Op die verzamelfacturen komen nooit leveranties van boeken voor. Als er al boeken werden aangeschaft, gebeurde dat alleen maar voor de Heren van de Admiraliteit zelf. Overigens is de eerder gesignaleerde breuk in de aanschaf van boeken ook in dit overzicht duidelijk te zien. Er wordt slechts een beperkt aantal bedragen voor de aanschaf van papier genoteerd, maar dat vloeit voort uit de opzet van de acquitten. Die gebruiken namelijk vaak een combinatie van geleverde goederen, bijvoorbeeld een pot inkt met een half riem papier en honderd schrijfschachten, en vermelden dan een totaalbedrag zodat onduidelijk is wat er voor de verschillende goederen betaald werd. Deze gecombineerde posten zijn steeds onder kantoor vermeld en onder papier staan die bedragen die aantoonbaar alleen maar voor papier betaald zijn. De bedragen voor drukwerk lopen heel ver uiteen. Dat komt vooral omdat Te Water geen vaste jaarlijkse of halfjaarlijkse publicaties nodig had, er is dus geen bodembedrag, maar alleen incidenteel drukwerk voor aanbestedingen, veilingen en speciale plakkaten. Het uitzonderlijke bedrag van 142,5 ponden Vlaams werd betaald voor het drukken van 60 riem buitenlandse en 35 riem binnenlandse paspoorten.