mondriaan de stijl gemeentemuseum DEN HAAG Een definitieve plek in Nederland a permanent home in The Netherlands 1
mondriaan de stijl gemeentemuseum DEN HAAG
VOORWOORD Een Definitieve plek voor Mondriaan & De Stijl in Nederland Foreword A permanent home for Mondrian & De Stijl in the Netherlands Wat zou iedereen moeten weten van onze vaderlandse geschiedenis? Om die vraag te beantwoorden liet de regering in 2006 de Canon van Nederland opstellen. In deze Canon staan vijftig zogenaamde vensters, waardoor iedereen uitzicht heeft op de belangrijkste historische gebeurtenissen. Er zijn drie aan kunst gerelateerde vensters: Rembrandt, Vincent van Gogh en De Stijl. De Canon omschrijft De Stijl als een revolutie in vormgeving, maar De Stijl is veel meer dan dat. Internationaal geldt De Stijl als de belangrijkste Nederlandse bijdrage aan de moderne kunst van de 20 e eeuw. De innovatieve invloed van kunstenaars van De Stijl op de samenleving is niet te overschatten. Zonder hen hadden de Westerse woning, de straat en de stad er heel anders uit gezien. Tot nu toe was er in Nederland nog geen totaalbeeld te zien van De Stijl. Het Gemeentemuseum Den Haag heeft daarin verandering gebracht. Vanaf september 2011 is een complete vleugel van het Gemeentemuseum, het laatste bouwwerk van de architect H.P. Berlage, definitief gewijd aan Mondriaan & De Stijl. Hiermee krijgen Mondriaan & De Stijl een vaste locatie in Nederland en daarmee de aandacht die zij verdienen. De tentoonstellingsruimte, met een totaal oppervlak van 750 m 2, is een dynamische plek waar de ideeën van De Stijl en de ontwikkelingen die in de toenmalige samenleving een rol speelden, voelbaar worden. In de loop van de 20 e eeuw is De Stijl vooral neergezet als een beredenerende, gestructureerde, haast kille stroming. Maar de intenties van de kunstenaars zelf waren anders. Met het gebruik van de heldere, primaire kleuren rood, geel en blauw en de non-kleuren zwart, wit en grijs vervaardigden zij kunstwerken die levendig, vrij en vrolijk waren, als de toekomst zelf. Juist die positieve insteek heeft het Gemeentemuseum Den Haag als uitgangspunt genomen om De Stijl hernieuwd te presenteren. What does everybody need to know about the history of the Netherlands? To answer this question a government committee was appointed in 2006 to devise the Dutch Canon. The Canon contains fifty windows, each highlighting one of the main fifty events in the country s past. Three of them relate to art: Rembrandt, Vincent van Gogh and De Stijl. The Canon describes De Stijl as a revolution in design but in fact it was far more than that. De Stijl is recognized worldwide as the most significant Dutch contribution to the development of modern art in the 20 th century. The revolutionary impact of De Stijl artists on Western society can hardly be overestimated. Without them, the homes, streets and cities we live in would look very different today. To date there has been no comprehensive presentation of the De Stijl movement anywhere in the Netherlands. The Gemeentemuseum Den Haag is now changing this unfor tunate situation. Starting in September 2011, a complete wing of the Gemeentemuseum itself the last great feat of the related Dutch architect H.P. Berlage is being permanently devoted to Mondrian & De Stijl. This creates a permanent home for Mondrian & De Stijl in the Netherlands and will thereby help to ensure the continuing interest the subject deserves. The exhibition space, with its total floor area of 750 m 2, will be a dynamic place where visitors can gain a clear impression of the ideas of the De Stijl movement and the changing society that gave birth to it. H.P. Berlage, Gemeentemuseum Den Haag, 1935 H.P. Berlage, Gemeentemuseum Den Haag, 1935 04 05
In the course of the 20th century, De Stijl came to be generally portrayed as a highly structured, rational and almost chilly movement. But the intentions of the artists themselves were quite different. By using bright primary colours red, yellow and blue plus the non-colours black, white and grey, they meant to make their work as lively, free and cheerful as the future itself. The Gemeentemuseum Den Haag has taken this positive attitude as the starting point for its brand new presentation of De Stijl. Apart from Mondrian himself, the main artists featured in the new permanent exhibition are Theo van Doesburg, Vilmos Huszár, Bart van der Leck, J.J.P. Oud, Gerrit Rietveld and Georges Vantongerloo. The presentation includes items from a wide range of museums and private collections. It has been created in partnership with the Netherlands Architecture Institute (NAi), the Centraal Museum Utrecht, the Kröller- In de nieuwe permanente opstelling Mondriaan & De Stijl in het Gemeentemuseum Den Haag, met stukken uit verschillende museale en particuliere verzamelingen, zijn Theo van Doesburg, Vilmos Huszár, Bart van der Leck, J.J.P. Oud, Gerrit Rietveld en Georges Vantongerloo naast Mondriaan de belangrijkste vertegenwoordigers. De tentoonstelling is tot stand gekomen in samenwerking met het Nederlands Architectuurinstituut (NAi), het Centraal Museum Utrecht, Museum Kröller Müller, het Stedelijk Museum Amsterdam, het Van Abbemuseum, de TU Delft, Concepteer, EMS films, de Avro, Klokhuis en vele bruikleengevers. De realisering van dit project is mede mogelijk gemaakt door het VSBfonds, de BankGiro Loterij, de Mondriaan Stichting en American Express. Benno Tempel Directeur Gemeentemuseum Den Haag de mondriaan & de stijl Collectie van het Gemeentemuseum Den Haag Het Gemeentemuseum Den Haag bezit de grootste en meest brede collectie schilderijen en tekeningen van Piet Mondriaan wereldwijd. De verzameling Mondriaan van het Gemeentemuseum Den Haag omvat bijna 300 werken en beslaat alle stadia van de indrukwekkende carrière van deze grootmeester van de moderne kunst. Hierdoor is het museum in staat om zijn volledige artistieke ontwikkeling aan het publiek te tonen, van realistisch naar abstract. In de loop der tijd zijn ook schilderijen en tekeningen, meubels, foto s en objecten van collega s en vrienden van Mondriaan in de collectie opgenomen, zodat het Gemeentemuseum tevens de meest belangwekkende De Stijl collectie ter wereld bezit. The Mondrian & De Stijl collection at the Gemeentemuseum Den Haag The Gemeentemuseum Den Haag possesses the largest and broadest collection of paintings and drawings by Piet Mondrian anywhere in the world. The collection includes almost 300 works and embraces every stage in the spectacular career of this great modern artist. This means that the museum is in a position to present Mondrian s entire artistic progression from realism to full abstraction. Over time, the collection has been expanded to include items relating to colleagues and friends of Mondrian: not only paintings and drawings, but also furniture, photographs and objects. As a result, the Gemeentemuseum now also possesses the world s most Müller Museum, the Stedelijk Museum Amsterdam, the interesting collection relating to De Stijl. Van Abbemuseum, TU Delft, Concepteer, EMS Films, AVRO, Klokhuis and a host of other lenders. The project was sponsored by the VSBfund, the BankGiro Lottery, the Mondrian Foundation and American Express. Benno Tempel Director Gemeentemuseum Den Haag Gerrit Rietveld, Rood-blauwe stoel (1917), uitvoering: Gerard van de Groenekan, beukenhout, lak, 87,5 x 60 x 76 cm. Gemeentemuseum Den Haag, aankoop van mevrouw Truus Schröder te Utrecht, 1955 Gerrit Rietveld, Red Blue Chair (1917), made by: Gerard van de Groenekan, beech wood, gloss paint, 87.5 x 60 x 76 cm. Gemeentemuseum Den Haag, purchased from Mrs Truus Schröder in Utrecht, 1955 06 07
Piet Mondriaan Piet Mondrian Piet Mondriaan (Amersfoort, 1872 New York, 1944) heeft zich vanaf het begin van zijn artistieke ontwikkeling tot aan zijn dood voortdurend vernieuwd. Tegelijkertijd wist hij een hoog niveau te handhaven. Het verhaal over de ontwikkeling van Mondriaan is een verhaal over innovatie, over geloof in een nieuwe kunst van de toekomst en de overtuiging van de noodzaak tot verandering. Mondriaan was nieuwsgierig, bezeten van het idee van vooruitgang en zag hierin een missie voor zichzelf weggelegd. Bewonderenswaardig en fascinerend is zijn zoektocht naar harmonieuze schilderijen, die zou leiden tot de geboorte van de abstracte kunst. The career of Piet Mondrian (Amersfoort, 1872 New York, 1944) was one of constant innovation accompanied by high standards of achievement from beginning to end. The story is one of experimentation, belief in a new art of the future, and conviction of the need for change. Mondrian had a curious mind, an obsession with the idea of progress, and a belief that it was his own mission to achieve it. These led him to engage in a wonderful and fascinating quest for harmony in his own paintings that would eventually result in the birth of abstract art. Realisme onder invloed van theosofie Mondriaan begon als een typisch 19 e -eeuwse landschapsschilder. Hij werd van 1892 tot 1895 aan de academie in Amsterdam opgeleid in de traditie van de Haagse School. Dit was een groep kunstenaars die zich vanaf 1870 in Den Haag, de regerings- en hofstad, had verzameld. De kunstenaars van de Haagse School werkten in een realistische schildertrant en kozen onderwerpen uit het leven van alledag, met de nadruk op het landschap. De voorstellingen werden in losse penseelvoering op het doek gebracht; de kunstenaars vermeden contrastrijke en felle kleuren. Ook in Amsterdam was de invloed van de Haagse School groot. Op heel Hollandse wijze bezocht Mondriaan de velden rondom Amsterdam per fiets. Hij schilderde stukjes weiland, zonder spraakmakende taferelen, een eenvoudige blik op de natuur. Toch is er in het vroegste werk van Mondriaan al een interesse waar te nemen die verder gaat dan een pure weergave van de werkelijkheid. Hij zocht vanaf het begin naar de grote vorm. Al snel ontwikkelde Mondriaan zich in een meer symbolische richting, vooral toen hij rond 1903 geïnteresseerd begon te raken in de theosofie. De theosofie is een religieuze filosofie die stelt dat alle religies pogingen van een goddelijke macht zijn om de mensheid, door intellectuele en spirituele ontwikkeling van de geest, tot grotere perfectie te brengen. Mondriaan vond in de theosofie een theorie voor datgene wat zich al vroeg openbaarde in zijn werk: de zoektocht naar de perfecte harmonie, naar een universele kunst. Realism influenced by theosophy Mondrian began his career as a typical 19 th -century landscape painter. Between 1892 and 1895 he attended the art academy in Amsterdam, where he was trained in the tradition of the Hague School. This was a group of artists who had gathered in The Hague, the country s centre of government and seat of the royal court, from 1870 onward. They produced naturalistic paintings of subjects drawn from everyday life, with an emphasis on landscape. Their brushwork was loose and they avoided bright or sharply contrasting colours. Even in Amsterdam, the Hague School was highly influential. In typical Dutch fashion, Mondrian went out cycling in the countryside around Amsterdam, where he painted simple and unspectacular rural landscapes. Yet his earliest work already reveals an interest that transcends a purely naturalistic depiction of the world. Right from the start, he was looking for the formal structure of his subjects. His work quickly took a Symbolist turn, especially from around 1903, when he began to develop an interest in theosophy. Theosophy is a spiritual philosophy that maintains that all religions are attempts by a divine power to lead mankind to greater perfection through the development of the human intellect and spirit. Mondrian used it to provide a theoretical foundation for the preoccupation already emerging in his work: the quest for perfect harmony and a universal form of art. Mondrian together with Gwen Lux in his studio in the Rue du Départ, Paris, May 1934 Mondriaan samen met Gwen Lux in het atelier aan de Rue du Départ, Parijs, mei 1934 08 09
Luminism An important stage in Mondrian s development resulted from his acquaintance with Jan Toorop, the doyen of the Dutch art world of his day. Every summer, young artists followed Toorop to the coastal village of Domburg in Zeeland. From 1900 onwards, it became an important place to meet other people and exchange artistic and philosophical ideas. Mondrian spent a number of consecutive summers there, starting in 1908. A revolutionary change was occurring in the previously sombre palettes of the artists who visited Domburg. They were becoming bright and vivid. The pictures on their canvases looked as if they were drenched in bright sunlight. This explosion of colour is known as Luminism. Theosophical philosophy, in which the female is represented by the horizontal and the male by the vertical, led to a heavy contrast between horizontal and vertical lines in Mondrian s paintings. He painted the upward movement of vertical subjects (lighthouses, windmills and trees) and the flowing horizontal lines of the flat landscape and the sea. The paintings of this period also show a remarkable change in his handling of paint. It became far more impressionistic as he began to use short, vigorous strokes and dynamic brushwork to depict the landscape. Cubism The Dutch artists who gathered in Domburg were thirsty for new ideas. They exchanged news of the latest developments in Paris (then the effervescent centre of the contemporary art world). As news reached him of Cubism, Mondrian developed a style based on the reports of it. He painted pictures full of tight, angular, diamond-like forms and thought he was practising Cubism. In 1911, however, when the Moderne Kunstkring organized an exhibition of modern French art at the Stedelijk Museum Amsterdam, he saw his work side by Luminisme Een belangrijke fase in de ontwikkeling van Mondriaan was zijn kennismaking met Jan Toorop, de nestor van de Nederlandse kunstenaars. Jonge kunstenaars trokken s zomers in zijn voetsporen naar de Zeeuwse kustplaats Domburg, die na 1900 uitgroeide tot een belangrijke ontmoetingsplek. Ook Mondriaan ging vanaf 1908 een aantal jaren naar deze badplaats, waar een uitwisseling van artistieke en filosofische ideeën plaatsvond. In Domburg voltrok zich onder kunstenaars een revolutie in kleurgebruik. Hun palet veranderde van donker in felgekleurd. Deze explosie van kleur op hun doeken, alsof de voorstellingen doordrenkt waren van een levendig zonlicht, wordt luminisme genoemd. Het theosofische gedachtegoed, waarin het vrouwelijke wordt verbeeld door het horizontale en het mannelijke door het verticale, leidde in de schilderijen van Mondriaan tot een sterke tegenstelling tussen horizontale en verticale lijnen. Hij schilderde de opgaande beweging van verticale motieven (vuurtorens, molens en bomen) en de vloeiende horizontale lijnen van het vlakke landschap en de zee. In de schilderijen uit die periode is ook een opmerkelijke verandering in schildertechniek te zien. Zijn penseelvoering werd veel meer impressionistisch: in korte, krachtige en dynamische streken zette hij de landschappen op het doek. Kubisme De Nederlandse kunstenaars die zich in Domburg verzamelden, waren op zoek naar nieuwe invloeden. Daarom stelden ze zich op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen uit Parijs, dat aan het begin van de 20 e eeuw het bruisende centrum van de kunstwereld was. Afgaande op verhalen die Mondriaan hoorde over het kubisme, ontwikkelde hij een stijl waarvan hij dacht dat deze verwant was met deze nieuwe kunststroming. Hij schilderde voorstellingen met hoekige, strakke, diamantachtige vormen. Toen de Moderne Kunstkring in 1911 in het Stedelijk Museum Amsterdam een tentoonstelling over moderne Franse kunst organiseerde, hing het werk van Mondriaan tussen schilderijen van Paul Cézanne, Pablo Picasso en Georges Braque, de ware kubisten. Voor Mondriaan vormde deze tentoonstelling een keerpunt in zijn carrière. Door de confrontatie met de Franse schilderkunst realiseerde Mondriaan zich dat hij niet op de goede koers zat. Hij besefte dat hij zich moest verplaatsen als hij zich wilde blijven ontwikkelen. En toen gebeurde er iets dat symptomatisch genoemd kan worden voor zijn durf en wil tot vernieuwing. Mondriaan, op dat moment bijna veertig en een van de meest vernieuwende Nederlandse landschapsschilders, verbrak zijn verloving en vertrok in 1912 naar Parijs. De gok die hij daarmee nam was enorm. Aansluiting vinden bij de Parijse avant-garde was niet vanzelfsprekend. Terugkeren naar Nederland geen optie. Daarmee zette hij zich aan een nieuw avontuur. Parijs: eerste abstractie De kennismaking met het echte kubisme in Parijs leidde in eerste aanzet tot een vereenvoudiging en abstrahering van vormen. Het kleurenpalet van Mondriaan werd gedempter: aardse tinten, zoals bruin, donkergroen en oker, gingen overheersen. Realistische voorstellingen veranderden in schilderijen waarin het ritmische lijnenspel de vorm bepaalde. Waar de kubisten weliswaar de voorstellingen fragmenteerden, alsof de verschillende vlakken van een diamant gelijktijdig getoond werden, behielden zij toch een ruimtelijke werking, diepte en perspectief. Mondriaan creëerde op een andere manier ruimte in zijn werk: hij verving deze kubistische dieptewerking en daarmee het perspectief door voor- en achtergrond met elkaar te laten versmelten een revolutionair idee. Nederland: naar de pure abstractie Toen Mondriaan in 1914 zijn vader in Nederland bezocht, brak de Eerste Wereldoorlog uit, waardoor hij niet naar Parijs kon terugkeren. Desondanks waren de oorlogsjaren voor Mondriaan zeer inspirerend. Mondriaan vestigde zich in de kunstenaarskolonie Laren. Hij leerde er Salomon Slijper kennen, een excentrieke makelaar en verzamelaar die al vroeg werken van Mondriaan aankocht. Slijper groeide uit tot de belangrijkste verzamelaar van zijn werk. Slijpers omvangrijke collectie is uiteindelijk geschonken aan het Gemeentemuseum Den Haag. He immediately realised how misled he had been and that he would have to move if he wanted to progress further. The result was an event that can be regarded as symptomatic of his courage and will to innovate: at the age of almost forty, already one of the most progressive Dutch landscape painters, Mondrian broke off his engagement and moved to Paris. It was an enormous gamble. He could not be sure of acceptance by the Parisian avant-garde. And he was burning his boats in the Netherlands. But he was embarking on a new adventure. Paris: partial abstraction In Paris, Mondrian was in direct touch with genuine Cubism. Initially, the experience led to a simplification and partial abstraction of forms. His palette became more muted: it began to be dominated by earthy shades of brown, dark green and ochre. Instead of naturalistic images of the world, he now produced paintings in which the forms were determined by a rhythmic interplay of lines. Although the Cubists fragmented the forms of their subjects (as if displaying all the different facets of a diamond at once), they preserved the three-dimensional effect of depth and perspective. Mondrian created an effect of three-dimensionality by different means: he replaced this Cubist-style illusion of depth and therefore perspective with a new technique of merging the foreground and background of his paintings a revolutionary idea. The Netherlands: towards pure abstraction In 1914, Mondrian was visiting his father in the Netherlands when war broke out, preventing his return to Paris. Despite this apparent disaster, the First World War was to be a highly inspiring period for him. He settled in Laren, where there was a colony of artists. There, he made the acquaintance of Salomon Slijper, an eccentric estate agent and collector. side with genuinely Cubist paintings by Paul Cézanne, Pablo Slijper had already bought early examples of Mondrian s Picasso and Georges Braque. The exhibition was a turning work and was to become the leading collector of his work. point in Mondrian s career. The large collection he created was eventually donated to the Gemeentemuseum Den Haag. 10 11
In Laren, Mondrian continued to elaborate his artistic philosophy. He was encouraged to do so by another Larenbased painter, Bart van der Leck, and by the artist and critic Theo van Doesburg, whom he met in February 1916. Around this time, he also got to know the painter Vilmos Huszár. These four like-minded artists influenced each other s work. The interaction between them produced a radicalisation of the formal components of art: colour, plane and line. A new artistic movement was born. De Stijl Mondrian corresponded regularly with Van Doesburg about the establishment of an independent journal, to be called De Stijl. They were in urgent need of a way to communicate their ideas directly to the public. They wanted to use their art to build a new society. Mondrian was convinced that, if they succeeded, painting including his own would eventually be abandoned. He was in search of the perfect balance between primary and neutral colours, between lines and planes, and between horizontal and vertical. He himself saw his new work as a clarification of traditional painting. He called his art for modern man and modern society Nieuwe Beelding or Neo-Plasticism. The first issue of De Stijl was published by Theo van Doesburg in November 1917. In Laren werkte Mondriaan zijn kunstopvattingen verder uit. Hij werd hierin gestimuleerd door de eveneens in Laren wonende schilder Bart van der Leck en de kunstenaar-criticus Theo van Doesburg, die hij in februari 1916 ontmoette. In die periode leerde hij ook de schilder Vilmos Huszár kennen. Deze vier gelijkgestemde kunstenaars beïnvloedden elkaars werk. De onderlinge wisselwerking leidde tot een radicalisering van de beeldende middelen: kleur, vlak en lijn. Een nieuwe beweging in de kunst ontstond. De Stijl Mondriaan correspondeerde regelmatig met Van Doesburg over de oprichting van een onafhankelijk tijdschrift, dat De Stijl zou gaan heten. De kunstenaars hadden dringend behoefte aan een medium om hun visie rechtstreeks over te brengen aan het publiek. Met hun kunst wilden zij een nieuwe samenleving creëren. Mondriaan was ervan overtuigd dat, als ze daarin zouden slagen, de schilderkunst ook die van hemzelf uiteindelijk opgeheven zou worden. Mondriaan was op zoek naar de perfecte balans tussen primaire kleuren en neutrale kleuren, tussen lijnen en vlakken, tussen horizontaal en verticaal. Zijn nieuwe werk zag hij zelf als een ontwarren van de aloude schilderkunst. Hij noemde de kunst voor de moderne mens en de moderne samenleving de Nieuwe Beelding of neo-plasticisme. In november 1917 verscheen het kunsttijdschrift De Stijl voor het eerst, uitgegeven door Theo van Doesburg. It is important to stress the historical context within which De Stijl emerged. Among the most fascinating artistic movements in 20 th -century art, it was born during the First World War, at a time when as a neutral country the Netherlands was cut off from the rest of Europe for four long years. This meant that Dutch artists were free to develop more independently, in isolation from the traditional heavy influence of Paris. Belangrijk om hier te benadrukken is dat De Stijl, een van de meest tot de verbeelding sprekende kunstenaarsgroepen uit de 20 e -eeuwse kunst, juist ontstond tijdens de Eerste Wereldoorlog. Doordat Nederland neutraal was en daardoor vier jaar lang afgesneden raakte van de rest van Europa, konden de Nederlandse kunstenaars zich in die periode meer onaf hankelijk ontwikkelen, los van de invloed die Parijs van oudsher op hen uitoefende. 12 13 Vilmos Huszár, Compositie De Stijl (1953), olieverf op doek, 66,7 x 57 cm. Gemeentemuseum Den Haag Vilmos Huszár, De Stijl composition (1953), oil on canvas, 66.7 x 57 cm. Gemeentemuseum Den Haag
What is remarkable about the genesis of De Stijl is that the movement did not emerge in some great cosmopolitan city, but in provincial Holland right on the periphery. The way its members collaborated was also unusual. Although they lived fairly close to each other, they communicated mainly by way of letters. Months might pass without the artists ever meeting each other in the flesh. They used letters, phone calls and (black-and-white) photographs to keep each other updated on their ideas. In that respect, their social networking technique was similar to our present-day habit of keeping in touch via e-mail, Facebook and Twitter. Wat opmerkelijk is aan het ontstaan van De Stijl, is dat het niet in een wereldstad tot ontwikkeling is gekomen, maar in de Nederlandse provincie in de periferie. Ook het samenwerkingsverband tussen de kunstenaars van De Stijl was bijzonder. Het grootste deel van de communicatie verliep via briefcontact, ondanks dat zij niet ver van elkaar woonden. Het duurde soms maanden voordat de kunstenaars elkaar ontmoetten. Aan de hand van brieven, telefoon en (zwart-wit) fotografie hielden ze elkaar op de hoogte van hun ideeën. In die zin doet het sociale netwerk van de De Stijl kunstenaars denken aan onze huidige samenleving, waarin we via e-mail, Facebook en Twitter met elkaar in contact staan. De Stijl: innovative, cheerful and free The essential aim of De Stijl was to invent a new form of art that could be placed at the service of the society of the future. The movement s artists, architects and designers found it in the abstract visual language that they called Nieuwe Beelding or Neo-Plasticism. Their new visual idiom consisted of lines and planes in primary colours (red, blue and yellow) and the non-colours black, white and grey. By working together, the members of the movement strove to achieve an all-embracing, interdisciplinary form of art: a common style, in which painting, sculpture, design and architecture would all be subsumed. In itself, this was nothing new. What distinguished their ambition from earlier ideas about synthesising different art forms was that the group was also indeed, particularly keen to abolish the established hierarchy within the arts. The resulting common art form was to be an amalgam of art, architecture and town planning. This ultra-modern idea, which has had a profound and enduring influence on the development of architecture, design and abstract art, led the artists of De Stijl to interest themselves in advertising and photography. The simple, attention-grabbing visual idiom of publicity materials and photography was an ideal way of taking art to the people. The influence of De Stijl also made itself felt in the fashion field and in household textiles. Its geometrical fabric designs for frocks and household linen took De Stijl right into the homes of ordinary people. De Stijl: innovatief, vrolijk en vrij De essentie van De Stijl was het vinden van een nieuwe kunstvorm die volledig inzetbaar zou zijn in de maatschappij van de toekomst. Die nieuwe kunstvorm vonden de kunstenaars, architecten en vormgevers van De Stijl in een abstracte beeldtaal, genaamd Nieuwe Beelding of neo-plasticisme. Hun beeldtaal bestond uit lijnen en vlakken in de primaire kleuren rood, blauw en geel en de non-kleuren zwart, wit en grijs. Door samen te werken streefden de leden van De Stijl naar een Totaalkunstwerk in één nieuwe gemeenschappelijke stijl, waarin schilderkunst, beeldhouwkunst, vormgeving en architectuur een geheel vormden. Dat was op zich niet nieuw. Wat dit streven onderscheidde van eerdere ideeën over het samengaan van verschillende kunstvormen, is dat de groep vooral ook de hiërarchie tussen de verschillende kunstvormen wilde opheffen. In de gemeenschapskunst die op deze manier zou ontstaan, zouden kunst, architectuur en stedenbouwkundige planning samensmelten. Dit ultramoderne idee, dat de ontwikkeling van architectuur, vormgeving en abstracte kunst diepgaand en blijvend heeft beïnvloed, leidde ertoe dat de kunstenaars van De Stijl zich gingen bezighouden met reclame-uitingen en fotografie. De eenvoudige en pakkende beeldtaal van reclame en fotografie was bij uitstek geschikt om de kunst naar het grote publiek te brengen. Ook liet de invloed van De Stijl zich gelden in mode en huishoudtextiel. Door middel van geometrische stofontwerpen voor japonnen en huishoudlinnen drong De Stijl in de huishoudens door. Links: Theo van Doesburg, Kleurontwerp voor een kamer in het huis van Bart van de Ligt, Katwijk aan Zee (1919), collage en gouache op drukwerk, 26,1 x 21 cm. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort Rechts: catalogus Metz & Co met o.a. tapijt van Bart van der Leck Left: Theo van Doesburg, Coloured design for a room at the home of Bart van de Ligt, Katwijk aan Zee (1919), collage and gouache on printwork, 26.1 x 21 cm. Netherlands Cultural Heritage Agency, Amersfoort Right: Metz & Co catalogue showing e.g. carpet by Bart van der Leck 14 15
The modern ideas of the De Stijl artists and architects corresponded to the general post-war atmosphere of optimism and faith in the future. The De Stijl movement advocated a radical redesign of society, with new methods of construction and new ways of living. To achieve this, its artists and architects co-designed visionary urban environments featuring progressive ideas about hygiene, health and functionalism. It was not just people s homes, but also their streets and cities that were to be redefined by art. Under the leadership of Theo van Doesburg, the movement quickly disseminated its ideas throughout Europe. De kunstenaars en architecten van De Stijl sloten met hun moderne denken aan bij de naoorlogse tijdsgeest. Iedereen keek met grote verwachtingen uit naar de toekomst. De leden van De Stijl stond een radicale, innovatieve vormgeving van de samenleving voor ogen, waarin nieuwe bouwmethoden en leefvormen gestalte kregen. Hiertoe ontwierpen de architecten in samenspraak met kunstenaars visionaire stedelijke omgevingen, waar zij vooruitstrevende ideeën over hygiëne, gezondheid en functionaliteit in verwerkten. Niet alleen de huizen, maar ook de straten en de steden moesten opnieuw door de kunst worden gedefinieerd. Onder leiding van Theo van Doesburg verspreidden de ideeën van De Stijl zich al snel door heel Europa. Back to Paris In 1919, following the end of the First World War, Mondrian returned to Paris and started to establish a major reputation there. His Neo-Plastic compositions in red, blue and yellow became the talk of the town. Mondrian loved living in a great city like Paris. He felt that modern city life fitted the new era. He dressed fashionably and became something of a man about town, steadily building up a fairly extensive circle of friends, including many women. Mondriaan keert terug naar Parijs Toen Mondriaan in 1919, na de Eerste Wereldoorlog, terugkeerde naar Parijs, wist hij daar een grote naam op te bouwen. Zijn neo-plastische composities in rood, blauw en geel werden een begrip. Het leven in een metropool als Parijs was voor Mondriaan een verrukking. Het moderne stadse leven beantwoordde volgens hem aan de nieuwe tijd. Hij ging modieus gekleed en was met regelmaat te vinden in uitgaansgelegenheden. Gestaag bouwde hij een redelijk uitgebreide vriendenkring op, waarin vooral vrouwen niet ontbraken. Today, Mondrian is generally seen as a serene and ascetic monk-like figure who turned his back on the world and devoted himself strictly to his art. It is certainly true that Mondrian took his art extremely seriously. But what we now know about his lifestyle suggests a completely different sort of man. Mondrian was not some starchy Dutch puritan, but a charming and ingenious person who managed to enjoy life to the full despite his limited financial resources. Starting in 1926, his remarkable studio in the Rue du Départ became better known and many people wanted to visit him there. For those who succeeded, it was like stepping straight into one of his paintings. Big squares of cardboard painted red, yellow and blue were fastened to the walls and interspersed with small mirrors that had the effect of fragmenting the space. Mondrian regularly modified the colour compositions on the walls to optimise the effect of Mondriaan wordt tegenwoordig meestal gezien als een serene kunstenaar, als een ascetische monnik die zich afkeerde van het leven en zich streng wijdde aan zijn kunst. Zeker is het zo dat Mondriaan zijn kunst zeer serieus nam. Maar inzicht in zijn levenswijze geeft juist een ander beeld van de kunstenaar. Mondriaan was niet zozeer een stijve Nederlander, maar eerder een charmante kunstenaar die niet veel te besteden had en toch handig wist te bereiken dat hij optimaal van het leven kon genieten. Toen vanaf 1926 zijn bijzondere atelier op de Rue du Départ meer bekendheid kreeg, probeerden velen een bezoek te brengen aan de kunstenaar. Voor bezoekers was het alsof ze een schilderij van de kunstenaar instapten. Grote vierkante stukken karton in de kleuren rood, geel en blauw waren er tegen de wand bevestigd. Bovendien had hij kleine spiegels tussen de kleurvlakken geplaatst, waardoor de ruimte werd gefragmenteerd. Regelmatig veranderde Mondriaan de kleurcomposities aan de wanden, zodat ritme, beweeglijkheid en dynamiek optimaal tot hun recht kwamen. Degenen die het lukten toegang te krijgen, volgden veelal de ongeschreven wet dat het bezoek werd terugbetaald door Mondriaan een diner aan te bieden en hem mee te nemen naar een jazzclub. Mondriaan was een groot liefhebber van jazz en moderne dans, vanwege de improvisatie en de nadruk op ritme. De jazz en het dansen op die muziek hadden invloed op zijn schilderkunstige spel met horizontale en verticale lijnen en zijn zoektocht naar de ideale compositie. Mondriaan vertaalde de ritmische muziek naar beweging in zijn schilderijen. rhythm, movement and dynamism. Visitors generally obeyed the unwritten rule that the visit had to be paid for by taking Mondrian out to dinner and then on to a jazz club. Mondrian adored jazz and modern dance because of their improvisational qualities and stress on rhythm. Jazz and its associated dance styles influenced the way he played with horizontal and vertical lines in his paintings and his search for the ideal composition. In his paintings, the rhythms of jazz were translated into movement. 16 17 Het atelier van Mondriaan aan de Rue du Départ in Parijs, april 1926, gefotografeerd door Paul Delbo. Collectie Mondriaanarchief, RKD, Den Haag Mondrian s studio in the Rue du Départ in Paris, April 1926, photographed by Paul Delbo. Collection Mondrian Archives, RKD, The Hague
The extreme reduction of the formal components of art created a structure in Mondrian s paintings that may seem to leave little scope for variety. Yet Mondrian achieved far more than simply a theory of painting. Above all, he progressed intuitively. The resulting works might look simple and straightforward, but their creation involved a lengthy process of experimentation, with Mondrian constantly modifying the position of lines and planes. The application of the paint required enormous concentration. The American artist Mark Rothko thought that Mondrian was one of the greatest Mondriaans stelsel van extreem gereduceerde beeldende middelen was een structuur waarbinnen weinig bewegingsruimte voor variatie lijkt te bestaan. Toch wist Mondriaan veel meer te bereiken dan alleen een theoretische schilderkunst. Bovenal vond hij op een intuïtieve manier zijn weg. Het schilderen van de zo eenvoudig en vanzelfsprekend lijkende werken was een langdurig proces, waarbij Mondriaan zocht naar de juiste plaats van lijnen en vlakken. Het aanbrengen van de verf was een uiterst geconcentreerde werkwijze. Voor de Amerikaanse kunstenaar Mark Rothko was Mondriaan een van de sensueelste schilders die ooit hebben geleefd. In verband met de dreiging vanuit nazi-duitsland en de manier waarop de moderne kunst geslachtofferd werd aan het fascisme, besloot Mondriaan in 1940 naar New York te verhuizen. Hoewel veel kunstenaars in ballingschap grote aanpassingsproblemen ondervonden, was de kennismaking met New York, de stad van ritme en ongeremde vitaliteit, voor Mondriaan een warm bad. Het land van de jazz inspireerde hem en zorgde opnieuw voor vernieuwing in zijn werk. Zijn laatste onvoltooide meesterwerk, Victory Boogie Woogie (1942-1944), bevindt zich sinds 1998 als langdurige bruikleen in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag en vormt daar de kroon op de belangrijkste Mondriaanverzameling ter wereld. In 1940, alarmed by the menace of Nazi Germany and the fascist victimisation of modern art, Mondrian decided to move to New York. Many other artists in exile found it hard to adapt but Mondrian felt immediately at home with the pacey rhythm and unbridled vitality of New York. The birthplace of jazz inspired him and triggered a new wave of innovation in his work. Since 1998, his last great unfinished masterpiece Victory Boogie Woogie (1942-1944) has been on long-term loan to the Gemeentemuseum Den Haag, where it is the crowning glory of the foremost Mondrian collection in the world. sensualists who ever lived. Het uiteenvallen van De Stijl The disintegration of De Stijl In the course of the 20s, Mondrian and Van Doesburg gradually grew apart. In 1926 Van Doesburg started to use diagonal lines and claimed that this was a correction of Mondrian s art. Mondrian had nothing against diagonals. After all, Van der Leck used them too. But he was very displeased with Van Doesburg s defection from the Nieuwe In de loop van de jaren 20 ontstond er een geleidelijke verwijdering tussen Mondriaan en Van Doesburg. Van Doesburg ging in 1926 diagonale lijnen gebruiken en beweerde dat deze beeldvorm een correctie was van de kunst van Mondriaan. Mondriaan had niets tegen diagonalen. Van der Leck gebruikte ze immers ook. Maar dat Van Doesburg de Nieuwe Beelding afviel en meende te verbeteren, beviel hem niet. Een breuk volgde, waarna Mondriaan De Stijl verliet. Beelding and his belief that he could improve on it. There was a rift between the two men and Mondrian left De Stijl. It was not until 1929 that the two artists started visiting each other again. Just two years later, Van Doesburg died. After his death, many of the members of De Stijl collaborated one last time on a final issue of De Stijl, published in 1932 as a memorial to Van Doesburg. However, many former members remained faithful to the basic tenets of the movement even after the death of Theo Van Doesburg. Rietveld continued Pas in 1929 bezochten de beide kunstenaars elkaar weer. In 1931 overleed Van Doesburg. Hierna werkte een groot aantal oud-leden van De Stijl nog één keer samen door in 1932 een nummer van De Stijl samen te stellen, ter nagedachtenis aan Van Doesburg. Veel oud-leden bleven de grondgedachten van de beweging ook na de dood van Theo van Doesburg trouw. Zo bleef Rietveld meubels maken volgens de beginselen van De Stijl en ging Mondriaan door met het maken van neo-plastische composities. to produce furniture based on the principles of De Stijl and Mondrian went on creating Neo-Plastic compositions. New York In the 30s, there was a rapid growth in international interest in Mondrian s work. Museums purchased his paintings and he was regularly invited to exhibit. Mondrian had attracted followers both at home in the Netherlands and abroad. In New York In de jaren 30 nam de internationale interesse voor het werk van Mondriaan snel toe. Musea verwierven zijn schilderijen en hij werd geregeld uitgenodigd deel te nemen aan tentoonstellingen. Mondriaan had school gemaakt, niet alleen in Nederland, maar ook daarbuiten. In Duitsland, Zwitserland en de Verenigde Staten waren kunstenaars, vormgevers en architecten gefascineerd door zijn boodschap. Germany, Switzerland and the United States, artists, designers and architects were fascinated by his message. 18 19 Theo en Nelly van Doesburg en de danseres Kamares in het atelier van Theo van Doesburg, 1925. Foto archief Theo en Nelly van Doesburg, RKD, Den Haag Theo and Nelly van Doesburg with dancer Kamares at Theo van Doesburg s studio, 1925. Theo and Nelly van Doesburg Photo-Archive, RKD, The Hague
Het verhaal van De Stijl. Van Mondriaan tot Van Doesburg. The Story of De Stijl. Mondrian to Van Doesburg Hans Janssen en Michael White Hans Janssen and Michael White Bij de nieuw ingerichte vleugel in het Gemeentemuseum hoort Het verhaal van De Stijl. Van Mondriaan tot Van Doesburg, een boek van Hans Janssen en Michael White. Voor de verhaallijnen in dit boek hebben de onderlinge confrontaties tussen leden van De Stijl als uitgangspunt gediend. De kernwaarden van De Stijl suggereren een grote mate van eenheid onder haar leden, maar de architecten en kunstenaars van De Stijl hadden vaak juist zeer uiteenlopende ideeën over hoe de samenwerking moest worden ingevuld. Dit leidde regelmatig tot wrijvingen binnen de eigen kring, irritaties en meningsverschillen. Terwijl De Stijl aan het publiek werd gepresenteerd als een coherente groep, kostte het de leden veel moeite om op één lijn te blijven. De redactie van het tijdschrift De Stijl was gedurende haar hele bestaan in handen van Theo van Doesburg. Bij hem leek de zucht naar confrontaties zelfs een levenshouding. Hij geloofde in de innovatieve kracht van conflicten. De mythe van De Stijl als de Europese avant-garde die het meest samenhangend was in haar gemeenschappelijke uitgangspunten en visuele identiteit, werd in de afgelopen dertig jaar al geleidelijk ontrafeld. De Stijl is eerder een zoektocht van een groep kunstenaars naar een beweging dan dat het zelf een beweging, een tijdschrift of een idee was. Maar ondanks of misschien wel dankzij alle onderlinge confrontaties, staat De Stijl nog steeds voor het hoogtepunt van de Nederlandse kunst in de 20 e eeuw. The new presentation in the dedicated wing of the Gemeentemuseum is accompanied by a book written by Hans Janssen and Michael White and entitled The Story of De Stijl. Mondrian to Van Doesburg. The starting point of its various narratives is the conflict between different members of De Stijl. The core values of the movement may suggest a high degree of unanimity among its members but, in fact, they frequently disagreed about what form their collaboration should take. This produced regular friction, irritation and divisions in the movement. While De Stijl was presented to the public as a coherent group, its members found it extremely difficult to maintain a united front. In Theo van Doesburg, editor of De Stijl throughout the entire life of the journal, the desire for conflict seems to have amounted to a philosophy of life: he believed in the power of dissension to drive innovation. Over the last thirty years, the idea that De Stijl was the most cohesive of all European avant-garde groups in terms of its shared principles and visual identity has gradually been shown to be a myth. De Stijl was, in fact, not so much a movement, a journal or an idea as it was an attempt by a group of artists to establish a movement. Nevertheless, despite all the tensions within the group (or perhaps even because of them), De Stijl still represents the pinnacle of Dutch artistic achievement in the 20 th century. Theo van Doesburg and Cornelis van Eesteren, Model of the Maison d artiste, (1923, reconstruction in 1982 by Tjarda Mees), wood, silk screen print, perspex, plexiglass, 62 x 60 x 60 cm. Gemeentemuseum Den Haag Theo van Doesburg en Cornelis van Eesteren, Model van het Maison d artiste, (1923, reconstructie in 1982 door Tjarda Mees), hout, zeefdruk, perspex, plexiglas, 62 x 60 x 60 cm. Gemeentemuseum Den Haag 20 21
Mondriaan & de Stijl in het gemeentemuseum Den Haag Neo-plasticisme. De Woning De Straat De Stad, het artikel dat Piet Mondriaan schreef in 1926, is bij de inrichting van de permanente opstelling over Mondriaan & De Stijl in het Gemeentemuseum als uitgangspunt genomen. Het artikel verscheen in 1927 in het eerste nummer van de Internationale Revue i10, een nieuw tijdschrift dat zich op kunst, literatuur en politiek richtte. Dit artikel gaat over neoplasticisme in de samenleving en beschrijft hoe het leven van mensen in de toekomst compleet zal veranderen, te beginnen met het slechten van de grenzen tussen de basiseenheid van wonen en werken, tot aan de stad als geheel. Een huis was tot dat moment synoniem aan een veilige, beschutte plek om te wonen. Dat wilde Mondriaan veranderen. Het huis moest de wereld niet langer buitensluiten, maar juist omarmen. In het nieuwe huis vervaagde de grens tussen het persoonlijke, het individuele en het algemene, het openbare. De nieuwe woning zou niet langer een gesloten doos zijn. De idee tehuis (Home sweet home) moet verloren gaan, aldus Mondriaan. Als ideaal van dit verbond tussen maatschappij en kunst plaatste Mondriaan een foto van zijn Parijse atelier bij het artikel. Dit atelier aan de Rue du Départ illustreerde hoe een private ruimte (dat een atelier tenslotte is) was getransformeerd in een publieke ruimte. In zijn experimentele atelier liet Mondriaan aan bezoekers zijn zoektocht naar een nieuwe kunst voor de toekomst zien. Mondrian & De Stijl at the Gemeentemuseum Den Haag In 1926 Piet Mondrian wrote an article entitled Neo-plasticisme. De Woning De Straat De Stad ( Neo- Plasticism. Home Street City ). This article is the starting point for the internal organization of the Gemeentemuseum s permanent presentation of Mondrian & De Stijl. The article was published in 1927 in the first issue of a new periodical on art, literature and politics called the Internationale Revue i10. It discusses Neo-Plasticism in society and describes how life is to be revolutionised in the future, starting with the eradication of the distinction between homes and workplaces and proceeding to the city as a whole. Up to then, the word home had always been synonymous with a secure and protected place in which to live. Mondrian wanted to change all that. Homes should no longer shut out the world; they should welcome it with open arms. In the new home, the distinctions between the personal or individual and the general or public would be blurred. It would no longer be a closed box. Indeed, Mondrian wrote, The idea of the home (Home sweet home) must be destroyed. The article was accompanied by a photograph of Mondrian s Paris studio, used as the perfect example of this alliance between society and art. The studio in the Rue du Départ illustrated how a private space (which a studio essentially is) had been transformed into a public one, as Mondrian used his experiments on the walls of his studio to show visitors how he was trying to create a new art for the future. Theo van Doesburg (colour) and Cornelis van Eesteren (architecture), Perspective drawing of a design for a shopping arcade with café-restaurant (1924), Indian ink, gouache and collage on paper, 53 x 51.5 cm. NAi, Rotterdam, EFL Foundation Theo van Doesburg (kleur) en Cornelis van Eesteren (architectuur), Perspectieftekening van een ontwerp voor een winkelgalerij met café-restaurant (1924), Oost-Indische inkt, gouache en collage op papier, 53 x 51,5 cm. NAi, Rotterdam, EFL Stichting 22 23
The internal organization of the presentation at the Gemeentemuseum Den Haag proceeds, like Mondrian s article, from private to public, from micro to macro, zooming out from the intimacy of the living room to the street and on to the whole urban environment. The presentation illustrates De Stijl s distinctive amalgam of art, design and architecture via topics like advertising, photography, fashion and society. There is also a musical component: at fixed times visitors can listen to a contemporary piece specially composed in response to De Stijl. In this way, the ideas of the movement are rendered not just visible, but also audible. 12-17 18-32 5-11 De indeling van de presentatie in het Gemeentemuseum Den Haag beweegt zich net als het artikel van Mondriaan, van de woning naar de straat naar de stad, van micro naar macro, van privé naar openbaar en zoomt via de intieme huiskamer uit naar de stedelijke omgeving. Aan de hand van onderwerpen als reclame, fotografie, mode en maatschappij komt de voor De Stijl zo kenmerkende samenvloeiing van kunst, vormgeving en architectuur tot uitdrukking. Ook muziek maakt deel uit van de indeling: op gezette tijden is er een hedendaagse compositie te horen die speciaal is gecomponeerd als reactie op De Stijl. Op deze manier worden de ideeën van De Stijl niet alleen zichtbaar, maar ook hoorbaar gemaakt. MUSEUM ATELIER 33 Het ontwerp van Krijn de Koning en Anne Holtrop Kunstenaar Krijn de Koning en architect Anne Holtrop hebben de vormgeving van de tentoonstelling verzorgd. In dit project werkten kunstenaar en architect, geheel in de traditie van De Stijl, intensief samen met het museum aan een Totaalkunstwerk. Dit werk, met als titel 163 ruimten voor een werk, is het geraamte van de tentoonstelling. Het functioneert niet alleen als decor, het is ook een autonoom kunstwerk. De Koning en Holtrop ontwierpen rechthoekige ruimten voor de verschillende collectieonderdelen van Mondriaan & De Stijl. Er is een duidelijk onderscheid tussen meer intieme ruimten, die opgevat zijn als een binnenruimte, en meer museale ruimten, die zich voordoen als openbare plekken. Op die manier wordt ook het verschil tussen Woning Straat Stad in het ontwerp zichtbaar. Wie van bovenaf op de ruimten zou kijken, ziet een ontwerp dat iets weg heeft van een abstract werk van Piet Mondriaan, of Georges Vantongerloo. De installatie sluit aan bij de wens van het Gemeentemuseum om duidelijk te maken hoezeer De Stijl hedendaagse kunstenaars, architecten en vormgevers nog steeds inspireert. Krijn de Koning en Anne Holtrop zetten met hun ontwerp een essentieel aspect van De Stijl (het versmelten van architectuur, sculptuur en schilderkunst) voort. Exhibition design by Krijn de Koning and Anne Holtrop The exhibition is designed by artist Krijn de Koning and architect Anne Holtrop. In line with the tradition of De Stijl, the two worked hand in hand with each other and with the museum to produce a Gesamtkunstwerk entitled 163 spaces for a work that forms the framework for the displays. It functions not only as a setting for the presentation, but also as an independent work of art in its own right. De Koning and Holtrop have designed rectangular spaces to accommodate the various sections of the Mondrian & De Stijl collection. The clear distinction between more intimate courtyard-like spaces and relatively public, gallery-like ones makes the design a visible reflection of the distinctions drawn in Home Street City. Viewed from above, their design would look rather like one of Piet Mondrian s or Georges Vantongerloo s abstract paintings. The installation satisfies the Gemeentemuseum s desire to demonstrate the continuing power of De Stijl to inspire the artists, architects and designers of today. And the design by Krijn de Koning and Anne Holtrop perpetuates the synthesis of architecture, sculpture and painting that was an essential aspect of the De Stijl movement. 35-45 34 SHOP AULA KASSA CHECKOUT Ontwerp Krijn de Koning en Anne Holtrop Design Krijn de Koning and Anne Holtrop 24 25 Artist Impression van het ontwerp van Krijn de Koning en Anne Holtrop Artist Impression of the exhibition design of Krijn de Koning and Anne Holtrop
Sources Bronnen COLOFON Colophon H. Janssen, Mondriaan in het Gemeentemuseum Den Haag, H. Janssen, Mondriaan in het Gemeentemuseum Den Haag, Deze brochure verschijnt ter gelegenheid van de opening This brochure has been published to coincide with the Gemeentemuseum Den Haag, 2008 Gemeentemuseum Den Haag, 2008 van de permanente tentoonstelling Mondriaan & De Stijl in opening of the permanent presentation of Mondrian het Gemeentemuseum Den Haag, vanaf 24 september 2011. & De Stijl at the Gemeentemuseum Den Haag, on show H. Janssen and M. White, The Story of De Stijl. Mondrian H. Janssen en M. White, Het verhaal van De Stijl. Van Mondriaan tot from 24 September 2011. to Van Doesburg, Gemeentemuseum Den Haag / Uitgeverij Van Doesburg, Gemeentemuseum Den Haag / Uitgeverij Ludion, 2011 Concept en inhoudelijke samenstelling Ludion, 2011 Benno Tempel en Hans Janssen Exhibition concept and content C. Blok, Piet Mondriaan. Een catalogus van zijn werk in Nederlands openbaar Tekst Sarah van der Tholen Benno Tempel and Hans Janssen C. Blok, Piet Mondriaan. Een catalogus van zijn werk bezit, Amsterdam, 1974 Redactie Hans Janssen en Jet van Overeem Text Sarah van der Tholen in Nederlands openbaar bezit, Amsterdam, 1974 Vertaling Janey Tucker Editing Hans Janssen and Jet van Overeem C. Blotkamp, Mondrian. The Art of Destruction, Reaktion Books, 1994 Vormgeving Studio Maartje de Sonnaville Translation Janey Tucker C. Blotkamp, Mondrian. The Art of Destruction, Druk Bestenzet Design Studio Maartje de Sonnaville Reaktion Books, 1994 Tentoonstellingscatalogus Reünie op t Duin. Mondriaan en tijdgenoten in Oplage 5000 exemplaren Print Bestenzet Zeeland, Zeeuws Museum, Middelburg / Waanders Uitgevers, 1994 Uitgave Gemeentemuseum Den Haag Print run 5000 copies Exhibition catalogue Reünie op t Duin. Mondriaan Publication Gemeentemuseum Den Haag en tijdgenoten in Zeeland, Zeeuws Museum, Middelburg / Tentoonstellingscatalogus Cézanne-Picasso-Mondriaan / In nieuw perspectief, Gemeentemuseum Den Haag Waanders Uitgevers, 1994 Gemeentemuseum Den Haag / Waanders Uitgevers, 2009 Gemeentemuseum Den Haag Exhibition catalogue Cézanne-Picasso-Mondriaan / P. Mondriaan, Neo-plasticisme. De Woning De Straat De Stad, 1926, In nieuw perspectief, Gemeentemuseum Den Haag / verschenen in: A. Müller Lehning, Internationale Revue i10 I/1, Waanders Uitgevers, 2009 Amsterdam, 1927 P. Mondriaan, Neo-plasticisme. De Woning - De Straat - De Canon van Nederland: www.entoen.nu De Stad, 1926, published in: A. Müller Lehning, Internationale Revue i10 I/1, Amsterdam, 1927 B. Tempel, Natuurlijk! De Stijl, Projectplan 2010, Gemeentemuseum Den Haag, 2010 The Dutch Canon: www.entoen.nu B. Tempel, Natuurlijk! De Stijl, Projectplan 2010, Gemeentemuseum Den Haag, 2010 www.gemeentemuseum.nl 26 27