Waarderingsmeter levensmiddelenindustrie 2017

Waarderingsmeter levensmiddelenindustrie Inzicht in waardering en vertrouwen van consumenten in de Nederlandse levensmiddelenindustrie Auteurs: Sanne Bovendeert en Tessa Rutten 26-6- Project B1087

Inhoudsopgave Achtergrond, doel-, probleemstelling en onderzoeksvragen 3 Management summary en advies 8 Resultaten 17 Bijlage 65 2

Achtergrond, doel- en probleemstelling In opdracht van de FNLI, heeft Motivaction International B.V. een herhaalonderzoek uitgevoerd m.b.t. de waardering van de Nederlandse voedselindustrie onder het Nederlandse publiek. In heeft Motivaction dit onderzoek naar de waardering van de Nederlandse levensmiddelenindustrie ook uitgevoerd en de FNLI heeft Motivaction gevraagd de waarderingsmeter voor te herhalen. De doelstelling van het onderzoek is: Inzicht krijgen in de waardering van de levensmiddelenindustrie en de daarmee samenhangende thema s onder consumenten op basis waarvan de FNLI in dialoog kan gaan met de consument. De meervoudige probleemstelling van het onderzoek luidt: Hoe waarderen consumenten de levensmiddelenindustrie? Welke thema s bepalen de waardering van de levensmiddelenindustrie? Hoe is de waardering verdeeld naar sociodemografische kenmerken (leeftijd en opleiding) en naar Mentality levensstijl groepen? Wat zijn de belangrijkste veranderingen ten opzichte van? Wat is de rol van de media in de waardering van de levensmiddelenindustrie? 3

Onderzoeksvragen De volgende onderzoeksvragen worden beantwoord: Hoe is de beeldvorming van de levensmiddelenindustrie onder consumenten? Hoe ziet men de Nederlandse levensmiddelenindustrie in relatie tot andere landen? Welke aspecten zijn belangrijk voor consumenten t.a.v. voeding en vinden ze dat ze er nu op kunnen vertrouwen? Hoe waardeert men in het algemeen de levensmiddelenindustrie in Nederland? Hoe waardeert men thema s als voedselveiligheid, gezondheid en duurzaamheid binnen de levensmiddelenindustrie? Waar is verbetering nodig? Transparantie, etiketten, claims, keurmerken, et cetera Waar ligt de verantwoordelijkheid voor deze verbeteringen volgens de consument? (Industrie, overheid, consument) Welke rol spelen de verschillende media in de waardering van de levensmiddelenindustrie? Hoe waarderen verschillende groepen consumenten de levensmiddelenindustrie? Hoe waardeert en gebruikt men het platform Nederland Voedselland? Wat zijn de belangrijkste veranderingen ten opzichte van? 4

Het Mentality-model Mentality is de naam van het waarden- en leefstijlmodel dat Motivaction op eigen initiatief en in samenwerking met buitenlandse partnerbureaus sinds 1997 uitvoert. Waarden vormen de sleutel die toegang geven tot de belevingswereld en de leefstijl van de hedendaagse Nederlander. Ze maken inzichtelijk waarom mensen ambiëren wat ze ambiëren, kopen wat ze kopen, zien wat ze zien en waarom zij zich bij verschillende media thuisvoelen. 8 typen Nederlanders zijn onderscheiden binnen het model en worden gebruikt in deze rapportage om de resultaten te duiden. 5

Het Mentality-model De moralistische, plichtsgetrouwe en op statusquo gerichte burgerij die vasthoudt aan tradities en materiële bezittingen. De open en kritische wereldburgers die postmoderne waarden als ontplooien en beleven integreren met moderne waarden als maatschappelijk succes, materialisme en genieten. De conformistische statusgevoelige burger die evenwicht zoekt tussen traditie en moderne waarden als consumeren en genieten. De carrièregerichte individualisten met een uitgesproken facitnatie voor sociale status, nieuwe technologie, risico en spanning. De impulsieve en passieve consument die in de eerste plaats streeft naar een onbezorgd, plezierig en comfortabel leven. De maatschappijkritische idealisten die zichzelf willen ontplooien, stelling nemen tegen sociaal onrecht en opkomen voor het milieu. De liberaal-conservatieve maatschappelijke bovenlaag die alle ruimte wil geven aan technologische ontwikkeling maar zich verzet tegen sociale en culturele vernieuwing. De pioniers van de beleveniscultuur, waarin experiment en het breken met morele en sociale conventies doelen op zichzelf zijn geworden. 6

Leeswijzer Alle resultaten worden weergegeven op totaalniveau. De vraagtekst en de steekproefgrootte worden altijd onder de figuur vermeld. In het geval dat de percentages in de grafieken niet optellen tot 100% komt dit door kleine verschillen in de afronding. Om de leesbaarheid van de grafieken te garanderen, zijn percentages van 3% of lager weggelaten. In de tekst worden cijfers van altijd cursief weergegeven. In de grafieken worden de cijfers van altijd weergegeven in een een lichtere kleur dan de cijfers van of de cijfers van staan tussen haakjes. Significante verschillen ten opzichte van vorig jaar worden weergegeven door middel van de volgende symbolen: Tevens worden de significante verschillen in de tekst aangegeven met kleuren. Resultaten van worden daarbij weergegeven in groen (=hoger dan vorig jaar) of oranje (=lager dan vorig jaar). 7

Management summary Om er voor te zorgen dat het vertrouwen in de Nederlandse levensmiddelenindustrie verder toeneemt, zal de industrie beter moeten luisteren naar de wensen en behoeften van consumenten. Ook zou de industrie eerlijker moeten zijn over de ingrediënten die in producten zitten. Nu vindt slechts 28% dat de levensmiddelenindustrie goed naar de wensen en behoeften van consumenten luistert en 23% dat de industrie eerlijk is over welke ingrediënten er in producten zitten. Smaak, versheid, gezond en prijs blijven belangrijk bij aankoop Wanneer consumenten voedingsmiddelen kopen, zijn aspecten als smaak (92%), vers (88%), gezond (81%) en prijs (80%) nog steeds van belang. In was dit rijtje vergelijkbaar, behalve dat de aspecten gezond en prijs waren omgedraaid. Voor postmaterialisten en kosmopolieten geldt dat aspecten op het gebied van duurzaamheid en gezondheid over het algemeen (nog) belangrijker zijn dan voor andere consumenten groepen. Consumenten hebben behoefte aan informatie omtrent gezond eten en de kwaliteit van producten 62% van de consumenten vindt het (zeer) belangrijk dat er organisaties zijn die hen informeren over voedingsmiddelen. Er is vooral behoefte aan informatie over gezond eten (56%) en de kwaliteit van producten (46%). Consumenten informeren zich door rond te kijken in supermarkten en winkels of ze lezen het magazine van de supermarkt. Verder leest 44% regelmatig/altijd de verpakking van een product. Daarbij letten ze vooral op de houdbaarheid van het product. Ook kijkt men naar de ingrediënten, de hoeveelheid (portiegrootte) en de omschrijving van het product. Op keurmerken, allergie-informatie, het Vinkje, referentie-inname en claims over de gezondheid van een product wordt veel minder gelet. Dit is een vergelijkbaar patroon als vorig jaar. Zorgen over voedselveiligheid in Nederland nemen af 19% van de consumenten geeft aan zich zorgen te maken over de voedselveiligheid in Nederland, in was dit nog 23%. Consumenten geven ook dit jaar aan dat de levensmiddelenindustrie verantwoordelijk is voor de voedselveiligheid (76%), gevolgd door de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWA) (71%) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) (66%). Echter, de levensmiddelenindustrie wordt als minst betrouwbaar gezien als informatievertrekker over voedselrisico s. 8

Management summary Het algemene oordeel van de Nederlandse consumenten over de levensmiddelenindustrie is nog steeds ruim voldoende De Nederlandse levensmiddelenindustrie wordt door consumenten beoordeeld met een 6,9, vorig jaar was dit een 6,8. Nieuwe conservatieven, opwaarts mobielen en de moderne burgerij zijn positiever; zij beoordelen de levensmiddelenindustrie respectievelijk met een 7,2, 7,1 en 7,0. Consumenten vinden dat de levensmiddelenindustrie zich goed inzet op de thema s voedselveiligheid (6,9) en de voedingswaarde informatie op verpakkingen (6,7). Voedselveiligheid is, naast gezondheid en het aanbod van duurzame producten, een thema dat belangrijk is voor het algemene oordeel van de levensmiddelenindustrie. De industrie dient zich op deze thema s dan ook te blijven inzetten. De thema s milieu en het aanbod producten met natuurlijke i.p.v. kunstmatige toevoegingen zijn ook belangrijk, maar voor deze thema s geldt dat consumenten minder tevreden zijn over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich hiervoor inzet. Deze thema s krijgen van de consumenten een 5,9 en behoeven dan ook aandacht van de industrie. Consumenten die de Nederlandse levensmiddelenindustrie met een onvoldoende beoordelen, vinden dat er te veel toevoegingen worden gebruikt in producten (24%). Dit blijkt ook uit de beoordeling van de thema s: aanbod natuurlijke toevoegingen i.p.v. kunstmatige toevoegingen (5,9) en het terugdringen van E-nummers (5,6). Bijna de helft van de consumenten (49%) geeft dan ook aan dat zij vinden dat voedsel te veel gemanipuleerd wordt. Hoewel dit percentage significant is afgenomen in vergelijking met vorig jaar, vindt nog steeds bijna de helft van de consumenten dit. Bovendien vindt minder dan een kwart dat bedrijven in de levensmiddelenindustrie eerlijk zijn over welke ingrediënten er in producten zitten. Het vertrouwen in de levensmiddelen industrie is toegenomen, maar er valt ook nog veel te verbeteren 48% van de consumenten heeft (zeer) veel vertrouwen in de levensmiddelenindustrie; in was dit 43%. Dit vertrouwen komt vooral doordat er goede controle/veel toezicht is op de industrie. De scheidingslijn tussen vertrouwen wantrouwen blijft echter dun. Er is een groep van 46% die enigszins vertrouwen heeft in de levensmiddelenindustrie. Bovendien is 31% het eens met de stelling Ik wantrouw de goede bedoelingen van de levensmiddelenindustrie in Nederland. Dat een deel van de consumenten geen vertrouwen heeft in de industrie komt door de toevoegingen aan producten en doordat de industrie niet transparant wordt gevonden. 9

Management summary Consumenten vinden dat de industrie meer zou kunnen doen. Slechts 39% van de consumenten geeft dan ook aan dat de voedselfabrikanten ervoor zorgen dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt. En slechts 35% is tevreden over de manier waarop voedselproducenten burgers informeren over voedselrisico s. Ook supermarkten kunnen meer doen volgens consumenten. Slechts 35% van de consumenten geeft aan dat supermarkten ervoor zorgen dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt. Bovendien worden supermarkten en winkels als minder betrouwbaar gezien als het gaat om informatieverstrekking over voedselrisico s (39%). Wanneer er een voedselrisico wordt geconstateerd bij een levensmiddelenproduct vinden consumenten de informatie van artsen (72%), de NVWA (72%) en het RIVM (70%) het meest betrouwbaar. Het NVWA en het RIVM zijn ook organisaties die consumenten hiervoor verantwoordelijk achten. Voor artsen ligt dit anders, hun verantwoordelijkheid is beperkt (23%). Consumenten vinden dat ze zelf veel kunnen doen om ervoor te zorgen dat het voedsel dat ze eten veilig is (67%). De verantwoordelijkheid voor de voedselveiligheid leggen consumenten vooral bij anderen. Minder dan de helft (44%) geeft aan dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor de voedselveiligheid. De meeste consumenten leggen uiteindelijk de informatie over voedselveiligheid naast zich neer; 36% heeft bij de laatste keer dat ze informatie kregen over een onveilig product ook daadwerkelijk actie ondernomen. Gezondheid blijft een belangrijk thema en de industrie zou hier meer kunnen bijdragen Gezondheid blijft een belangrijk thema voor de levensmiddelenindustrie. Hoewel 66% van de consumenten aangeeft dat ze meestal gezond eten, wil 44% in de toekomst gezonder gaan eten. Maar meer dan de helft maakt zich zorgen dat gezond voedsel in de toekomst te duur wordt. Consumenten vinden dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen gezondheid, dit geldt met name voor nieuwe conservatieven (90%) en hoog opgeleiden (87%). Ook de levensmiddelenindustrie (44%) en de overheid (43%) worden verantwoordelijk geacht voor de gezondheid van de consument. 10

Management summary De consument vindt dat de levensmiddelenindustrie verantwoordelijk is voor het aanbod van gezonde voeding (67%). Consumenten vinden niet dat de levensmiddelenindustrie er alles aan doet om hun producten zo gezond mogelijk te maken; slechts een kwart van de consumenten vindt dat zij dat doen. De industrie zou op dit gebied nog slagen kunnen maken. De industrie zou er voor kunnen zorgen dat het aanbod van producten op scholen verbetert. 46% van de consumenten zou namelijk het liefst willen dat het verboden wordt om snoep, ongezonde snack en frisdrank te verkopen op scholen. Ook voorlichting over de herkomst, bereiding en gezondheid van voedsel zou verplicht moeten worden op scholen volgens consumenten (58%). Bijna de helft van de consumenten (46%) vindt dat er over het algemeen voldoende informatie op verpakkingen staat om te bepalen of een product gezond is. Wanneer consumenten gezonde producten willen kopen, letten ze vooral op de juiste portiegrootte, de voedingswaardeinformatie en de ingrediënten. Ze kijken naar de hoeveelheid suiker, calorieën, zout en vet in producten. Op keurmerken, gezondheids-, voedingsclaims en informatie over referentie-inname wordt veel minder gelet. Opwaarts mobielen en kosmopolieten letten over het algemeen meer op diverse aspecten bij het kopen van producten om gezond te blijven. Consumenten willen wel duurzame producten kopen, maar deze producten zijn nog vaak te duur 42% van de consumenten geeft aan dat zijn in de toekomst meer duurzaam voedsel gaan eten dan ze nu doen; dit geldt met name voor postmaterialisten (59%), kosmopolieten (58%) en opwaarts mobielen (51%). Echter, consumenten geven aan dat ze duurzaam geproduceerde producten vaak zo duur vinden dat ze niet gekocht worden (57%), toch is 27% bereid extra te betalen voor duurzaam geproduceerde producten. Vorig jaar was dit echter nog 31%. Die bereidheid is groter onder postmaterialisten (50%), kosmopolieten (45%) en opwaarts mobielen (36%). Het is dan ook niet raar dat deze Mentality milieus vaker bewust op zoek gaan naar milieuvriendelijke producten dan de andere Mentality milieus. 11

Management summary Consumenten vinden het belangrijk dat ze er op kunnen vertrouwen dat er in de supermarkt uitsluitend producten worden aangeboden die goed zijn voor mens, dier en milieu (53%). Hier laat de industrie nog kansen liggen. Slechts 23% vindt dat de levensmiddelenindustrie transparant is over waar voedingsmiddelen vandaan komen. Consumenten twijfelen of producten die beweren groen en duurzaam geproduceerd te zijn, dat wel echt zijn (57%). Ze vinden het lastig om te bepalen in hoeverre een product echt duurzaam geproduceerd is (65%) en bovendien hebben ze het gevoel dat producten te vaak onterecht door fabrikanten bestempeld worden als groen en duurzaam (57%). Consumenten denken dat bedrijven alleen maar maatschappelijke activiteiten ontplooien om zo meer te kunnen verkopen (57%) en dat keurmerken een excuus voor fabrikanten zijn om een hogere prijs te vragen (55%). Ook voor dit thema geldt dat consumenten de levensmiddelenindustrie (69%) verantwoordelijk achten voor het aanbod van duurzame producten. Het imago van de levensmiddelenindustrie zou dan ook op het gebied van verduurzaming verbeterd moeten worden. Nederland Voedselland In oktober heeft de FNLI het online platform Nederland Voedselland gelanceerd. Nederland Voedselland is een online platform dat de dialoog faciliteert over de toekomst van ons eten en drinken. Bedrijfsleven, consumenten, maatschappelijke organisaties, politiek en wetenschap gaan op dit platform in gesprek over verschillende onderwerpen en delen hun perspectief. Met Nederland Voedselland wil de levensmiddelenindustrie online invulling geven aan een open gesprek over voedsel met de samenleving. Een ruime meerderheid (86%) is nog niet bekend met Nederland Voedselland. Ruim een derde geeft wel aan dat ze het nuttig vinden dat Nederland Voedselland er is. Bovendien is 46% van plan Nederland Voedselland te bezoeken of heeft Nederland Voedselland wel eens bezocht. Consumenten vinden het platform vooral interessant om informatie te lezen (44%); 10% zou zelf aan een discussie over voeding willen bijdragen via Nederland Voedselland. Consumenten zouden het liefst informatie lezen die afkomstig is van NVWA (55%), het Voedingscentrum (54%) of het RIVM (51%). 12

Burgers houding Levensmiddelenindustrie Consumenten gedrag 19% 35% maakt zich zorgen over de voedselveiligheid is tevreden over de manier waarop voedselproducten burgers informeren over voedselrisico's 35% vindt dat supermarkten ervoor zorgen dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt 71% 25% 57% Voedselveiligheid Gezondheid vindt dat er voldoende gezonde producten aangeboden worden in de supermarkt vindt dat de levensmiddelenindustrie er alles aan doet om hun producten zo gezond mogelijk te maken denkt dat E-nummers/toevoegingen slecht zijn voor je gezondheid 6,9 algemene waardering Inzet levensmiddelenindustrie op belangrijke thema s: Meest belangrijk 48% 46% 23% 76% 32% 6,2 gezondheid 6,9 voedselveiligheid 5,9 milieu 5,9 aanbod producten natuurlijke toevoegingen 6,1 aanbod duurzame producten 6,4 aanbod biologische producten 6,1 sociale aspecten heeft (zeer) veel vertrouwen in de industrie heeft enigszins vertrouwen in de industrie vindt dat de levensmiddelenindustrie transparant is over de herkomst van voedingsmiddelen Voedselveiligheid vindt levensmiddelenindustrie verantwoordelijk vindt levensmiddelenindustrie betrouwbaar in informatieverstrekking over voedselrisico s Smaak (92%), vers (88%), gezond (81%) en prijs (80%) van belang bij aankoop voedingsmiddelen. 36% 47% 44% 40% 44% Voedselveiligheid heeft bij de laatste keer dat zij informatie kregen over een onveilig product het betreffende product gemeden of niet meer gekocht. Gezondheid let regelmatig/(vrijwel) altijd op portiegrootte let regelmatig/(vrijwel) altijd op hoeveelheid suiker let regelmatig/(vrijwel) altijd op hoeveelheid calorieën van de consumenten leest regelmatig tot altijd de verpakking van voedingsmiddelen voorafgaand aan de aankoop Verduurzaming 27% 57% Verduurzaming is bereid om meer te betalen voor duurzame producten vindt dat producten te vaak bestempeld worden als groen en duurzaam 67% 69% Aanbod gezonde producten vindt levensmiddelenindustrie verantwoordelijk Aanbod duurzame producten vindt levensmiddelenindustrie verantwoordelijk 57% vindt duurzame of diervriendelijke geproduceerde producten zo duur dat ze deze producten niet kopen Naast het uiterlijk (51%) letten consumenten regelmatig/(vrijwel) altijd op of het een seizoensproduct is (45%) en de herkomst van het product (34%)

Advies Verhoog de algemene tevredenheid over de levensmiddelenindustrie door in te zetten op gezondheid en duurzaamheid Het thema gezondheid is belangrijk voor consumenten en zal in de toekomst nog belangrijker worden. De beoordeling van de industrie op dit thema is een sterke voorspeller voor het algemene oordeel over de levensmiddelenindustrie. Daarnaast kan de tevredenheid met betrekking tot dierenwelzijn en milieu verbeterd worden. Ook deze thema s zijn belangrijk voor consumenten, maar de industrie krijgt hiervoor nu nog een onvoldoende. Gezondheid Consumenten vinden dat de levensmiddelenindustrie meer moeite kan doen op het gebied van gezondheid: Ga door met verminderen suiker, zout, vet en calorieën in producten; De industrie presteert beter op deze onderdelen dan in, de waardering op deze punten kan echter nog verder omhoog. Beperk (kunstmatige)toevoegingen/e-nummers aan voedingsmiddelen en zet indien noodzakelijk in op natuurlijke toevoegingen; Zorg dat gezond voedsel betaalbaar is. Consumenten zijn bang dat ze het in de toekomst niet meer kunnen betalen; Zorg dat het aanbod van gezonde producten op scholen verbeterd. 14

Advies Verduurzaming Er liggen kansen voor de levensmiddelenindustrie op het gebied van duurzaamheid. Wees transparant als industrie over waar producten vandaan komen. Dit helpt in het wegnemen van het wantrouwen t.a.v. duurzame producten. Of producten duurzaam zijn is nu moeilijk te controleren door consumenten; Zet in op de verbetering van milieu en dierenwelzijn aspecten binnen de industrie. Hier zijn consumenten minder tevreden over en dit thema is belangrijk voor het algemene oordeel van de industrie; Ga door met initiatieven op het gebied van voedselverspilling en verminderen verpakkingsafval. De industrie laat verbetering zien t.o.v. maar scoort nog steeds onvoldoende op deze thema s. Ze in op nieuwe duurzame innovaties op dit gebied; Maak duurzame producten betaalbaar, maar leg ook uit waarom duurzame producten soms duurder zijn. De prijzen zijn nu vaak te hoog, wat consumenten ervan weerhoudt om de producten te kopen. Voedselveiligheid Op het gebied van voedselveiligheid krijgt de levensmiddelenindustrie, net als vorig jaar, een goede beoordeling. Bovendien maakt maar een kleine groep zich zorgen over de voedselveiligheid in Nederland. Consumenten zien de levensmiddelenindustrie als verantwoordelijke voor de voedselveiligheid, maar aan de andere kant vinden ze de industrie niet betrouwbaar. Daarom zijn er ook voor dit thema aandachtspunten. Informeer consumenten niet alleen wanneer zich een incident heeft voorgedaan, maar houdt de consumenten op de hoogte over wat de industrie doet aan voedselveiligheid. Wees transparant, zodat de consument ziet dat de industrie betrouwbaar is; Slechts een derde is tevreden over de manier waarop ze geïnformeerd worden over voedselrisico s. Zorg dat betrouwbare belangengroepen zoals de NVWA of het RIVM betrokken worden; Als er gecommuniceerd moet worden over voedselveiligheid, gebruik dan het juiste kanaal. Niet alle kanalen zijn even betrouwbaar volgens consumenten. 15

Advies Communiceer met de burger Verbetering op genoemde thema s kan o.a. gerealiseerd worden door de dialoog aan te gaan met de burger Verhoog bekendheid met het platform Nederland Voedselland middels facebook. Dit medium heeft een hoog bereik en wordt door veel consumenten ook gebruikt om zich te informeren over voedsel; Gebruik Nederland Voedselland om de kennis van consumenten op de verschillende thema s te verbeteren; Vertel niet alleen waar je mee bezig bent, maar ook wat er al is gedaan. Zoals de vermindering van zout en suiker in producten; Het advies van de NVWA, het Voedingscentrum en het RIVM zijn daarbij het meest betrouwbaar volgens de consumenten; Ga in gesprek met de consument over hoe ze geïnformeerd willen worden over voedselrisico s om te zorgen dat meer consumenten tot actie overgaan wanneer dit nodig is; Wees transparant over de levenscyclus van een product; met name dierenwelzijn en milieubelasting vragen hierom; Vertel waarom duurzame producten soms duurder zijn. Dit is vooral belangrijk voor de burgerij en opwaarts mobielen. Zij zijn over het algemeen minder goed geïnformeerd en hebben minder te besteden. 16

Resultaten Oordeel over in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 17

Levensmiddelenindustrie vaker met merken geassocieerd Associaties bij de levensmiddelenindustrie Merk(en)/fabrikanten Supermarkt Agrarische sector Etenswaren/ voedsel (algemeen) De associaties die consumenten hebben bij de levensmiddelenindustrie in Nederland bestaat voornamelijk uit merken/fabrikanten van producten zoals Unilever, Unox en Campina. 40% (27%) 10% (5%) 7% (6%) 5% (3%) Zuivelproducten/ eieren Groente/fruit E-nummers/ kunstmatige toevoegingen Goed gecontroleerde/ goede kwaliteit Vergeleken met, wordt de levensmiddelenindustrie in vaker gerelateerd aan merken/fabrikanten en supermarkten, en minder aan e- nummers of kunstmatige toevoegingen. 4% (4%) 4% (2%) 3% (7%) 3% (5%) Weet niet: 18% (22%) Q: Als je aan de levensmiddelenindustrie in Nederland denkt, wat komt dan als eerste in je op? (: n=1.030, : n=1.021) Gecodeerde open antwoorden. Infographic: Onder de 3% niet weergegeven 18

Voedselkwaliteit Nederland beter beoordeeld dan rest van wereld Voedselkwaliteit Nederland vergeleken met rest van de wereld Mentality Gemaksgeoriënteerden ranken Nederland lager (gemiddelde 66). Nieuwe conservatieven ranken Nederland juist hoger op de schaal (gemiddelde 78). 71 op schaal van 100 (waarbij 1 is slechtste positie en 100 is beste positie; positie is gelijk aan ) Opleidingsniveau Hoogopgeleiden (gemiddelde 74) plaatsen Nederland hoger op de schaal van 1 tot en met 100. Geslacht Mannen plaatsen Nederland hoger (gemiddelde 73) terwijl vrouwen Nederland lager plaatsen (gemiddelde 69). Q: Als je denkt aan het voedsel in Nederland in relatie tot de rest van de wereld. Waar zou je Nederland dan plaatsen wat betreft de kwaliteit van het voedsel? (: n=1.030, : n=1.021) 19

Algemene oordeel levensmiddelenindustrie gelijk aan Oordeel levensmiddelenindustrie Rapportcijfer: 7,2 Rapportcijfer: 7,0 6,9 (6,8) Rapportcijfer: 7,1 Toelichting negatief oordeel Er zitten toevoegingen in het voedsel Geen oog voor duurzaamheid/ gezondheid Wantrouwen in de voedsel industrie Te veel suiker Te veel zout Te veel vet Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 12% 9% 11% 10% 9% 7% 6% 6% 3% 3% 14% 9% 24% 26% 53% 47% De Nederlandse levensmiddelenindustrie wordt beoordeeld met een 6,9. Dit is ongeveer gelijk aan, toen deze beoordeeld werd met een 6,8. De moderne burgerij (7,0), opwaarts mobielen (7,1) en nieuwe conservatieven (7,2) geven de Nederlandse levensmiddelenindustrie een hoger rapportcijfer. Dit geldt ook voor ouderen (7,1). Mensen die de Nederlandse levensmiddelenindustrie een onvoldoende geven doen dat met name vanwege de toevoegingen in het voedsel. Q: Kun je door middel van een rapportcijfer je algemene oordeel geven over de levensmiddelenindustrie in Nederland? (: n=1.030, : n=1.021) Q: Kun je je antwoord toelichten? Basis - Algemene oordeel levensmiddelenindustrie een 5 of lager (: n=134, : n=158) 20

Oordeel inzet levensmiddelenindustrie op diverse thema s verbeterd Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming 6,9 Voedselveiligheid (6,8) 6,7 Voedingswaarde op verpakking (6,6) 6,4 Aanbod biologische producten (6,4) Jongeren beoordelen over het algemeen de Nederlandse levensmiddelenindustrie op diverse thema s beter dan ouderen. Hoogopgeleiden zijn daarentegen iets kritischer, zij beoordelen vooral de duurzaamheidsthema s lager. Postmaterialisten beoordelen bijna alle thema s lager. Daarentegen beoordelen opwaarts mobielen een groot deel van de thema s beter. 6,2 6,2 5,9 5,7 5,7 Gezondheid (6,1) Portiegrootte (6,0) Aanbod natuurlijke toevoegingen (5,6) Terugdringen calorieën in producten (5,5) Terugdringen vet in producten (5,6) 6,1 6,1 5,9 5,8 5,7 Aanbod duurzame producten (6,2) Sociale aspecten (bv. eerlijke handel) (5,9) Milieu (5,8) Dierenwelzijn (5,6) Terugdringen voedselverspilling (5,2) In vergelijking met worden een groot aantal aspecten met betrekking tot de thema s gezondheid en verduurzaming beter beoordeeld. 5,6 5,5 5,4 Terugdringen E-nummers (5,1) Terugdringen zout in producten (5,1) Terugdringen suiker in producten (5,1) 5,4 5,5 Terugdringen verpakkingsafval (5,1) Overig Verantwoorde kindermarketing* Q: Kun je door middel van een rapportcijfer van 1 t/m 10 een oordeel geven over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich inzet voor onderstaande thema s? (: n=1.030, : n=1.021) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 21

Voedselveiligheid blijft van groot belang voor oordeel levensmiddelenindustrie Uit de prioriteitenmatrix op de volgende pagina blijkt dat consumenten vooral tevreden zijn over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich inzet voor de thema s gezondheid, voedselveiligheid, voedingswaarde op de verpakking, het aanbod van duurzame producten, sociale aspecten, het aanbod van biologische producten, de portiegrootte en de voedingswaarde informatie op de verpakking. De thema s gezondheid, voedselveiligheid en het aanbod van duurzame producten zijn bovendien thema s die belangrijk zijn voor het algemene oordeel van consumenten over de Nederlandse levensmiddelenindustrie. Het is dan ook belangrijk dat de consumenten tevreden blijven over hoe de levensmiddelenindustrie zich inzet op deze thema s. De thema s milieu en het aanbod producten met natuurlijke i.p.v. kunstmatige toevoegingen zijn ook belangrijk, maar voor deze thema s geldt dat consumenten minder tevreden zijn over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich hiervoor inzet. Deze thema s behoeven dan ook aandacht van de industrie. Door de inzet op deze thema s te verbeteren, kan de algemene tevredenheid met de industrie omhoog. Uit aanvullende analyse blijkt dat de aspecten gezondheid en voedselveiligheid het algemene oordeel voor de levensmiddelenindustrie het sterkst voorspellen. Wanneer we naar de resultaten van kijken, waren dit niet alleen de aspecten gezondheid en voedselveiligheid, maar ook dierenwelzijn en milieu. Echter, deze laatste waren een minder sterke voorspeller. Voor een uitleg over de prioriteitenmatrix zie bijlage. Legenda prioriteitenmatrix Gezondheid Voedselveiligheid Duurzaamheid 22

Relevantie Prioriteitenmatrix algemeen oordeel over levensmiddelenindustrie Hoge prioriteit voor verbetering ACTIE 0,7 Consolideren & ontwikkelen MONITOREN Gezondheid Voedselveiligheid 0,6 Milieu Aanbod producten met natuurlijke i.p.v. kunstmatige toevoegingen Aanbod duurzame producten Terugdringen vet Sociale aspecten Aanbod biologische producten Terugdringen calorieën Terugdringen hoeveelheid e-nummers Dierenwelzijn Portiegrootte Terugdringen suiker Terugdringen verpakkingsafval Terugdringen voedselverspilling Verantwoorde kindermarketing Voedingswaarde informatie op de verpakking Terugdringen zout 0,4 5 6 7 BEWAKEN ONDERHOUDEN Lage prioriteit voor verbetering Communiceren & profileren Beoordeling 23

Waargenomen manipulatie voedsel gedaald 0 Stellingen levensmiddelenindustrie Ik maak mij zorgen dat gezond eten in de toekomst te duur wordt 0 18% 17% 26% 56% 25% 58% Ik vind dat voedsel te veel gemanipuleerd wordt Net als in, maakt meer dan de helft van de Nederlanders zich zorgen over het feit dat gezond eten in de toekomst te duur wordt. Vooral jongeren van 18 t/m 24 jaar (73%) en de traditionele burgerij (65%) maken zich zorgen. 10% 10% 41% 35% 49% 55% 0 Ik ben tevreden over de prijs-kwaliteitverhouding van voedingsmiddelen in Nederland 19% 17% 39% 37% 42% 46% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Hoewel het aantal dit jaar gedaald is, vindt bijna de helft van de consumenten dat voedsel te veel gemanipuleerd wordt. Dit geldt vooral voor kosmopolieten (57%) en postmaterialisten (59%). Bijna één op de vijf is niet tevreden over de prijs-kwaliteitverhouding van voedingsmiddelen. Vooral opwaarts mobielen zijn niet tevreden (26%). Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 24

Minder dan kwart denkt dat bedrijven eerlijk zijn over ingrediënten Stellingen levensmiddelenindustrie 0 Ik vraag me af of er in de toekomst voldoende eten voor ons is 35% 35% 35% 32% 30% 33% 0 Ik vind dat de levensmiddelenindustrie goed naar de wensen en behoeften van consumenten luistert 28% 25% 44% 45% 28% 29% 0 Bedrijven in de levensmiddelenindustrie zijn eerlijk over welke ingrediënten er in producten zitten 36% 41% 23% Bijna een derde van de Nederlanders vraagt zich af of er in de toekomst voldoende eten is. Dit geldt met name voor jongeren (43%) en opwaarts mobielen (42%). Slechts 28% vindt dat de levensmiddelenindustrie goed naar de wensen en behoeften van consumenten luistert en 23% denkt dat bedrijven in de levensmiddelenindustrie eerlijk zijn over welke ingrediënten er in producten zitten. Bij jongeren (40% en 34%) liggen deze percentages significant hoger. 35% 42% 23% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 25

Toename in vertrouwen levensmiddelenindustrie Vertrouwen in levensmiddelenindustrie 48% heeft (zeer) veel vertrouwen Nieuwe conservatieven geven vaker aan zeer veel vertrouwen te hebben in de Nederlandse levensmiddelindustrie (10%). 6% 46% 42% 6% Ook mannen hebben vaker veel vertrouwen (45%) of zeer veel vertrouwen (7%). 7% Geen vertrouwen Enigszins vertrouwen Veel vertrouwen 50% 39% 43% heeft (zeer) veel vertrouwen 4% Opwaarts mobielen (39%) en postmaterialisten (43%) wantrouwen de levensmiddelenindustrie vaker. Zeer veel vertrouwen 31% wantrouwt de goede bedoelingen van de levensmiddelenindustrie, in was dit 32% Q: In hoeverre heb je vertrouwen in de Nederlandse levensmiddelenindustrie? (: n=1.030, : n=1.021) 26

Veel vertrouwen vanwege goede controle Toelichting veel vertrouwen 28% Goede controle/veel toezicht 29% 22% Het gaat goed (algemeen) 17% 11% Producten zijn van goede kwaliteit 11% 3% Ruimte voor verbetering 0% 5% Overige antwoorden 9% Weet niet/geen antwoord 41% 42% Toelichting weinig vertrouwen E-nummers/kunstmatige toevoegingen 11% 10% Niet transparant /onjuiste (product)informatie 11% 9% Commercieel/gericht op winst 6% 6% Op zich gaat het wel goed 6% 3% Te veel toegevoegd zout/suiker 5% 5% Goed gecontroleerd/goede kwaliteit 5% 7% Er gaat wel eens iets mis/terugroepacties/schandalen 4% 7% Er wordt te veel gesjoemeld 3% 5% Weinig bekend mee 2% 2% Fout vlees/dieronvriendelijk 1% 1% Overige antwoorden 8% 6% Weet niet/geen antwoord 53% 48% Nederlanders hebben vooral veel vertrouwen in de levensmiddelen industrie vanwege de goede controle. De belangrijkste reden voor het hebben van weinig vertrouwen betreft de e- nummers/kunstmatige toevoegingen of onjuiste (product)informatie. Voedselschandalen worden dit jaar minder vaak genoemd als toelichting op het lage vertrouwen. Q: Kun je je antwoord toelichten? Basis Heeft (zeer) veel vertrouwen (: n=499, : n=455) Q: Kun je je antwoord toelichten? Basis Heeft geen/enigszins vertrouwen (: n=531, : n=566) 27

Smaak en versheid belangrijkste aspecten bij aankoop Aspecten van belang bij aankoop voedingsmiddelen 1 2 3 4 Smaak 92% (91%) Vers 88% (87%) Gezond 81% (81%) Prijs 80% (82%) 11 12 13 14 Uiterlijk 50% (51%) Milieuvriendelijk geproduceerd 50%* Geen toevoegingen 49% (52%) Sociaal verantwoord geproduceerd 49%* De vier meest belangrijke aspecten voor de aankoop van voedingsmiddelen zijn de smaak, versheid, gezondheid en prijs. In was de top 4 vergelijkbaar, behalve dat gezond en prijs waren omgedraaid. 5 6 7 Portiegrootte 65% (64%) Gebruiksgemak 62% (63%) Aanbieding 60% (61%) 15 16 17 Herkomst 42% (42%) Keurmerk 37% (39%) Info over referentie-inname 28% (31%) Voor postmaterialisten en kosmopolieten zijn aspecten op het gebied van duurzaamheid en gezondheid belangrijk. 8 9 10 Natuurlijk 58% (58%) Weinig verpakkingsmateriaal 56% (59%) Diervriendelijk geproduceerd 53% (51%) 18 19 20 Biologisch 27% (27%) Merk 24% (24%) Het Vinkje 20% (28%) Voor 55-plussers geldt dat zij een groot deel van de aspecten belangrijker vinden bij de aankoop van voedingsmiddelen. Q: In hoeverre zijn onderstaande aspecten voor jou van belang bij de aankoop van voedingsmiddelen? Basis - Is zelf (deels) verantwoordelijk voor de boodschappen (: n=928, : n=910) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 28

Resultaten Oordeel in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 29

Meer interesse in lekkere recepten dan in Informatiebehoefte 62% vindt het (zeer) belangrijk dat er organisaties zijn die consumenten informeren over voedingsmiddelen (64%) Q: Hoe belangrijk is het voor jou persoonlijk dat er organisaties zijn die consumenten informeren over voedingsmiddelen? (: n=1.030, : n=1.021) Interessante informatie Gezond eten Kwaliteit van producten Ingrediënten Lekkere recepten Aansprekende acties, aanbiedingen en promoties Veilig eten Diervriendelijk eten Milieuvriendelijk eten Sociale aspecten op het gebied van eten Nieuwe producten Ik heb geen interesse Anders, namelijk: 1% 1% 56% 54% 46% 48% 38% 40% 38% 32% 35% 36% 34% 37% 28% 25% 24% 21% 20% 18% 18% 18% 17% 16% Q: In welke informatie over voedingsmiddelen ben je vooral geïnteresseerd? Meerdere antwoorden mogelijk (: n=1.030, : n=1.021) 62% van de consumenten vindt het belangrijk dat er organisaties zijn die consumenten informeren over voedingsmiddelen. Dit geldt met name voor postmaterialisten (81%), kosmopolieten (79%) en hoger opgeleiden (69%). Consumenten hebben vooral behoeften aan informatie over gezond eten en/of de kwaliteit van producten. 30

Consument informeert zich vooral in de winkel Manier van informeren Ik bezoek supermarkten/winkels om rond te kijken Magazine van supermarkten Programma op radio of tv Zoeken via een zoekmachine zoals Google Kranten/tijdschrift Vrienden of familie Reclame van producenten/supermarkten Brochures/folders Websites van levensmiddelenproducten/supermarkten Site of boekje van Voedingscentrum Nieuswbrieven per e-mail Sociale netwerken op internet zoals Facebook, Twitter of Pinterest Foodblogs App op mijn telefoon 41% 41% 35% 35% 29% 29% 27% 26% 24% 25% 23% 24% 24% 24% 22% 21% 17% 14% 16% 13% 15% 12% 13% 10% 6% 7% 5% 5% Anders, namelijk: 5% 5% Jongeren (t/m 34 jaar) worden over het algemeen liever geïnformeerd via nieuwe media (sociale netwerken, foodblogs of apps). 55-plussers worden daarentegen liever geïnformeerd via traditionele media (radio, tv, kranten, brochures of magazines) en door het bezoeken van winkels. Ook de Mentality-milieus willen graag verschillend geïnformeerd worden, zie afbeelding hieronder. Ik bezoek winkel om rond te kijken: 53% Brochures/folders: 31% Programma s op radio of tv: 42% Site of boekje van Voedingscentrum: 23% Sociale netwerk op internet: 20% Foodblogs: 12% App op telefoon: 10% Programma s op radio of tv: 39% Kranten/tijdschrift: 37% Reclame van producten/supermarkten: 32% Nieuwsbrieven per e-mail: 22% Q: Op welke manier informeer je je meestal over voedingsmiddelen? Basis - Geïnteresseerd in informatie over voedingsmiddelen (: n=871, : n=878) 31

Verpakking wordt vaker gelezen bij maken aankoopkeuze Leest verpakking 20% (vrijwel nooit) (17%) 36% soms (41%) 32% regelmatig (27%) 12% (vrijwel) altijd (13%) Q: In welke mate lees je de verpakking van voedingsmiddelen voor het maken van je aankoopkeuze? Basis - Is zelf (deels) verantwoordelijk voor de boodschappen (: n=928, : n=910) Informatieonderdelen Houdbaarheid Ingrediënten Hoeveelheid (portiegrootte) Omschrijving van het product Voedingswaarde Productnaam Merk Oorsprong of herkomst Keurmerk Allergie-informatie Het Vinkje of andere voedingsclaim Referentie-inname Claims over gezondheid product 35% 43% 43% 46% 39% 33% 32% 32% 24% 17% 8% 21% 22% 16% regelmatig 9% 15% 12% 8% 21% 15% 11% 50% (vrijwel) altijd (93%) (69%) (62%) (57%) (49%) (55%) (48%) (40%) (34%) (24%) (26%) (27%) (22%) Q: In welke mate bekijk je de volgende informatieonderdelen op de verpakking bij het maken van je aankoopkeuze? (% regelmatig en (vrijwel) altijd) Basis Leest wel eens de verpakking van een voedingsmiddel (: n=747, : n=736) 44% van de boodschapverantwoordelijken leest regelmatig tot altijd de verpakking van voedingsmiddelen voordat aankoopkeuze maken, dit is meer dan in. Postmaterialisten, opwaarts mobielen en postmaterialisten doen dit vaker, lager opgeleiden doen dit daar en tegen minder vaak. Er wordt vooral gelet op de houdbaarheid van producten. Op keurmerken, allergie-informatie, het Vinkje, referentie-inname en claims over de gezondheid van een product wordt veel minder gelet. Opwaarts mobielen en kosmopolieten bekijken over het algemeen vaker de verschillende informatieonderdelen op een verpakking. 32

Resultaten Oordeel in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 33

Vrij goede beoordeling voedselveiligheid, net als in Beoordeling voedselveiligheid Gemiddelde: 6,9 (6,8) Consumenten beoordelen de inzet van de levensmiddelenindustrie net als vorig jaar met een voldoende, namelijk een 6,9. 35% van de consumenten heeft de inzet van de levensmiddelenindustrie met een 8 of hoger beoordeeld, de rest van de consumenten heeft de inzet met een lager cijfer beoordeeld. Percentage rapportcijfer 8-10: 35% (33%) Zowel hoger opgeleiden (7,1) als nieuwe conservatieven (7,4) geven een hoger rapportcijfer voor de inzet van de Nederlandse levensmiddelenindustrie op het thema voedselveiligheid. Q: Kun je door middel van een rapportcijfer van 1 t/m 10 een oordeel geven over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich inzet voor onderstaande thema s? (: n=1.030, : n=1.021) 34

Waargenomen veiligheidsrisico s kant en klaar maaltijden gedaald Kennis voedselveiligheid (% waar) 78% 69% 54% 20% Producten die in de Nederlandse supermarkt liggen zijn veilig Informatie op etiketten is over het algemeen juist, omdat die informatie aan strenge wetgeving moet voldoen Voor kant en klaar maaltijden zijn de voedselveiligheidsrisico s relatief hoog Als de THT-datum van een product verlopen is, kun je het beter niet meer eten Q: Zijn onderstaande uitspraken waar of niet? (: n=1.030, : n=1.021) (74%) (71%) (58%) (22%) De meerderheid van de consumenten denkt dat producten in de Nederlandse supermarkt veilig zijn (78%). Bij hoger opgeleiden (84%), nieuwe conservatieven (89%) en postmoderne hedonisten (86%) ligt dit percentage hoger. Hoewel het percentage is gedaald, denkt de meerderheid van de consumenten nog steeds dat de voedselveiligheidsrisico s voor kant en klaar maaltijden relatief hoog zijn (54%). Bij de traditionele burgerij is dit zelfs 66%. Slechts één op de vijf denkt dat je producten met een verlopen THT-datum beter niet kunt eten. Jongeren (39%), opwaarts mobielen (35%) en de moderne burgerij (27%) denken vaker dat deze uitspraak waar is. 35

Minder vertrouwen in voedingscentrum, gezondheidsraad en consumentenverenigingen Betrouwbaarheid bronnen over voedselrisico Artsen NVWA RIVM Voedingscentrum Gezondheidsraad Consumentenverenigingen Voedingswetenschappers De overheid Boeren en tuinders Diëtisten Supermarkten en winkels Familie of vrienden Levensmiddelenindustrie Media (tv, kranten, radio, websites) * 4% 6% 4% 5% 11% 8% 11% 12% 13% 24% 22% 20% 21% 22% 29% 27% 32% 32% 36% 42% 44% 48% 48% 45% 46% 72% 72% 70% 63% 63% 60% 60% 52% 48% 42% 39% 38% 32% 32% (Zeer) Onbetrouwbaar Niet betrouwbaar, niet onbetrouwbaar (Zeer) Betrouwbaar Ken ik niet : % (zeer) betrouwbaar Hoogopgeleiden vinden de NVWA (83%), het RIVM (81%), artsen (78%), de gezondheidsraad (74%), het voedingscentrum (72%), voedingswetenschappers (69%) en de overheid (62%) betrouwbaarder voor het geven van informatie over een voedselrisico. Opwaarts mobielen vinden familie en vrienden (45%), de levensmiddelen- Industrie (40%) supermarkten en winkels (51%) en de media (39%) gemiddeld betrouwbaarder dan andere groepen. Aan de andere kant zien moderne burgers de bronnen minder vaak als betrouwbaar; zij geven vaker aan geen enkele bron betrouwbaar te vinden (15%). Wanneer gekeken wordt naar de cijfers van, blijkt het vertrouwen in het voedingscentrum, de gezondheidsraad, consumentenverenigingen, familie en vrienden en de media dit jaar te zijn gedaald. Q: Stel dat er een ernstig voedselrisico wordt gevonden voor voedsel dat je regelmatig eet. Hoe betrouwbaar vind je onderstaande bronnen voor het geven van informatie over dit risico? (: n=1.030, : n=1.021) N.B. Onder de 4% niet weergegeven * Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen (76%) (75%) (72%) (68%) (68%) (66%) (61%) (52%) (49%) (40%) (44%) (33%) (36%) 36

39% heeft geen actie ondernomen na laatste voedselincident Handelen na onveiligheid voedsel 28% 11% 25% 11% 24% Ik maakte me niet zo'n zorgen, heb er dan ook niets mee gedaan (36%) Ik maakte me zorgen, maar heb er uiteindelijk niets mee gedaan (11%) Ik heb het betreffende product (tijdelijk) gemeden (23%) Ik heb het product niet meer gekocht (11%) Weet niet (18%) 39% van de consumenten deden niets toen men hoorde of las over een voedselproduct dat onveilig was. Dit geldt vooral voor postmoderne hedonisten (54%). 25% van de consumenten geeft aan het product (tijdelijk) te hebben gemeden; dit geldt met name voor kosmopolieten (32%). 11% geeft aan het product niet meer te hebben gekocht nadat het product onveilig bleek te zijn; dit percentage hoger ligt onder postmaterialisten (23%), opwaarts mobielen (19%) en 65-plussers (21%). Q: Hoe reageerde je de laatste keer op de informatie die je hoorde, zag of las over een voedingsproduct dat onveilig is? (: n=1.030, : n=1.021) 37

Levensmiddelenindustrie verantwoordelijk voor voedselveiligheid Levensmiddelenindustrie Verantwoordelijkheid voor voedselveiligheid % (zeer) hoge mate Voedsel- en Waren Autoriteit Rijksinstituut Overheid Boeren en tuinders Consumenten achten de levensmiddelenindustrie het meest verantwoordelijk voor de voedselveiligheid, gevolgd door NVWA en het RIVM. : 82% Supermarkten en winkels NVWA RIVM 76% 71% 66% 62% 59% 77% 71% 68% 66% Ikzelf als consument Voedingswetenschappers Artsen Diëtisten Moderne burgers geven vaker aan dat zij geen enkele groep verantwoordelijk vinden voor voedselveiligheid (15%). Daarentegen vinden 55-plussers de genoemde beroeps- en/of belangengroepen juist vaker verantwoordelijk voor de voedselveiligheid. : 51% 44% 39% 23% 19% 58% 50% 33% 25% 27% Ten opzichte van is de waargenomen verantwoordelijkheid voor de meeste groepen afgenomen. Alleen voor voedingswetenschappers is dit toegenomen. Q: In hoeverre vind je de volgende beroeps- en/of belangengroepen verantwoordelijk voor de voedselveiligheid? (: n=1.030, : n=1.021) 38

Levensmiddelenindustrie verantwoordelijk, maar minder betrouwbaar Verantwoordelijkheid/betrouwbaarheid belangengroepen- voedselveiligheid Levensmiddelenindustrie NVWA RIVM De overheid Boeren en tuinders Supermarkten en winkels % (zeer) betrouwbaar % in (zeer) hoge mate verantwoordelijk 32% 76% 71% 72% 66% 70% 52% 62% 48% 59% 39% 51% Consumenten achten de levensmiddelenindustrie verantwoordelijk voor de voedselveiligheid (76%), maar ze vinden de levensmiddelenindustrie de minst betrouwbare partij voor het geven van informatie over voedselveiligheid (32%). Voor voedingswetenschappers en artsen geldt het omgekeerde. Deze beroepsgroepen worden als betrouwbaar gezien, maar zijn in beperkte mate verantwoordelijk voor de voedselveiligheid. Voedingswetenschappers 39% 60% Artsen 23% 72% 39

Twee derde denkt zelf veel te kunnen doen aan voedselveiligheid Stellingen voedselveiligheid Ik kan zelf veel doen om te zorgen dat het voedsel dat ik eet veilig is 5% 5% 27% 24% 67% 71% 0 De overheid grijpt snel in als de voedselveiligheid in gevaar is 16% 18% 39% 37% 45% 45% 0 Het huidige voedsel is veiliger dan 10 jaar geleden 13% 14% 44% 42% 43% 44% 0Voedselfabrikanten zorgen ervoor dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt* 15% 46% 39% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens De meerderheid geeft aan dat zij zelf veel kan doen om ervoor te zorgen dat het voedsel dat men eet veilig is. Bij hoog opgeleiden (73%) en 55-plussers (55 t/m 64: 76%, 65 t/m 75: 74%) ligt dit percentage hoger. Hoog opgeleiden denken daarnaast vaker dat het huidige voedsel veiliger is dan 10 jaar geleden (49%), dat voedselfabrikanten ervoor zorgen dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt (46%) en dat de overheid snel ingrijpt wanneer voedselveiligheid in gevaar is (52%). Ook nieuwe conservatieven (61%) denken vaker dat de overheid snel ingrijpt wanneer de voedselveiligheid in gevaar is. Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) * Deze stelling is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 40

Consumenten maken zich minder zorgen over voedselveiligheid in NL Stellingen voedselveiligheid Supermarkten zorgen ervoor dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt 0 17% 20% 21% 48% 44% 44% 35% 35% Ik ben tevreden over de manier waarop voedselproducenten burgers informeren over voedselrisico's 35% Het percentage dat zich zorgen maakt over de voedselveiligheid in Nederland is dit jaar gedaald. Slechts 19% is het (zeer) eens met deze stelling, terwijl 44% het (zeer) oneens is. Opwaarts mobielen maken zich meer zorgen over de voedselveiligheid in Nederland (33%). Nieuwe conservatieven en postmoderne hedonisten maken zich aan de andere kant minder zorgen. 0 19% 44% 47% 36% 34% Ik maak me zorgen over de voedselveiligheid in Nederland 19% 35% vindt dat supermarkten ervoor zorgen dat de voedselveiligheid niet in gevaar komt. Opwaarts mobielen (47%) en jongeren t/m 24 jaar (43%) denken dit vaker. 39% 38% 23% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 41

Resultaten Oordeel in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 42

Binnen thema gezondheid: voedingswaarde op verpakking best beoordeeld Beoordeling gezondheid Percentage rapportcijfer 8-10 per Mentalitymilieu 6,7 Voedingswaarde op verpakking (6,6) % rapportcijfer 8-10 32% (31%) Terugdringen calorieën: 4% Terugdringen suiker: 5% Gezondheid: 7% Natuurlijke toevoegingen: 6% Terugdringen calorieën: 3% 6,2 Gezondheid (6,1) 19% (18%) 6,2 Portiegrootte (6,0) 14% (16%) 5,9 Aanbod natuurlijke toevoegingen (5,6) 14% (10%) 5,7 Terugdringen calorieën in producten (5,5) 11% (9%) 5,7 Terugdringen vet in producten (5,6) 10% (10%) 5,6 5,5 5,4 Terugdringen E-nummers (5,1) Terugdringen zout in producten (5,1) Terugdringen suiker in producten (5,1) 11% (8%) 11% (9%) 12% (9%) Voedingswaarde info: 37% Gezondheid: 31% Portiegrootte: 22% Natuurlijke toevoegingen: 25% Terugdringen calorieën: 24% Terugdringen vet: 16% Terugdringen E-nummers: 22% Terugdringen zout: 19% Terugdringen suiker: 20% Q: Kun je door middel van een rapportcijfer van 1 t/m 10 een oordeel geven over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich inzet voor onderstaande thema s? (: n=1.030, : n=1.021) 43

E-nummers door minder mensen als ongezond gezien Kennis gezondheid (% waar) 89% Het eten van voldoende groente en fruit verkleint het risico op hart- en vaatziekten 57% E-nummers of toevoegingen zijn slecht voor je gezondheid 39% Biologische producten zijn gezonder dan niet-biologische producten (87%) (62%) (45%) Hoewel het percentage is afgenomen, denkt nog steeds meer dan de helft van de consumenten (57%) dat e-nummers of toevoegingen slecht zijn voor je gezondheid. Dit geldt met name voor traditionele burgers (70%), moderne burgers (63%) en lager opgeleiden (63%). Bij nieuwe conservatieven (37%), postmoderne hedonisten (46%) en hoger opgeleiden (48%) ligt dit percentage lager. In vergelijking met, is het percentage dat denkt dat biologische producten gezonder zijn dan nietbiologische producten afgenomen. Nieuwe conservatieven (26%) en lager opgeleiden (33%) denken minder vaak dat biologische producten gezonder zijn dan niet-biologische producten. Opwaarts mobielen geloven juist vaker dat deze uitspraak waar is (51%). Q: Zijn onderstaande uitspraken waar of niet? (: n=1.030, : n=1.021) 44

Verantwoordelijkheid eigen gezondheid ligt bij consument zelf 0 6% 5% 4% 0 12% 18% 19% 23% 28% 27% 30% Gezondheid De consument is zelf verantwoordelijk voor zijn/haar gezondheid 80% 78% Ik vind dat er voldoende gezonde producten worden aangeboden in mijn supermarkt 8% 21% 71% 71% Ik eet zelf meestal gezond 66% 70% Voorlichting over de herkomst, bereiding en gezondheid van voedsel, zou verplicht moeten worden op scholen* 58% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Consumenten vinden dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen gezondheid. Nieuwe conservatieven (90%) en hoog opgeleiden (87%) leggen de verantwoordelijkheid voor gezondheid vaker bij zichzelf, opwaarts mobielen (70%), lager opgeleiden (74%) en jongeren t/m 24 jaar (72%) minder vaak. 70% vindt dat er voldoende gezonde producten worden aangeboden in de supermarkt. Dit geldt met name voor nieuwe conservatieven (84%) en traditionele burgers (79%). Opwaarts mobielen (59%) zijn het hier minder vaak mee eens zijn. Met name nieuwe conservatieven (82%), postmaterialisten (76%), traditionele burgers (75%) en hoger opgeleiden (73%) geven aan meestal gezond te eten, gemaksgeoriënteerden (48%), opwaarts mobielen (57%) en moderne burgers (60%) doen dit minder vaak. Vooral kosmopolieten (72%), postmaterialisten (70%) en hoger opgeleiden (63%) vinden dat voorlichting over voedsel verplicht zou moeten worden op scholen. Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) * Deze stelling is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 45

Verantwoordelijkheid levensmiddelenindustrie voor gezondheid is afgenomen 9% 9% Ik 0 zou het liefst willen dat het verboden wordt om snoep, ongezonde snacks en frisdrank te verkopen op scholen* 25% 0Op verpakkingen staat over het algemeen genoeg informatie om te bepalen of een product gezond is 0 18% 13% 19% 14% 37% 39% 37% 35% Gezondheid Artsen moeten veel meer wijzen op het belang van gezonde voeding 36% 29% 37% 54% 52% 46% 46% 50% De levensmiddelenindustrie in Nederland is verantwoordelijk voor de gezondheid van de consument 51% 44% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) * Deze stelling is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen Meer dan de helft van de consumenten vindt het belangrijk dat artsen consumenten wijzen op het belang van gezonde voeding. Consumenten vinden niet alleen dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen gezondheid, maar 44% vindt ook dat de levensmiddelenindustrie verantwoordelijk is. Dit percentage is echter wel gedaald in vergelijking met. Met name ouderen (55 t/m 64 jr: 52%, 65 t/m 75 jr: 53%) en traditionele burgers (54%) zijn het met deze stelling eens. Bijna de helft van de consumenten (46%) zou het liefst willen dat het verboden wordt om ongezond voedsel frisdrank te verkopen op scholen. Ouderen (55 t/m 64 jr: 60%, 65 t/m 75 jr: 64%), traditionele burgers (54%), kosmopolieten (60%) en postmaterialisten (58%) zijn het hier vaker mee eens. 46

Minder verantwoordelijkheid levensmiddelenindustrie voor gezondheid consument 16% Gezondheid Ik wil in de toekomst gezonder gaan eten dan ik nu doe 41% 44% 44% heeft de intentie om in de toekomst gezonder te gaan eten; onder jongeren (18 t/m 24 jr: 58%, 25 t/m 34 jr: 57%), opwaarts mobielen (58%) en kosmopolieten (58%) ligt dit percentage hoger. 0 13% 18% 17% 47% 36% 39% 40% De overheid is verantwoordelijk dat de consument een gezond voedingspatroon kan volgen 43% 47% Ook vinden consumenten (44%) dat de overheid verantwoordelijk is dat consumenten een gezond voedingspatroon kunnen volgen. Net als bij de levensmiddelenindustrie is ook dit percentage gedaald in vergelijking met. Met name postmaterialisten (53%) vinden dat de overheid verantwoordelijk is dat de consument een gezond voedingspatroon kan volgen. 0 De levensmiddelenindustrie doet er alles aan om hun producten zo gezond mogelijk te maken 34% 36% 41% 39% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens 25% 25% Een kwart vindt dat de levensmiddelenindustrie er alles aan doet om hun producten zo gezond mogelijk te maken; met name opwaarts mobielen zijn het eens met deze stelling (37%). Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 47

Levensmiddelenindustrie nog steeds verantwoordelijk voor aanbod gezonde voeding, maar minder dan in Levensmiddelenindustrie Verantwoordelijkheid voor aanbod gezonde voeding % (zeer) hoge mate Supermarkten en winkels Voedsel- en Waren Autoriteit Boeren en tuinders Overheid Consumenten vinden nog steeds dat de industrie verantwoordelijk is voor het aanbod van gezonde voeding (67%), hoewel dit percentage significant is afgenomen in vergelijking met, net als bij de andere groepen. Ook vindt bijna de helft (47%) dat zijzelf verantwoordelijk zijn voor het aanbod van gezonde voeding. : 76 % RIVM NVWA 67% 55% 51% 50% 48% Rijksinstituut 61% 64% 60% 60% Ikzelf als consument Voedingswetenschappers Diëtisten Artsen 48% 47% 29% 18% 17% De postmaterialisten leggen de verantwoordelijkheid zowel bij de industrie (82%) en de boeren/tuinders (66%), maar ook bij de overheid (63%). Kosmopolieten vinden ook dat de verantwoordelijk vaker ligt bij de industrie (79%), maar ook bij supermarkten/winkels (66%) en zichzelf (58%). Opwaarts mobielen vinden dat de verantwoordelijk vaker ligt bij artsen (26%) en diëtisten (29%). De moderne burgerij vindt vaker dat geen enkele beroeps- en/of belangengroep verantwoordelijk is voor het aanbod van gezonde voeding (19%). : 59% 54% 26% Q: In hoeverre vind je de volgende beroeps- en/of belangengroepen verantwoordelijk voor het aanbod van gezonde voeding? (: n=1.030, : n=1.021) 25% 22% Voor 55-plussers geldt juist dat zij de verschillende beroeps- en belangengroepen vaker verantwoordelijk vinden voor het aanbod van gezonde voeding. 48

Vaker gelet op hoeveelheid zout bij aankoop gezonde voeding Aspecten aankoop gezonde voeding Juiste portiegrootte product 22% 31% Hoeveelheid suiker in product 27% 29% Hoeveelheid calorieën in product 30% 30% 34% 29% 28% 13% 15% 12% : % regelmatig/ (vrijwel) altijd (49%) (43%) (39%) Bij het kopen van voedsel om gezond te blijven, letten consumenten voornamelijk op de juiste portiegrootte en de ingrediënten. Hierbij kijken zij met name naar de hoeveelheid suiker, calorieën, zout en vet in producten. Ook letten consumenten op de voedingswaarde-informatie op het product. Voedingswaarde informatie op de verpakking Hoeveelheid zout in product Hoeveelheid (verzadigd) vet in product Dat het product diervriendelijk geproduceerd is Hoeveelheid vitaminen of mineralen in een product* Hoeveelheid e-nummers of toevoegingen in een product Dat het product biologisch is Dat het een light product is Dat het product duurzaam geproduceerd is Dat het product een keurmerk heeft Dat het product het Vinkje of andere voedingsclaim heeft Referentie-inname op de verpakking Dat er een gezondheidsclaim op een product staat* Ik let hier (vrijwel) nooit op Ik let hier soms op Ik let hier regelmatig op Ik let hier (vrijwel) altijd op Q: In hoeverre let je op de volgende aspecten bij het kopen van voedsel om gezond te blijven? Basis - Is zelf (deels) verantwoordelijk voor de boodschappen (: n=928, : n=910) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 27% 35% 30% 32% 35% 39% 37% 34% 42% 41% 49% 51% 53% 34% 27% 34% 33% 33% 31% 34% 39% 30% 37% 32% 32% 34% 30% 23% 26% 24% 24% 21% 22% 20% 22% 16% 15% 9% 14% 11% 10% 14% 7% 10% 7% 11% 8% 6% 5% 5% (42%) (37%) (38%) (34%) (34%) (29%) (27%) (33%) (25%) (22%) (22%) Opwaarts mobielen en kosmopolieten letten vaker op de diverse aspecten bij het kopen van voedsel om gezond te blijven. Beide groepen geven vaker aan (vrijwel) altijd te letten op diverse aspecten. Hierbij kijken opwaarts mobielen meer naar aspecten gerelateerd aan gezondheid, zoals of het een light product is of dat het een voedingsclaim heeft. Kosmopolieten letten juist meer op aspecten gerelateerd aan duurzaamheid, bijvoorbeeld of het product diervriendelijk en duurzaam geproduceerd is. Dit laatste geldt ook voor postmaterialisten. Moderne burgers, gemaksgeoriënteerden en postmoderne hedonisten besteden minder aandacht aan de diverse aspecten. 49

Resultaten Oordeel in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 50

Binnen verduurzaming, aanbod biologische producten beste beoordeeld Beoordeling duurzaamheid Percentage rapportcijfer 8-10 per Mentalitymilieu 6,4 Aanbod biologische producten (6,4) % rapportcijfer 8-10 19% (22%) Aanbod biologische producten: 8% Aanbod duurzame producten: 7% Sociale aspecten: 6% Dierenwelzijn: 5% 6,1 Aanbod duurzame producten (6,2) 15% (15%) 6,1 5,9 Sociale aspecten (5,9) Milieu (5,8) 14% (11%) 12% (12%) Sociale aspecten: 8% Terugdringen verpakkingsmateriaal: 5% 5,8 5,7 5,4 Dierenwelzijn (5,6) Terugdringen voedselverspilling (5,2) Terugdringen verpakkingsafval (5,1) 13% (12%) 11% (9%) 11% (11%) Terugdringen voedselverspilling: 16% Terugdringen verpakkingsmateriaal: 18% Dierenwelzijn: 17% Aanbod biologische producten: 25% Aanbod duurzame producten: 21% Sociale aspecten: 26% Milieu: 18% Dierenwelzijn: 24% Terugdringen voedselverspilling: 19% Q: Kun je door middel van een rapportcijfer van 1 t/m 10 een oordeel geven over hoe de Nederlandse levensmiddelenindustrie zich inzet voor onderstaande thema s? (: n=1.030, : n=1.021) 51

Merendeel denkt dat lokale producten beter zijn voor milieu Kennis verduurzaming (% waar) Bijna drie kwart van de consumenten denkt dat het kopen van lokale producten beter is voor het milieu. Dit geldt met name voor postmaterialisten (87%). Dit percentage ligt lager onder moderne burgers (62%). Dit is echter niet altijd het geval. 74% Het kopen van lokale producten is beter voor het milieu 73% Biologische producten kunnen ook e-nummers bevatten* 68% Het kopen van biologische eieren is beter voor het welzijn van de kip 61% Consumenten verspillen thuis meer voedsel dan bedrijven in de levensmiddelenindustrie (78%) (68%) (62%) 73% van de consumenten weet dat biologische producten e- nummers kunnen bevatten. Dit geldt met name voor hoger opgeleiden (79%). Gemaksgeoriënteerden (59%) weten dit juist minder vaak. Daarnaast denken consumenten dat zijzelf thuis weer voedsel verspillen dan bedrijven in de levensmiddelenindustrie, dit geldt met name voor nieuwe conservatieven (73%). Q: Zijn onderstaande uitspraken waar of niet? (: n=1.030, : n=1.021) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 52

Bijna 40% weet niet dat voor productie biologisch vlees geen kunstmest gebruikt mag worden Kennis verduurzaming (% waar) 54% Vlees met Beter Leven-keurmerk is niet alleen diervriendelijker, maar ook beter voor het milieu 39% Voor de productie van biologisch vlees mag kunstmest worden gebruikt* 21% Plantaardige producten belasten het milieu meer dan dierlijke producten 16% Voor de productie van biologisch fruit mogen chemische bestrijdingsmiddelen worden gebruikt* Q: Zijn onderstaande uitspraken waar of niet? (: n=1.030, : n=1.021) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen (58%) (21%) Hoewel het percentage is afgenomen, denkt meer dan de helft van de consumenten nog steeds dat het Beter Levenkeurmerk op vlees zowel staat voor diervriendelijk als voor milieuvriendelijk. Dit percentage ligt hoger onder lager opgeleiden (60%). Bijna de helft van de opwaarts mobielen (48%) denkt dat er voor de productie van biologisch vlees kunstmest gebruikt mag worden. Iets meer dan één op de vijf denkt dat plantaardige producten het milieu meer belasten dan dierlijke producten. Voornamelijk de moderne burgerij (28%) en opwaarts mobielen (37%) denken dat deze uitspraak klopt. Nieuwe conservatieven (11%), postmoderne hedonisten (11%) en postmaterialisten (9%) denken dit juist minder vaak. 16% weet dat er voor de productie van biologisch fruit geen chemische bestrijdingsmiddelen mogen worden gebruikt, dit is het laagst onder de traditionele burgerij (10%). 53

57% van de consumenten vinden duurzame producten te duur 11% 16% 0 Ik wil in de toekomst meer duurzaam voedsel gaan eten dan dat ik nu doe 0 0 17% 15% 19% 22% 18% Kopen/eten duurzame producten Duurzaam geproduceerde producten vind ik vaak zo duur dat ik ze niet koop 32% 32% 41% 45% 40% 35% 46% 57% 52% 42% 40% Ik vind het belangrijker dat het eten dat ik koop lekker is dan dat het goed is voor mens en milieu 41% 42% Ik kies liever voor producten en diensten van lokale, kleinere bedrijven omdat deze in het algemeen duurzamer zijn 37% Moderne burgers (64%) vinden vaker dat duurzaam geproduceerde producten te duur zijn. Zij vinden het vaker belangrijk dat het eten lekker is in plaats van goed voor mens en milieu (51%). Daarnaast zijn voornamelijk postmaterialisten (59%), kosmopolieten (58%) en opwaarts mobielen (51%) van plan in de toekomst meer duurzaam geproduceerd voedsel te gaan eten. Het percentage dat liever kiest voor producten en diensten van lokale, kleinere bedrijven omdat deze duurzamer zijn is afgenomen van 41% in naar 37% in. Wel geldt dat met name postmaterialisten (53%), kosmopolieten (44%) en opwaarts mobielen (44%) liever kiezen voor lokale producten. 16% 42% 41% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 54

Het aantal mensen dat bereid is extra te betalen voor duurzame producten is afgenomen 19% Kopen/eten duurzame producten Ik vind het belangrijker dat een product diervriendelijk is dan dat het milieuvriendelijk is 53% 29% 27% van de consumenten is bereid meer te betalen voor duurzaam geproduceerde producten, dit is minder dan in. Postmaterialisten (50%), kosmopolieten (45%) en opwaarts mobielen (36%) zijn vaker bereid om meer te betalen voor duurzaam geproduceerde producten. 21% 49% 30% 0 Ik ben bereid extra te betalen voor duurzaam geproduceerde producten 34% 33% 39% 36% 27% 31% Ik 0 ga bewust op zoek naar producten die het milieu zo min mogelijk belasten Postmaterialisten (46%), kosmopolieten (37%) en opwaarts mobielen (28%) geven ook vaker aan bewust op zoek te gaan naar milieuvriendelijke producten. Nieuwe conservatieven (9%), moderne burgerij (10%) en gemaksgeoriënteerden (12%) gaan daarentegen minder vaak bewust op zoek naar milieuvriendelijke producten. Moderne burgerij en gemaksgeorienteerden zijn dan ook minder bereid om extra te betalen voor duurzaam geproduceerde producten (beide 13%). 37% 42% 21% 35% 43% 22% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) 55

Nog steeds weinig transpiratie over herkomst voedingsmiddelen Bedrijven ontplooien alleen maar maatschappelijke activiteiten om zo meer te kunnen verkopen 5% 38% 57% 6% Ik wil er op kunnen vertrouwen dat er in de supermarkt uitsluitend producten 0 worden aangeboden die goed zijn voor mens, dierenwelzijn en milieu 11% Vertrouwen duurzaamheid 37% 36% 57% 53% 23% van de consumenten vindt dat de levensmiddelen industrie in Nederland transparant is over waar voedingsmiddelen vandaan komen. Onder opwaarts mobielen (32%) en middelbaar opgeleiden (27%) is dit percentage hoger. Bovendien denkt 57% van de consumenten denkt dat bedrijven alleen maar maatschappelijke activiteiten ontplooien om meer te kunnen verkopen. 9% Ik denk dat voedsel in Nederland duurzamer geproduceerd wordt dan in veel 0 andere Europese landen* 0 12% 26% 29% 34% 49% 50% 46% 57% 40% De levensmiddelenindustrie in Nederland is transparant over waar voedingsmiddelen vandaan komen (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) *Dit aspect is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 23% 25% Consumenten willen er op kunnen vertrouwen dat er in de supermarkt uitsluitend producten worden aangeboden die goed zijn voor mens, dierenwelzijn en milieu. Dit geldt met name voor traditionele burgers (66%) en postmaterialisten (73%). Toch denkt 40% dat voedsel in Nederland duurzamer geproduceerd wordt dan in veel andere Europese landen. Bij opwaarts mobielen (49%) en hoger opgeleiden (46%) is dit percentage significant hoger. 56

Iets meer vertrouwen in bestempeling groen en duurzaam Ik vind het lastig om te bepalen in hoeverre een product echt duurzaam geproduceerd is* 4% 30% 65% Producten worden te vaak onterecht door fabrikanten bestempeld als 0 groen en duurzaam 5% 38% 57% 0 4% 7% 6% 0Keurmerken zijn een excuus voor fabrikanten om een hogere prijs te vragen 9% 36% 55% 0 11% 30% 66% Ik twijfel of producten die beweren groen en duurzaam geproduceerd te zijn, dat wel echt zijn 36% 57% 32% Producten of diensten zonder keurmerk vind ik minder betrouwbaar 43% 43% 14% 42% Keurmerk duurzaamheid 32% 42% 61% 57% (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q: In hoeverre ben je het eens met onderstaande stellingen? (: n=1.030, : n=1.021) *Deze stelling is voor het eerst uitgevraagd dus kan niet vergeleken worden met eerdere metingen 17% Consumenten vinden het lastig om te bepalen in hoeverre een product echt duurzaam geproduceerd is (63%); dit geldt met name voor hoog opgeleiden (73%) en kosmopolieten (75%). Consumenten vinden nog steeds dat producten te vaak onterecht worden bestempeld als groen en duurzaam (57%). Bij postmaterialisten (73%) en kosmopolieten (68%) is dit percentage significant hoger. Consumenten twijfelen dan ook of producten die beweren groen en duurzaam geproduceerd te zijn, dat wel echt zijn (57%); vooral jongeren t/m 24 jaar (69%) en kosmopolieten (66%) twijfelen hieraan. Echter is het totale percentage dat twijfelt of producten die beweren groen en duurzaam geproduceerd te zijn, dat wel echt zijn, in vergelijking met gedaald. De meerderheid van de consumenten (55%) denkt dat keurmerken een excuus zijn voor fabrikanten om een hogere prijs te vragen. Slechts 14% vindt producten of diensten zonder keurmerk minder betrouwbaar. Opwaarts mobielen hechten hier meer waarde aan; maar liefst 31% van hen geeft aan producten of diensten zonder keurmerk minder betrouwbaar te vinden. 57

Industrie verantwoordelijk voor aanbod van duurzame voeding, echter minder dan in Levensmiddelenindustrie Verantwoordelijkheid voor aanbod duurzaam geproduceerde producten % (zeer) hoge mate Boeren en tuinders Supermarkten en winkels Overheid Voedsel- en Waren Autoriteit 37% van de consumenten vindt dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor het aanbod van duurzaam geproduceerde voeding. Echter, de moderne burgerij (31%) en de postmoderne hedonisten (26%) leggen de verantwoordelijkheid minder bij zichzelf. : : 74% RIVM Ikzelf als consument Natuur- en milieuorganisaties 54% 44% 34% NVWA 69% 57% 54% 47% 46% Rijksinstituut 60% 60% 54% 57% Voedingswetenschappers 43% 37% 31% 26% 24% Kosmopolieten, postmaterialisten en 55-plussers leggen daarentegen de verantwoordelijkheid juist meer bij zichzelf. Tevens leggen deze groepen de verantwoordelijk meer bij de levensmiddelenindustrie, de overheid, NVWA, de RIVM, natuur- en milieuorganisaties en wetenschappers. Voor de moderne burgerij geldt dat zij gemiddeld vaker vinden dat geen enkele beroeps en/of belangengroep verantwoordelijk is voor het aanbod van duurzame producten (21%). Q: In hoeverre vind je de volgende beroeps- en/of belangengroepen verantwoordelijk voor het aanbod van duurzaam geproduceerde voeding? (: n=1.030, : n=1.021) 58

Uiterlijk belangrijkst voor bepalen duurzaamheid product Aspecten aankoop duurzame producten Uiterlijk (vorm en kleur) van het product 20% 28% Of het een seizoensproduct is 24% 32% 34% 35% 17% 10% : % regelmatig/ (vrijwel) altijd (56%) (47%) Naast het uiterlijk, letten boodschap verantwoordelijken op of het een seizoensproduct is. Het aantal consumenten dat hiervoor (vrijwel) altijd op het uiterlijk let, is bovendien gestegen. Op een milieuvriendelijke verpakking en dat het van een duurzaam merk is, wordt dit jaar minder gelet. Herkomst van het product Dat het dierviendelijk geproduceerd is Dat het biologisch is 27% 31% 38% 39% 36% 34% 25% 24% 23% 9% 9% 6% (41%) (34%) (29%) Opwaarts mobielen, kosmopolieten, postmaterialisten, midden en hoog opgeleiden letten vaker op de meeste van de hiernaast genoemde aspecten. Dat het geproduceerd is met oog voor sociale aspecten 33% 40% 21% 6% (33%) Dat het plantaardig is 48% 26% 19% 7% (24%) Milieuvriendelijke verpakking 40% 34% 21% 5% (33%) Van een merk waarvan ik weet dat het duurzaam is 38% 36% 21% 5% (29%) Een keurmerk duurzaamheid op het product 40% 36% 19% 5% (27%) Ik let hier (vrijwel) nooit op Ik let hier soms op Ik let hier regelmatig op Ik let hier (vrijwel) altijd op Q: In hoeverre let je op de volgende aspecten als je een product wilt kopen dat duurzaam is geproduceerd (milieuvriendelijk, diervriendelijk of sociaal verantwoord)? Basis - Is zelf (deels) verantwoordelijk voor de boodschappen (: n=928, : n=910) 59

Resultaten Oordeel in Nederlandse levensmiddelenindustrie Informatiebehoefte Voedselveiligheid Gezondheid Verduurzaming Nederland Voedselland 60

Ruime meerderheid niet bekend met Nederland Voedselland Bekendheid Nederland Voedselland Bekendheid Nederland Voedselland 86% Ik ken Nederland Voedselland niet 8% Ik heb van Nederland Voedselland gehoord, maar ken het alleen van naam 4% Ik ken Nederland Voedselland en ik weet wat het inhoudt, maar ik heb het platform nog nooit bezocht 2% Ik ken Nederland Voedselland en ik heb het platform weleens bezocht Vrienden of familie Websites van levensmiddelenproducten/supermarkten Zoekmachine zoals Google Sociale netwerken op internet zoals Facebook, Twitter of Pinterest TV Kranten/tijdschrift Nieuswbrieven per e-mail Foodblogs Radio Brochures/folders Anders, namelijk: 18% 17% 17% 16% 15% 13% 11% 9% 8% 7% 4% Q. In hoeverre ben je bekend met het online platform Nederland Voedselland? (n= 1.030) Q. Hoe ben je bekend geraakt met het online platform Nederland Voedselland? Basis Is bekend met Nederland Voedselland (n= 131) Het merendeel van de consumenten kent Nederland Voedselland niet. Dit percentage is hoger onder de postmaterialisten (97%) en de moderne burgerij (91%). Opwaarts mobielen geven juist vaker aan het platform te kennen van naam (13%), te weten wat het inhoudt (12%) en het wel eens te bezoeken (7%). 61

Platform vooral interessant om informatie te lezen Stellingen Nederland Voedselland Bezoek Nederland Voedselland Ik zou Nederland Voedselland vooral gebruiken om informatie te lezen 10% 17% 54% 39% 55% 36% 44% Ik vind het nuttig dat Nederland Voedselland er is 36% Ik zou zelf aan een discussie over voeding willen bijdragen via Nederland Voedselland (Zeer) Oneens Niet eens, niet oneens (Zeer) Eens Q. In hoeverre ben je het eens met de volgende stellingen met betrekking tot het platform Nederland Voedselland? (n= 1.030) 10% Nee en ik ben ook niet van plan Nederland Voedselland te bezoeken Nee, maar ik ben wel van plan Nederland Voedselland te bezoeken Ja, één keer Ja, ik bezoek de website Nederland Voedselland af en toe Ja, ik bezoek de website Nederland Voedselland regelmatig 2% 2% 0% Q. Heb je de website Nederland Voedselland weleens bezocht?(n= 1.030) 42% 54% Voornamelijk kosmopolieten zijn enthousiast over het platform. Zij geven vaker aan het nuttig te vinden (50%), deel te willen nemen aan een discussie (15%) en het platform vooral te gebruiken om informatie te lezen (57%). Ook postmaterialisten vinden het vaker een nuttig platform (45%). Opwaarts mobielen zouden juist willen bijdragen aan een discussie (21%) en het platform gebruiken om informatie te lezen (52%). De moderne burgerij is het meest negatief; deze groep is het vaker oneens met de verschillende stellingen. Tevens is deze groep het, samen met de gemaksgeoriënteerden (67%), het minst van plan om Nederland Voedselland te bezoeken (63%). Opwaarts mobielen, kosmopolieten en postmaterialisten zijn juist vaker van plan om dit te doen of doen dit al. 62

Voorkeur voor informatie vanuit overheidsinstanties Voedsel- en Waren Autoriteit NVWA Andere consumenten Voorkeuren informatiebronnen Nederland Voedselland Voedingscentrum Gezondheidsraad Diëtisten Rijksinstituut RIVM Voedingswetenschappers 55% 54% 51% 45% Levensmiddelenindustrie Consumentenverenigingen 44% 44% 43% 33% Media Overheid Anders 33% 27% 13% 3% Van alle consumenten die van plan zijn om Nederland Voedselland te bezoeken of dit wel eens gedaan hebben, zou de meerderheid informatie willen lezen van de NVWA. Ook het voedingscentrum en het RIVM zijn populaire bronnen. Voornamelijk postmaterialisten zijn geïnteresseerd in informatie van verschillende bronnen. Zo geven zij vaker aan informatie te willen lezen van de NVWA (76%), de RIVM (66%), voedingswetenschappers (66%), consumentenverenigingen (66%), de gezondheidsraad (61%) en de overheid (56%). Opwaarts mobielen scoren juist lager; zij geven minder vaak aan informatie te willen lezen van de genoemde bronnen. Hoewel de moderne burgerij minder vaak aangeeft informatie te willen lezen van de NVWA (42%), voedingswetenschappers (33%) en de media (7%), zouden zij wel extra geïnteresseerd in informatie van diëtisten (37%). Q. Van wie zou je informatie willen lezen op de website van Nederland Voedselland? Basis Heeft de website wel eens bezocht of is van plan dit te gaan doen (n=488) 63

Informatie over nieuwe bijdragen liefst via nieuwsbrief Kanalen deelname gesprek Voorkeuren informatie nieuwe bijdragen Website 38% Via een nieuwsbrief 42% Facebook 25% Via een persoonlijke e-mail 29% Twitter Evenement/congres 8% 6% Via Facebook 21% LinkedIn 4% Via Twitter 5% Anders, namelijk: 1% Anders, namelijk: 3% Ik wil niet deelnemen aan een gesprek op Nederland Voedselland 41% Ik zou niet geinformeerd willen worden 24% Q. Via welke kanalen zou je willen deelnemen aan een gesprek op Nederland Voedselland? Basis Heeft de website wel eens bezocht of is van plan dit te gaan doen (n=488) Q. Op welke manier zou je geïnformeerd willen worden over nieuwe bijdragen/artikelen op Nederland Voedselland? Basis Heeft de website wel eens bezocht of is van plan dit te gaan doen (n=488) Deelnemen via een gesprek op Nederland Voedselland zou men het liefst doen via de website. Dit geldt met name voor kosmopolieten (48%). Opwaarts mobielen geven juist vaker de voorkeur aan diverse kanalen, namelijk via Facebook (37%), Twitter (13%) of via een evenement of congres (15%). Daarnaast zou men het liefst een nieuwsbrief ontvangen over nieuwe bijdragen/artikelen op het platform. Voor kosmopolieten ligt dit percentage hoger, namelijk 53%. Hoewel postmaterialisten vaker aangeven dit via een persoonlijke email te willen (42%), willen postmoderne hedonisten vaker niet geïnformeerd worden (39%). 64

BIJLAGE 65

Bijlage Gewogen en ongewogen data Kenmerken Ongewogen Gewogen N % N % Leeftijd 18 t/m 24 jaar 72 7,0 120 11,6 25 t/m 34 jaar 125 12,1 172 16,7 35 t/m 44 jaar 159 15,4 182 17,7 45 t/m 54 jaar 192 18,6 210 20,4 55 t/m 64 jaar 248 24,1 181 17,6 65 t/m 75 jaar 234 22,7 165 16,1 Opleidingsniveau Hoog (wo/hbo) 294 28,5 267 26,0 Middel (havo/vwo/mbo/mavo) 542 52,6 523 50,8 Laag (ibo/basisschool/geen opleiding 194 18,8 240 23,3 Geslacht Mannen 519 50,4 508 49,3 Vrouwen 511 49,6 522 50,7 66

Bijlage Methode Methode Het onderzoek is uitgevoerd door middel van een online vragenlijst. De vragenlijst bestond uit 33 vragen. Steekproef en veldwerk In totaal hebben n=1.030 respondenten van 18 tot en met 65 jaar meegedaan aan het onderzoek. De respondenten van deze voor Nederland representatieve steekproef zijn afkomstig uit het StemPunt-panel van Motivaction. De steekproef is achteraf gewogen om te corrigeren voor kleine afwijkingen die door non-respons veroorzaakt worden. In Bijlage 1 is een overzicht opgenomen van de gewogen en ongewogen aantallen. Het veldwerk is uitgevoerd in de periode van 28 maart tot en met 23 april. Overige onderzoekstechnische informatie staat beschreven in Bijlage 2. 67

Bijlage Onderzoekstechnische informatie - kwantitatief Veldwerkperiode - Het veldwerk is uitgevoerd in de periode 28 maart tot 4 april Methode respondentenselectie - Uit het StemPunt-panel van Motivaction Incentives - De respondenten hebben als dank voor deelname aan het onderzoek een punten voor het StemPunt spaarprogramma ontvangen Weging - De onderzoeksdata zijn gewogen (zie ook bijlage gewogen en ongewogen data), daarbij fungeerde het Mentality-ijkbestand als herwegingskader. Dit ijkbestand is wat betreft sociodemografische gegevens gewogen naar de Gouden Standaard van het CBS Responsverantwoording online onderzoek - In de veldwerkperiode is aan 4663 personen een uitnodigingsmail verstuurd. Op de slotdatum van het veldwerk (zie bij Veldwerkperiode) was het gewenste aantal vragenlijsten ingevuld en is de toegang tot de vragenlijst op internet afgesloten Bewaartermijn primaire onderzoeksbestanden - Digitaal beschikbare primaire onderzoeksbestanden worden tenminste 12 maanden na afronden van het onderzoek bewaard. Beeld- en geluidsopnames op cd en niet digitaal beschikbare schriftelijke primaire bestanden zoals ingevulde vragenlijsten, worden tot 12 maanden na afronden van het onderzoek bewaard. Overige onderzoekstechnische informatie - Overige onderzoekstechnische informatie en een exemplaar van de bij dit onderzoek gehanteerde vragenlijst is op aanvraag beschikbaar voor de opdrachtgever 68

Bijlage Toelichting prioriteitenmatrix In een prioriteitenmatrix wordt de uitkomst van een correlatieanalyse weergegeven. Afhankelijke variabele De afhankelijke variabel in de correlatieanalyse is de te voorspellen variabel. In dit onderzoek is dat het algemene oordeel over de levensmiddelenindustrie in Nederland in de vorm van een rapportcijfer. De vraag is welke elementen/variabelen samenhangen met het algemene rapportcijfer. Wat zijn de belangrijkste, sterkst samenhangende drivers met het algemene oordeel. Onafhankelijke variabelen De sterkte van de samenhang van de onafhankelijke variabelen met het algemene rapportcijfer wordt uitgedrukt in een correlatiecoëfficiënt, die loopt van 1 tot en met +1. Hoe dichter de correlatiecoëfficiënt de extremen ( 1 en +1) nadert, hoe sterker het verband tussen de variabelen is. Meestal wordt een ondergrens van.3 tot.4 aangehouden voor een matig effect. De stappen om te komen tot de prioriteitenmatrix De prioriteitenmatrix is met de volgende stappen samengesteld: 1. Afhankelijke variabel: algemeen oordeel over de Nederlandse levensmiddelenindustrie in de vorm van een rapportcijfer 2. Correlatie analyse met volgende onafhankelijke variabelen: Voedselveiligheid Milieu Dierenwelzijn Gezondheid Terugdringen vet in producten Terugdringen suiker in producten Terugdringen calorieën in producten Terugdringen zout in producten Aanbod producten met natuurlijke i.p.v. kunstmatige toevoegingen Terugdringen verpakkingsafval Terugdringen voedselverspilling Voedingswaarde informatie op de verpakking Aanbod biologische producten Terugdringen hoeveelheid e-nummers of toevoegingen in producten Portiegrootte Sociale aspecten Aanbod duurzame producten Verantwoorde kindermarketing 69

Bijlage Toelichting prioriteitenmatrix Assen in de prioriteitenmatrix X-as: gemiddelde score voor onafhankelijke variabelen Y-as: de relevantie uitgedrukt in correlatie van de onafhankelijke variabelen met het algemene oordeel. De middenassen worden geplaatst op de gemiddelde relevantie (yas, correlatie) van alle onafhankelijke variabelen en de gemiddelde beoordeling (x-as, rapportcijfer) van alle onafhankelijke variabelen samen. Interpretatie prioriteitenmatrix Voor de interpretatie van de prioriteitenmatrix is het van belang te kijken naar beoordeling (x-as) en relatie met algemeen oordeel (y-as). Deze methode zorgt er voor dat je zowel de onafhankelijke variabelen als de samenhang met een algemene beoordeling meeneemt in je keuze welke van de onafhankelijke variabelen de meeste aandacht nodig hebben. Van belang zijn de onafhankelijke variabelen die (relatief) minder beoordeeld worden en veel bijdragen aan een algemeen oordeel, in de matrix is dat het Actie kwadrant. 70

Wij verminderen onze footprint Motivaction is ISO 14001- gecertificeerd Motivaction gebruikt energiezuinige auto s Motivaction gebruikt groene stroom Motivaction gebruikt uitsluitend papier met een FSC-label 71

Auteursrecht Het auteursrecht op dit rapport ligt bij de opdrachtgever. Voor het vermelden van de naam Motivaction in publicaties op basis van deze rapportage anders dan integrale publicatie is echter schriftelijke toestemming vereist van Motivaction International B.V. Zie ook ons Pers- en publicatiebeleid. Beeldmateriaal Motivaction heeft datgene gedaan wat redelijkerwijs van ons verwacht kan worden om de rechthebbenden op beeldmateriaal te achterhalen. Mocht u desondanks menen recht te kunnen doen gelden op gebruikt beeldmateriaal, neem dan contact op met Motivaction. 72

Algemene Voorwaarden Artikel 1 - Algemeen Deze Algemene Voorwaarden zijn van toepassing op alle overeenkomsten tussen Motivaction International B.V. (hierna: de Opdrachtnemer ) en een (potentiële) opdrachtgever (hierna: de Opdrachtgever ) met betrekking tot door Opdrachtnemer te verrichten marktonderzoek (hierna: de Opdracht ). Afwijkingen van deze Algemene Voorwaarden kunnen uitsluitend schriftelijk worden overeengekomen en gelden alleen voor de Opdracht waarop zij van toepassing zijn verklaard. De wijze waarop Opdrachtnemer onderzoek uitvoert is gecertificeerd conform de ISO-20252-norm voor markt-, opinie-, en sociaalwetenschappelijk onderzoek en de ISO-26362-norm voor accespanels. Het kwaliteitsmanagement systeem van Opdrachtnemer is gecertificeerd conform NEN-EN-ISO 9001 en NEN-ISO-20252. Artikel 2 - MOA-voorwaarden Voor zover in de onderhavige Algemene Voorwaarden daar niet expliciet van wordt afgeweken, zijn op alle Opdrachten de Algemene Voorwaarden van de MarktOnderzoekAssociatie Nederland (hierna te noemen: de MOA-voorwaarden ) van toepassing. De MOA-voorwaarden zijn te downloaden op www.moaweb.nl onder 'Over de MOA. Op verzoek worden de voorwaarden toegezonden. Artikel 3 - Offertes Met inachtneming van het bepaalde in Artikel 3 van de MOA-voorwaarden gelden door Opdrachtnemer aan Opdrachtgever verstrekte offertes voor een termijn van 30 dagen na dagtekening van de offerte, terwijl Opdrachtnemer zich het recht voorbehoud om na het verstrijken van deze termijn de planning en/of de kosten, in overleg met Opdrachtgever, aan te passen. Artikel 4 - Intellectuele Eigendomsrechten Indien bij de uitvoering van de Opdracht door Opdrachtnemer gebruik wordt gemaakt van de door Opdrachtnemer ontwikkelde segmentatiemodellen Mentality' en/of 'BusinessLocus', dan wel van daarop gebaseerde nieuw ontwikkelde segmentatiemodellen, geldt dat alle (intellectuele eigendoms)rechten, zowel met betrekking tot die modellen als met betrekking tot de daarmee verzamelde data, aan Opdrachtnemer zullen (blijven) toebehoren. Het voorgaande betekent, onder meer, dat ingeval Opdrachtgever de met de genoemde segmentatiemodellen verzamelde data van Opdrachtnemer ter beschikking heeft gekregen, Opdrachtgever deze niet zonder schriftelijke toestemming van Opdrachtnemer als basis voor ander onderzoek of doel (dan dat waarop de Opdracht betrekking had) mag gebruiken, of om welke reden dan ook aan derden ter beschikking mag stellen of door derden mag doen gebruiken, bij gebreke waarvan Opdrachtgever schadeplichtig jegens Opdrachtnemer Artikel 5 - Facturering Met inachtneming van het bepaalde in Artikel 8 van de MOA-voorwaarden geschiedt de facturering in twee termijnen: tweederde bij de opdrachtbevestiging en éénderde na afronding van de Opdracht. Opdrachtnemer behoudt zich echter het recht voor van deze bepaling af te wijken en in één termijn te factureren bij opdrachtbevestiging; bedragen tot 10.000,- zullen altijd in één keer gefactureerd worden. Deze Algemene Voorwaarden van Motivaction International B.V. zijn gedeponeerd bij de Griffie van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam onder nummer 58/2012, versie juni 2012 Indien in deze offerte sprake is van het aanbieden van door Motivaction International B.V. ontwikkelde of te ontwikkelen software producten, dan zijn naast de Algemene voorwaarden Motivaction International B.V. de Algemene voorwaarden IT-Development Motivaction International B.V. van toepassing. Deze voorwaarden zijn te vinden op de website www.motivaction.nl onder de kop Over Motivaction. 73

Motivaction International B.V. Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam Postbus 15262 1001 MG Amsterdam T +31 (0)20 589 83 83 M info@motivaction.nl www.motivaction.nl