Osteoporose Wat is osteoporose? Wie lijdt er aan? Wat kan ik er aan doen?
Wat is osteoporose of botontkalking? Het bot is een levend weefsel dat zichzelf telkens weer afbreekt en weer opbouwt. Dat is wat men botombouw noemt. Bij volwassenen is de botafbraak en de botaanmaak min of meer in evenwicht. Zo blijft het bot stevig, ook al verliest het onvermijdelijk en progressief een beetje van haar massa. Het bot wordt pas fragiel wanneer de afbraak sneller verloopt dan de aanmaak. In dat geval verloopt het verlies van de botmassa sneller en verzwakt de micro-architectuur van het bot waardoor het makkelijker kan breken. Het risico op een fractuur is dan reëel. De ziekte komt vaker voor bij vrouwen door de daling van de hormonen en de afbraak van het bot na de menopause. Vele vrouwen boven de 50 lijden aan osteoporose. 1 De ziekte richt nog meer schade aan bij vrouwen die ouder zijn dan 80 jaar. In die leeftijdscategorie is het risico op een wervelindeuking of heupfractuur zeer hoog. 2 2
normaal bot osteoporotisch bot leeftijd De gevolgen van osteoporose Het meest ernstige gevolg van osteoporose is de breuk (of fractuur). Er komen hoofdzakelijk 2 soorten fracturen voor: de wervelfracturen, ook «wervelindeukingen» genoemd en de niet-wervelfracturen (perifere fracturen) namelijk de fracturen van de heup, pols, enkel, enz. 3
Wervelfracturen leiden zelden tot een ziekenhuisopname en kunnen onopgemerkt voorbij gaan. Toch wijzen zij op een vermoedelijke aanwezigheid van osteoporose en op een verhoogd risico op een nieuwe fractuur. Deze wervelfracturen kunnen een vermindering van de lichaamslengte veroorzaken en ze zijn verantwoordelijk voor de misvormingen van het silhouet door het krommen van de rug. Daarbij kunnen wervelfracturen gepaard gaan met chronische rugpijn en soms met ademhalingsmoeilijkheden. De polsfractuur komt voor vanaf de leeftijd van 50 jaar en is vaak een alarmsignaal want zij gaat de wervelfractuur met 15 jaar vooraf en de heupfractuur met 25 jaar. Deze heupfracturen hebben echt een vernietigend effect en vereisen altijd een ziekenhuisopname. De heupfractuur is dus het meest ernstige, meest lastige en meest gevaarlijke gevolg van de vermindering van de botmassa en de botkwaliteit. Deze fractuur resulteert vaak in een handicap, een verlies van zelfstandigheid, permanente opname, een daling van de levenskwaliteit en helaas ook vaak in een overlijden van de patiënt. Daarom is het van het grootste belang dat deze fracturen bij oudere personen worden voorkomen. 4
Het botverlies heeft dus een grote invloed op de levenskwaliteit. Een abnormale kromming van de rug is niet alleen onesthetisch, zij vermindert ook het gezichtsveld en veroorzaakt een verlies van mobiliteit: dagelijkse activiteiten worden dan ook meer en meer beperkt. De ademhaling wordt moeilijk en men is sneller vermoeid. Daarnaast kan zich dag en nacht chronische pijn voordoen. Zo wordt de dagelijkse wandeling een echte beproeving. Osteoporose brengt al te vaak een gedeeltelijk of zelfs totaal verlies van de autonomie met zich mee. De betrokken personen hebben hulp nodig of worden zelfs volledig afhankelijk. Dit verlies van zelfstandigheid brengt ook een zekere vereenzaming met zich mee wanneer de bezoekjes van familie en vrienden stilletjes aan verminderen. De risicofactoren Verschillende risicofactoren kunnen het optreden van de ziekte bevorderen : een tengere lichaamsbouw, genetische voorbeschiktheid, een onevenwichtige voeding, een tekort aan lichaamsbeweging, roken en een overmatige consumptie van alcohol, een tekort aan vitamine D, een onvoldoende toevoer van calcium, enz. 5
Osteoporose Lengteverlies Rugpijn Wervelindeukingen Breuken Polsbreuk Wervelbreuk Gebroken heup x 2 het risico 3 x 5 het risico 4 Eén van de belangrijkste risicofactoren van osteoporose is de botfractuur. Het kan raar lijken om het gevolg van een ziekte ook als risicofactor te beschouwen. Maar wie osteoporose heeft breekt gemakkelijker zijn botten en wie reeds een botbreuk gehad heeft lijdt vaker aan osteoporose. Het risico voor vrouwen is groter dan voor mannen. De oorzaak is de daling van het oestrogeengehalte na de menopauze, die leidt tot een verlies van de botmassa. De postmenopauze is dan ook een cruciale risicofase voor het botkapitaal van vrouwen. 6
De belangrijkste risicofactoren voor fracturen 5 Het geslacht (vrouw) De leeftijd De menopauze Familiale voorgeschiedenis (het voorkomen van osteoporose en fracturen in de familie) Een laag lichaamsgewicht (BMI<20kg/m 2 ) Een tekort aan vitamine D en calcium Een gebrek aan lichaamsbeweging Het nemen van bepaalde geneesmiddelen (corticoïden, schildklierderivaten, anti-convulsiva,...) Bovendien kunnen een aantal aandoeningen en het nemen van bepaalde geneesmiddelen het risico op osteoporose nog meer doen stijgen. Wie moet een arts raadplegen, wanneer en waarom? Het opsporen van botontkalking bij vrouwen is een prioriteit omdat het een feit is dat vanaf een bepaalde leeftijd vrouwen vaker een fractuur hebben. Opsporing is dan ook levensnood- 7
zakelijk en het is nooit te laat om een arts te raadplegen. Hoe vroeger de diagnose gesteld wordt, hoe beter men de afbraak van het bot kan voorkomen en hoe beter men zich kan beschermen tegen eventuele breuken en de dramatische gevolgen ervan. Vrouwen van wie de ouders, broers of zusters ooit een fractuur hadden, moeten tijdig een opsporingsonderzoek ondergaan vooraleer ze een fractuur oplopen. Op basis van de diagnose kan de arts duidelijk maken wat men allemaal kan doen om de risico s op osteoporose te vermijden. Hij kan informatie geven over hoe men via een gezonde levenswijze de botten stevig kan houden, over hoe men botontkalking kan afremmen of omkeren met een adequate behandeling en over hoe men zich kan beschermen tegen vallen. De arts is ook perfect geplaatst om jaar na jaar de vooruitgang van patiënten op te volgen: de afwezigheid van fracturen, het lengteverlies, de goede inname van de medicatie 8
Hoe wordt osteoporose vastgesteld? De diagnose van osteoporose wordt vastgesteld door een onderzoek dat men botdensitometrie of DEXA noemt. De botdensitometrie is een eenvoudig, pijnloos en veilig onderzoek door X-stralen waarmee de botmassa of de minerale botdensiteit (BMD) kan worden gemeten. Hierdoor kan de diagnose van osteoporose gesteld worden. Evolutie van de botdensiteit met de leeftijd bij vrouwen 6 Hoog Botminerale Dichtheid Menopauze Botverlies Botverlies door de leeftijd Laag Fractuurrisico Laag 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Leeftijd (jaren) Hoog Er wordt op meerdere plaatsen gemeten: vooral ter hoogte van de wervel en de heup. Een lage minerale botdensiteit geeft aan dat het bot fragiel is en dat het risico op breuken dus groot is. Om de ziekte goed op te volgen is 9
controle noodzakelijk. Zij laat toe de doeltreffendheid van de behandeling op basis van de toename van de botmassa te evalueren. Bloed en urineonderzoeken kunnen ook nodig zijn om de oorzaak van osteoporose te onderzoeken wanneer dit niet aan de menopauze ligt. Wanneer men vermoedt dat een patiënte een wervelfractuur heeft doordat zij over rugpijn klaagt en lengteverlies vertoont, kunnen radiografieën van de wervel ook nuttig zijn. 10
De behandeling van osteoporose De eerste stap bij de behandeling van osteoporose: calcium en vitamine D Vitamine D is noodzakelijk voor het calcium in de botten. Daarom kan het ene niet zonder het andere. Maar het is een feit dat zowel de aanvoer van vitamine D als die van calcium bij oudere mensen vaak onvoldoende is. Dat komt enerzijds door onvoldoende consumptie van voedingsmiddelen die rijk zijn aan calcium en anderzijds door een onvoldoende blootstelling aan daglicht, de belangrijkste bron van vitamine D. De behoefte aan calcium en vitamine D neemt toe met de leeftijd en daarom moet men een beroep doen op een dagelijks supplement van beide elementen met een dosis van minstens 1 gram calciumcarbonaat of citraat in combinatie met een dosis van 800 IE vitamine D. Calcium en vitamine D zijn de basisbehandeling van osteoporose, maar dan wel op voorwaarde dat de dosissen gerespecteerd worden! 11
Tweede stap : het onevenwicht tussen de botaanmaak en de botafbraak afremmen of omkeren De geneesmiddelen die in eerste intentie worden voorgeschreven, behandelen osteoporose door het botverlies te stabiliseren en/of de botmassa te doen toenemen. De arts kiest voor een behandeling in functie van het osteoporoseprofiel van de patiënt, het risiconiveau, de levenswijze en de leeftijd van de patiënt. Hij houdt rekening met de eventuele neveneffecten en de toedieningswijze van het geneesmiddel om er zo voor te zorgen dat de behandeling zo trouw mogelijk gevolgd wordt. Onder deze eerstelijns geneesmiddelen bevinden zich: strontiumranelaat, bisfosfonaten, denosumab, raloxifen en hormonale behandelingen van de menopause. Als u uw arts heeft geraadpleegd en hij heeft u een behandeling voorgeschreven, dan is dat omdat hij weet dat het nooit te laat is om osteoporose te behandelen! De behandeling begrijpen en weten hoe en wanneer men de geneesmiddelen moet nemen is essentieel voor het slagen van de behandeling. Het is echter een feit dat patiënten dikwijls hun behandeling vervroegd stopzetten om verschillende redenen. Maar osteoporose is een chronische ziekte die om een continue behandeling vraagt. Wanneer u de behandeling stopt zonder dokteradvies zal het osteoporoseproces zich terug in gang zetten en heeft u terug een verhoogd risico op breuken. 12
Enkele raadgevingen om de behandeling aan te vullen Calcium, vitamine D en geneesmiddelen zijn de essentie van de behandeling van osteoporose, maar het is net zo noodzakelijk om ze aan te vullen met een gepaste levenswijze met voldoende aandacht voor voeding en lichaamsbeweging. Lichaamsbeweging Lichaamsbeweging heeft op elke leeftijd weldoende effecten. Uit een aantal studies blijkt dat lichaamsbeweging zelfs bijdraagt tot de vermindering van het risico op een heupfractuur en dit zowel bij mannen als bij vrouwen. Beweging vermindert het botverlies en zorgt voor het behoud van voldoende spiermassa om vallen tegen te gaan. Sporten zoals wandelen, lopen en turnen zijn het meest geschikt om het bot te versterken. Elke dag 20 minuutjes wandelen is een uitstekende oefening die bijna iedereen kan doen. Andere activiteiten zoals zwemmen en fietsen zijn niet geschikt om het bot te versterken maar zijn dan wel weer aan te raden op cardiovasculair en musculair vlak. Watersporten zijn 13
trouwens ook goed tegen rugpijn. Yoga en Thai Chi verbeteren dan weer het evenwicht. Eigenlijk mogen dus alle sporten gedaan worden behalve het heffen van zware objecten terwijl u vooroverbuigt. Dat veroorzaakt namelijk druk op de wervel waardoor u meer risico op fracturen loopt. Voeding Praktisch gezien kan men gerechten verrijken met melkproducten: dit is een eenvoudige en goedkope manier om de inname van calcium en proteïne te doen toenemen, zonder het volume van de maaltijden te vergroten. In het geval van een dieet kunnen magere en light producten gebruikt worden. Voeding rijk aan calcium : Melk, yoghurt, kaas Sojadrankjes Groene groenten (kolen, broccoli, spinazie, waterkers ) Fruit (abrikozen, appelsienen, vijgen, amandelen, rozijnen ) Vette vissoorten (sardines, haring ) Granen (brood, pasta, rijst ) Voeding rijk aan vitamine D : Zalm, sardines, havervlokken, lever, verrijkte margarine 14
Valpreventie Calciumgehalte in voedingswaren 7 Voedingssoort grote van de portie Calcium (mg) Halfvolle melk 236ml 283 Yoghurt (mager, met fruit) 150g 210 Kaas type cheddar 28g 205 Cottage Cheese 112g 142 Kaas mozzarella 28g 101 Vanille-ijs 112g 112 Gestoomde tofu, sojabonen 100g 510 Gekookte broccoli 112g 168 Andijvie 112g 168 Amandelen 26g 62 Volledige sardines, in olie bewaard en afgegoten 100g 500 Brood, wit in sneetjes 30g 53 (gemiddeld sneetje) Een aantal tips om vallen te voorkomen : Laat regelmatig uw bloeddruk controleren Laat op tijd en stond uw ogen/bril controleren Zorg voor een goede voethygiëne (korte teennagels, veilige en comfortabele schoenen, enz.) Zorg voor regelmatige lichaamsbeweging (voor het behoud van de spiermassa en de spierkracht, het evenwicht, de botgezondheid, het uithoudingsvermogen, enz.) Verminder, indien mogelijk, de consumptie van geneesmiddelen die het risico op een valpartij verhogen (slaapmiddelen, enz.) 15
Referenties : 1. Osteoporosis Illustrated Chapter 1 p.1 2. Boonen S, et al. Aging Clin Exp Res 2007;19:1-3 3. Klotzbuecher CM et al. J Bone Miner Res 2000; 15:721-739 4. Nguyen N et al. J Bone Miner Res 2005;20:1921-1928 5. Kanis JA, et al. Osteoporos Int 2008;19:399-428 6. adapted from Compston JE. Clin Endocrinol 1990;33:653-682 7. Food Standards Agency (2002) McCance and Widdowson s The composition of Foods, Sixth summary edition. Cambridge: Royal Society of Chemistry Goedkeuringsdatum van de medische informatie : 08/07/11 BN 11 RT C3 EU LP 08