Investeren in duurzame groei Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 - Samenvatting
Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 Rotterdam wil de duurzaamste wereldhavenstad zijn. Via het programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei werkt Rotterdam aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. Het Rotterdam Climate Initiative (RCI), een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs (de koepelorganisatie van de Rotterdamse bedrijven in haven en industrie), maakt hier deel van uit. De ambities voor 2025 zijn stevig: 50% CO 2 -reductie in 2025 ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendig maken van de regio. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Investeringen die bijdragen aan meer werkgelegenheid, een betere leefkwaliteit voor de Rotterdammers en een nog aantrekkelijker vestigingsklimaat voor bedrijven. Ook werkt Rotterdam, vooral voor de gezondheid van Rotterdammers, aan verbetering van de luchtkwaliteit en het terugdringen van het aantal geluidgehinderden. De Rotterdamse duurzaamheidsaanpak, vertaald in tien opgaven, wordt jaarlijks gemonitord. Deze tweede jaarrapportage van het programma Duurzaam 2010-2014, de Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012, beschrijft de belangrijkste activiteiten en resultaten in het afgelopen jaar. Daarnaast bevat het een effectenmonitor, die per opgave aangeeft welke effecten er in 2012 zijn bereikt, en een transitiemonitor, waarin de voortgang naar de Rotterdamse duurzaamheidstransitie wordt beschreven. BRON: STEDIN Belangrijke stappen naar een duurzamer Rotterdam Verminderen van de uitstoot In 2012 zijn er belangrijke maatregelen genomen die op korte termijn zorgen voor een schaalsprong op weg naar een duurzamere stad en haven. Zo is Stedin in april 2012 gestart met de aanleg van een pijpleiding voor het transport van stoom tussen bedrijven in het Botlekgebied. De oplevering is in het voorjaar van 2013. Met het stoomnetwerk kan de CO 2 -uitstoot op termijn jaarlijks met meer dan 200.000 ton CO 2 worden gereduceerd en wordt de luchtkwaliteit verbeterd. AVR Rozenburg en chemiebedrijf EKC, respectievelijk de eerste leverancier en eerste afnemer van de stoom, zijn de andere investeerders. Aanleg stoomnetwerk in de Rotterdamse Botlek. Daarnaast is de aanleg van De Nieuwe Warmteweg gestart. Tot eind 2013 werkt Warmtebedrijf Rotterdam aan een pijpleiding van 26 kilometer tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid. Als het warmtenet gereed is, kunnen ongeveer 50.000 huishoudens en bedrijven worden voorzien van duurzame warmte. De AVR is BRON: VISSER & SMIT HANAB het eerste bedrijf dat restwarmte, die vrijkomt bij afvalverbranding, zal leveren aan het warmtetransportnet. Er zullen steeds meer warmteproducenten en -afnemers worden aangesloten op het netwerk. Aanleg Nieuwe Warmteweg tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid. De RCI-partners werkten verder aan de ontwikkeling van een CO 2 -hub in de Rotterdamse haven. Deze hub biedt een infrastructuur waarmee afgevangen CO 2 (CCS) kan worden vervoerd voor gebruik in kassen of voor opslag in lege olie- en gasvelden onder de Noordzee. Via Letters of Endorsement hebben Shell, Air Liquide, en de consortia ROAD (E.ON en GDF SUEZ) en CINTRA (Vopak, Anthony Veder, Air Liquide en Gasunie) het belang hiervan onderschreven. De CCS-demonstratieprojecten ROAD (E.ON en GDF SUEZ) en Green Hydrogen (Air Liquide) kwamen in een cruciale fase. De investeringsbeslissing van ROAD (Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject) wordt in 2013 genomen. De Europese subsidieaanvraag van het Green Hydrogen-project werd niet gehonoreerd. Air Liquide beraadt zich nu op andere manieren om CCS te realiseren. LNG kan een belangrijke bijdrage leveren FOTO: RINIE BOON. aan het schoner maken van de transportsector, door vermindering van de uitstoot van NOx, SOx, fijnstof en broeikasgassen. Om LNG als transportbrandstof te introduceren, moet een hele keten op gang worden gebracht. De breakbulkterminal die Gasunie en Vopak naast de GATE-terminal gaan bouwen is daarin een belangrijke stap. Hiermee komt LNG beschikbaar als alternatief voor stookolie voor kustvaart, binnenvaart en wegtransport. De introductie van LNG als transportbrandstof wordt begeleid door het Nationaal LNG Platform, dat in 2012 in aanwezigheid van minister Verhagen in Rotterdam is opgericht. Andere mijlpalen op het gebied van toepassing van LNG zijn de lancering van de eerste hybride, en daarmee zeer energiezuinige, sleepboot van Europa (de RT Adriaan als E-KOTUG) in juni 2012 en de doop van een nieuwe LNG-tanker door prinses Maxima in december 2012. Ook hebben de havenbedrijven van Götenborg en Rotterdam in 2012 een intentieverklaring getekend over het versnellen van de introductie van LNG als maritieme brandstof. In 2015 moet in beide havens LNG gebunkerd kunnen worden. Industrie bij avond.
Luchtkwaliteit en geluid Om de luchtkwaliteit in Rotterdam te verbeteren, is het aantal walstroomvoorzieningen waar aangemeerde schepen gebruik van kunnen maken, uitgebreid. Zo wordt het gebruik van scheepsgeneratoren overbodig en wordt de uitstoot van fijnstof en NOx voorkomen. Om geluidshinder te voorkomen zijn de Laan van Dada, Laan van Magisch Realisme, Aveling Zuid, Rosestraat en de Ankie Verbeek Ohrlaan voorzien van een nieuw stil wegdek. Naast de aanleg van stil wegdek werkt Rotterdam ook aan andere concrete maatregelen, zoals het isoleren van gevels in geluidsbelaste gebieden. Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu sluit het eerste schip van Stena Line BV aan op het walstroomnet in de haven van Hoek van Holland. Duurzaam bouwen en wonen De aanpak van de gebouwde omgeving begint zijn vruchten af te werpen. Een goed voorbeeld hiervan is de Hildegaertschool in Rotterdam, die zich de duurzaamste school van Nederland mag noemen. De school is in 2012 geopend en voorzien van de nieuwste technieken. Zo vervangen warmte-koudeopslag en zonnecollectoren een standaard cv-installatie en is er een vegetatiedak dat regenwater vasthoudt en filtert. De duurzame verlichting speelt in op het gemoed van de kinderen om ze bij de les te houden. Leerlingen kunnen in hun eigen lokaal zien De Hildegaertschool in Rotterdam mag zich de duurzaamste school van Nederland noemen. hoeveel energie ze verbruiken. Ook hebben in 2012 drie hotels een gouden Green Key-certificaat behaald. Hiermee telt de stad Rotterdam bijna vierduizend groene hotelbedden, ongeveer vijftig procent van het totaal. Drie hotels behalen het gouden Green Key-certificaat. Woningbouwvereniging Hoek van Holland en Waifer Nederland hebben zeven corporatiewoningen van zonnepanelen voorzien. Waifer investeert als private partner in de zonnepanelen en levert vervolgens duurzame energie aan de huurder. De energielasten van de betrokken huurders zijn hierbij bevroren. Het project is goed uit te breiden naar andere gebieden. De voorbereidingen hiertoe zijn in volle gang vanuit het project Versnelling 010. Hierin worden Rotterdamse woningen grootschalig verduurzaamd, waarbij de investering zich terugverdient via een lagere energienota voor de bewoner. Duurzame mobiliteit Op het gebied van duurzame mobiliteit is de infrastructuur voor elektrisch rijden fors uitgebreid. In juni werd het honderdste oplaadpunt voor elektrische auto s in gebruik genomen. Eind 2012 waren er 212 oplaadpunten in Rotterdam. Verder was het eerste jaar van Het Nieuwe Rijden Elektrisch Vervoer Centrum (HNR EVC) een succes. Het centrum verwelkomde ruim driedui- Bij het wegverkeer begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van steeds meer oplaadpunten. zend bezoekers sinds de opening, kreeg naamsbekendheid in het hele land en won in september 2012 de publieksprijs E-Mobility Awards in de categorie Stimulering Elektrisch Vervoer. Ook zijn de eerste Made in Rotterdam elektrische scooters van de ESFA op de RDM-Campus opgenomen in het gemeentelijke wagenpark. Deze fabriek kent een bijzondere opzet: mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt worden opgeleid tot arbeidskrachten met goede kansen op de arbeidsmarkt. Nieuwe voorzitter van de Council In oktober 2012 is Jeroen van der Veer officieel aangetreden als nieuwe voorzitter van de Council, de adviesraad van het RCI. Daarmee is hij een belangrijk adviseur van het RCI. Jeroen van der Veer volgt Ruud Lubbers op, die als erevoorzitter betrokken blijft bij het RCI. De inzet van Jeroen van der Veer zal vooral gericht zijn op het verduurzamen van de industrie, dat eveneens een centraal thema is in de Rotterdamse Havenvisie, Port Compass 2030. De RCI agenda is hierin goed geborgd. Koploper op het gebied van klimaatadaptatie Het programma Rotterdam Climate Proof heeft als doel ervoor te zorgen dat Rotterdam in 2025 honderd procent klimaatbestendig is. Dit betekent dat de stad zich kan aanpassen aan het veranderende klimaat, en beter bestand is tegen hevige regenbuien, stijging van de zeespiegel of veranderingen van de waterstand van de Maas. Vanuit dit programma is in 2012 de Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS) opgeleverd. Deze strategie gaat in op de urgentie van klimaatadaptatie in Rotterdam en beschrijft welke richtinggevende besluiten nodig zijn om dit de komende decennia op een gerichte en effectieve wijze te doen. Kortgezegd: hoe houden we hier droge voeten. Met deze informatie zijn kansrijke strategieën voor een klimaatbestendige stad ontwikkeld. Sinds eind 2012 is een eerste beschrijving van de Rotterdamse adaptatiestrategie beschikbaar, die in 2013 met stakeholders wordt besproken en bestuurlijk vastgesteld. Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatie Strategie is de Rotterdamse klimaat-mkba ontwikkeld. In een MKBA
(maatschappelijke kosten-batenanalyse) worden de kosten van een investering afgewogen tegen de baten vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel. Vergroening en extra waterbergingen Er wordt voortvarend gewerkt aan het vergroenen van de stad. In april 2012 werden De Dakakkers op kantoorgebouw Het Schieblock in het centrum van Rotterdam aangelegd. De akkers zijn met 1.000 vierkante meter de eerste grote stadslandbouwdaken in Nederland. Op 2 juni 2012 werd de 100.000ste vierkante meter groen dak gevierd. Dat gebeurde op het groene sedumdak van flatgebouw Meyenhage de Schere in Rotterdam Charlois. Eind 2012 telde Rotterdam ruim 110.000 vierkante meter groen dak. De Dakakkers op het Schieblock is in 2012 aangelegd. Op de stenige plekken Hooglandtuin, Johan Idaplein, Zwijndrechtseplein, Tidemanplein, HBU-locatie Coolsingel en het Afrikaanderpark zijn daarnaast vergroeningsprojecten uitgevoerd. Ook is het eerste waterplein opgeleverd op het Bellamyplein in Spangen. De uitvoering van het waterplein op het Benthemplein is gestart; oplevering vindt plaats in 2013. Internationale voorbeeldstad Ook ver buiten de stadsgrenzen zijn de stappen die Rotterdam zet op weg naar een duurzame stad goed merkbaar. De Europese Commissie bereidt een klimaatadaptatiestrategie voor. Omdat een dergelijke strategie op lokaal niveau ontwikkeld moet worden, faciliteert zij de steden met een trainingsprogramma. Rotterdam is hierbij benoemd tot peer city en heeft een leidende rol in dit programma. In oktober 2012 bezochten ongeveer twintig watermanagers uit vijftien Europese steden Rotterdam. In het project Ho Chi Minh City, moving towards the sea werkten Nederlandse bedrijven in opdracht van Rotterdam aan de ontwikkeling van een klimaatadaptatiestrategie naar Rotterdams model. Ook de Filipijnen zijn op zoek naar oplossingen voor wateroverlast in de deltastad Manilla. Studenten van de Hogeschool Rotterdam hebben in samenwerking met Rotterdam onderzoek gedaan naar klimaatadaptatie aldaar. Singapore heeft haar interesse in samenwerking met Rotterdam op het gebied van water en klimaatadaptatie kenbaar gemaakt. Le Hoang Quan, chairman of the People s Committee van Ho Chi Minh City, bedankt burgemeester Abouteleb voor de Rotterdamse ondersteuning bij de klimaatatlas en concept-adaptatiestrategie. In 2012 werden circa 25 internationale delegaties ontvangen om te leren hoe Rotterdam werkt aan klimaatbestendigheid op de langere termijn, in combinatie met het aanjagen van groene groei. Het door Rotterdam opgerichte netwerk Connecting Delta Cities groeide in 2012 uit tot tien kernsteden met daaromheen een ring van geïnteresseerde wereldsteden, waaronder Vancouver en Singapore. Dit leverde Rotterdam een erkende voortrekkersrol op het terrein van klimaatadaptatie bij de C40 Climate Leadership Group, het samenwerkingsverband van steden op het gebied van klimaatverandering waaraan het Clinton Climate Initiative nauw gelieerd is. Congresstad Duurzaamheid In Rotterdam hebben diverse congressen op het gebied van duurzaamheid plaatsgevonden. Een voorbeeld hiervan is de Shell Eco-marathon. Parallel hieraan heeft een forum plaatsgevonden waar internationale deskundigen uit het bedrijfsleven, de academische wereld en maatschappelijke organisaties gewerkt hebben aan oplossingen voor de Energie-Water-Voedsel Nexus. Het evenement heeft ongeveer 40.000 belangstellenden getrokken. Shell Eco Marathon voor het eerst in Rotterdam. Duurzame investeringen versterken de economie In deze collegeperiode staan eind 2012 bijna 300 miljoen euro aan investeringen genoteerd die voldoen aan de definitie duurzame investering. Daarmee ligt Rotterdam op schema om het doel van 350 miljoen euro aan duurzame investeringen te bereiken in 2014. Een voorbeeld van duurzaam investeren is het Stoomnetwerk, waarvoor de totale investering bijna 20 miljoen euro bedraagt. Stedin, afvalverwerker en enegieleverancier AVR en chemiebedrijf EKC zijn de investeerders. Een andere grote investering is het Windpark Hartelbrug II, waar acht windmolens met een totaal van 24 MW aan vermogen worden geplaatst. Dit windpark is een rechtstreeks resultaat van het RCI windconvenant 2009. De investering bedraagt 36 miljoen euro. In het regionale Valorisatieprogramma Deltatechnologie zijn kansrijke cases aangedragen om met de valorisatiepartners uit te werken tot (markt)producten of pilots. Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) keurde de subsidieaanvraag in het najaar 2012 goed. Daarmee is er 3,6 miljoen euro beschikbaar gekomen voor regionale innovatieontwikkeling en valorisatie op het gebied van klimaatadaptatie. Voor het Masterplan Jakarta Coastal Development Strategy is mede door Rotterdamse inspanningen 4 miljoen euro beschikbaar gekomen. Aan twee Nederlandse consortia is een opdracht gegund.
Effectenmonitor Elk jaar wordt met de effectenmonitor gekeken welke effecten zijn te benoemen uit de inspanningen die zijn geleverd, en of deze op koers liggen met de uitgestippelde weg richting de doelstellingen in 2025. Uit de effectenmonitor van 2012 blijkt dat diverse opgaven een Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en aanzienlijk effect van de gedane inspanningen Milieu sluit het eerste schip van Stena Line BV aan op laten zien. Voor een aantal opgaven geldt dat het walstroomnet in de haven van Hoek van Holland. de effecten eind 2012 nog niet duidelijk waarneembaar waren. Vaak is dit conform verwachting. In 2012 en de jaren daar aan voorafgaand, zijn belangrijke stappen gezet om de doelen in 2025 te kunnen halen. A. Verminderen van de CO 2 -uitstoot In 2012 is er, conform verwachting, een bescheiden effect op de vermindering van CO 2 - uitstoot. In 2012 bedroeg de CO 2 -uitstoot in Rotterdam 29.550 kton, waarbij de bereikte CO 2 -reductie door aanpak van het RCI ongeveer 100 kton bedraagt. Eind 2011 is een start gemaakt met extra CO 2 -afvang (bij chemiebedrijf Abengoa) die via een pijpleiding aan de glastuinbouw wordt geleverd. In 2012 werd ongeveer 80 kton afgevangen. De verbetering van de energieefficiency bij de industrie heeft vooralsnog geen aanvullende CO 2 -reductie opgeleverd. Bij het wegverkeer begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van steeds meer oplaadpunten. Eind 2012 waren dat er in Rotterdam 212. Ook de inzet van biobrandstoffen voor het vrachtverkeer levert een reductie op van de CO 2 -uitstoot. De bereikte reductie in de sector verkeer en vervoer wordt geschat op enkele kilotonnen CO 2 in 2012. In de gebouwde omgeving zijn inmiddels bij veel corporatiewoningen energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Datzelfde geldt voor veel MKBbranches en grootverbruikers als ziekenhuizen. De geschatte CO 2 -reductie in de gebouwde omgeving bedraagt 20 kton. De beperkte CO 2 -reductie door getroffen maatregelen is conform verwachting. Projecten die leiden tot grootschalige CO 2 -reductie, zoals de realisatie van het stoomnetwerk, aansluiting van woningen op industriële restwarmte en toepassing van het afvangen, opslaan en hergebruiken van CO 2 (CCS), vergen een lange aanlooptijd en hoge investeringen. Hier is in 2012 de bodem voor gelegd, waarna de beoogde effecten over enkele jaren merkbaar worden. Het RCI richt zich daarom op het bereiken van de doelstellingen in 2025, met belangrijke mijlpalen in 2015 en 2020. Als het huidige pakket aan RCI-maatregelen wordt gerealiseerd, zal dit naar verwachting leiden tot een CO 2 -reductie van ca 21 Mton in 2025. Verreweg het grootste deel hiervan komt van CO 2 -maatregelen bij de industrie en energieopwekking. Met deze CO 2 -reductie wordt de halvering van de CO 2 -emissies in 2025 gehaald. B. Klimaatbestendig maken van de regio In 2012 is ruim 6.200 kubieke meter extra waterbergingscapaciteit gerealiseerd. Het totaal staat nu op 36.000 kubieke meter. Daarmee is circa negen procent van de totale opgave tot 2025 ingevuld (415.000 kubieke meter). De verwachting is dat in 2015 75.000 kubieke meter extra waterberging gereed is. De doelstelling voor 2014 160.000 vierkante meter groene gevels en daken ligt op koers: het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd is in 2012 met bijna 31.000 gestegen. Eind 2012 stond de groenedakenteller op 110.000 vierkante meter. Daarnaast telde Rotterdam nog 5.500 vierkante meter aan groene gevels. C. Versterken van de Rotterdamse economie Het programma Duurzaam moet onder andere leiden tot een versterking van de Rotterdamse economie, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen van publieke en private partijen samen als resultaat. In 2012 bedroeg de omvang aan duurzame investeringen ruim 63 miljoen euro. Dat betekent dat vanaf 2010 al bijna 300 miljoen euro is geïnvesteerd. Dat is 26 miljoen meer dan het doel voor deze periode. Het bereiken van het uiteindelijke doel ligt daarmee ruim op koers. Transitiemonitor De transitiemonitor geeft antwoord op de vraag in hoeverre Rotterdam op de goede weg is naar een duurzame stad. Het realiseren van een duurzaamheidstransitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Het resultaat hiervan is van jaar tot jaar meer zichtbaar. Voor het Rotterdamse streven naar duurzaamheid zijn fundamentele veranderingen nodig in de manier waarop energie gebruikt wordt in de sectoren gebouwde omgeving, verkeer en vervoer en industrie en energieopwekking. De transitie is in beeld gebracht door de CO 2 -uitstoot te koppelen aan indicatoren die de economische ontwikkeling in deze sectoren weergeven. Voor de gebouwde omgeving is gekeken naar de CO 2 -uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak. Die is voor woningen en MKB ten opzichte van 2012 licht toegenomen door meer gasverbruik. Bij gemeentelijke gebouwen is de CO 2 -emissie per vierkante meter nagenoeg gelijk gebleven. Bij de elektriciteitsproductie is de CO 2 -uitstoot per opgewekte kilowattuur juist gestegen ten opzichte van 2011. De voornaamste oorzaak hiervan is dat gasgestookte energiecentrales, die een lagere uitstoot per kwh hebben, minder elektriciteit hebben geproduceerd, terwijl de kolencentrale van E.ON op de Maasvlakte relatief meer heeft geproduceerd. Dit wordt veroorzaakt door marktomstandigheden. In de sector Verkeer en Vervoer is nog geen sterke verandering zichtbaar in de indicator CO 2 per gereden kilometer ten opzichte van 2011. Omdat het gaat over meer dan alleen technologische innovatie, maar ook om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur, wordt de echte transitie pas bereikt als op voldoende schaal sprake is van nieuwe manieren van denken, werken en organiseren. De transitiemonitor laat zien dat op belangrijke onderdelen in 2012 de kiem voor deze omslag is gelegd. De condities die het RCI schept, zijn daarmee in toenemende mate succesvol. In termen van structuur zijn de aanleg van het stoomnetwerk in het Botlekgebied, de aanleg van het warmtenet, de infrastructuur voor elektrisch rijden en de omvang van de investeringen in duurzaamheid belangrijke projecten die in de nabije toekomst gaan zorgen voor een schaalsprong. Om deze schaalsprong mogelijk te maken werken de RCI partners aan het opstarten, uitvoeren en vergroten van projecten. Daarbij wordt ook goed gekeken naar externe ontwikkelingen die Rotterdam niet zelf in de hand heeft. Belangrijk aandachtspunt is de lage CO 2 -prijs in het Europese emissiehandelssysteem. Die zorgt ervoor dat er weinig prikkel is voor de grote industrie en de energiesectoren om te verduurzamen. Daarnaast is de situatie op de energiemarkt op dit moment zodanig dat de elektriciteitsprijs laag is en de gasprijs relatief hoog. Hierdoor staan relatief efficiënte gasgestookte warmtekrachtinstallaties stil of worden op korte termijn uit bedrijf genomen. Er dreigt efficiencywinst verloren te gaan. RCI zet zich in richting de rijksoverheid en de Europese Unie om te pleiten voor gunstige randvoorwaarden voor verduurzaming.
Tien duurzaamheidsopgaven Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, werkt Rotterdam aan het verduurzamen van de stad en haven. De Rotterdamse aanpak is vertaald in tien duurzaamheidsopgaven: 1. Vooroplopen bij het verminderen van CO 2 -uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als brand- en grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling Colofon Publicatie Programmabureau Duurzaam, gemeente Rotterdam Samenstelling en tekst Programmabureau Duurzaam, gemeente Rotterdam / Rotterdam Climate Initiative Eindredactie Leene Communicatie, Gouda Opmaak, Uit de Kunst!, Rotterdam Foto omslag Eric Fecken Foto achterpagina Eric Fecken Meer informatie De volledige Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 is te downloaden op: www.rotterdamclimateinitiative.nl Bekijk de monitor, de RCI site en diverse filmpjes met de gratis Layar app Partners Rotterdam Climate Initiative