Expertbijeenkomst Autonomie van burger en patiënt

Expertbijeenkomst Autonomie van burger en patiënt Bijeenkomst in het kader van de Volksgezondheid Toekomstverkenning 2014 20 februari 2014 Introductie op de stukken voor de expertbijeenkomst In dit document vindt u de informatie die u nodig heeft om te kunnen deelnemen aan de expertbijeenkomst. We vragen u dit document van tevoren zorgvuldig door te nemen. Zo krijgt de bijeenkomst op 20 februari een vliegende start. Daarnaast zenden we u ook twee bijlagen met achtergrondinformatie. Daarvan kunt u zelf het beste bepalen of die u helpen in de voorbereiding. Dit document bestaat uit vier onderdelen: 1. een toelichting op de plaats van deze expertbijeenkomst in de VTV 2014; 2. een toelichting op de te scoren indicatoren, inclusief te verwachten toekomstige ontwikkelingen daarin; 3. een korte beschrijving van de vier toekomstscenario s en 4. een uitleg over de wijze waarop de indicatoren worden gescoord. In de twee andere documenten vindt u: Bijlage 1: Uitwerking van de toekomstscenario s ten behoeve van het scoren Bijlage 2: Beschrijving van het complete trendscenario: als naslagwerk voor specifieke onderdelen 1

1. Toelichting op de VTV 2014 en de Toekomstscenario s In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) rapporteert het RIVM elke vier jaar over de ontwikkeling van de volksgezondheid in Nederland. De VTV geeft een overzicht van gezondheid, preventie en zorg. De inzichten uit de VTV vormen een basis voor de landelijke Nota Volksgezondheid van het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS). De analyses en feiten zijn ook interessant voor lokale overheden, GGD en, preventie instellingen, zorgverleners, zorgverzekeraars, patiëntenorganisaties en andere gezondheids en zorgorganisaties. De VTV 2014 zal bestaan uit vier onderdelen: 1) Een beschrijving van de volksgezondheid in Nederland in heden en verleden. 2) Trends in de toekomst, op grond van modelberekeningen en expertoordelen. 3) Toekomstscenario's op basis van vier normatieve perspectieven op de volksgezondheid en 4) Kansen en dilemma's bij het voorkómen van toekomstige problemen. Op grond van een groot aantal discussiebijeenkomsten met veel partijen formuleerden we als de belangrijkste maatschappelijke uitdagingen voor onze toekomstige volksgezondheid: lang leven zonder ziekte, participatie van maatschappelijk kwetsbaren, autonomie van burger en patiënt en de houdbaarheid van de zorguitgaven. Deze uitdagingen vormden de basis voor onze vier toekomstscenario s: Op en top gezond, Iedereen doet mee, Heft in eigen handen en Gezonde welvaart. In elk toekomstscenario staat één van de vier uitdagingen centraal. Voor elk scenario is een wenselijk toekomstbeeld van Nederland in 2040 beschreven waarin een antwoord zou zijn gevonden op deze uitdaging, en een strategie om daar te komen. Zie de website http://www.volksgezondheidtoekomstverkenning.nl/ voor de uitgebreide teksten en verslagen van de bijeenkomsten. Bij elk toekomstscenario hoort een ander perspectief op gezondheid, gezondheidszorg en kwaliteit van zorg. Zo is gezondheid in het perspectief van Op en top gezond vooral de afwezigheid van ziekte, terwijl in Iedereen doet mee ziekte diagnoses er niet altijd toe doen: daar gaat het vooral om meedoen in de maatschappij. In het derde perspectief Heft in eigen handen bestaat geen algemeen geldende definitie van gezondheid; dat bepaalt elke patiënt voor zichzelf. In het vierde perspectief, Gezonde welvaart ben je gezond als je geen zorguitgaven declareert. Kansen en dilemma s In de VTV 2014 kiezen we uiteindelijk niet voor één van deze vier toekomstscenario s. Het zijn slechts hulpmiddelen om de discussie te verhelderen en kansen en dilemma s bloot te leggen. Zo wordt in het toekomstperspectief Op en top gezond maximaal ingezet op preventie en behandeling. Het zou best kunnen dat daarmee de autonomie van de burger wordt aangetast en de zorguitgaven stijgen. Binnen dit perspectief zijn dit slechts bijeffecten die men op de koop toe neemt. In het toekomstscenario Gezonde welvaart wordt de stijging van de zorguitgaven beperkt, om zo onze toekomstige welvaart te waarborgen. Ook dat kan effecten hebben die vanuit een of meer andere perspectieven als onwenselijk worden gezien. 2

Op grond van kwantitatieve modellering, aangevuld met expertoordelen, zullen we dit voorjaar het effect van elk toekomstscenario schatten op elk van de vier uitdagingen. We gaan er daarbij vanuit dat een toekomstscenario positief uitwerkt voor de eigen uitdaging, vergeleken met de ontwikkeling in het trendscenario. Zo leidt de strategie van het toekomstscenario Op en top gezond ertoe dat meer mensen lang leven zonder ziekte. Zie de groene cel links boven in onderstaand figuur, waarin de perspectieven in de kolommen staan en de uitdagingen in de rijen. Deze expertbijeenkomst is bedoeld om de onderstaande stoplichttabel in te vullen. In elke bijeenkomst wordt een horizontale rij in de onderstaande tabel gevuld. Wanneer een strategie positief uitwerkt op de uitdaging van een ander perspectief, kleurt die cel ook groen. We spreken dan van een kans: hier zijn zinvolle verbindingen en coalities te maken. Wanneer een perspectief negatieve effecten heeft op een uitdaging, kleurt die cel rood. Hier is sprake van een dilemma: hier moeten (politieke) keuzes gemaakt worden. Lang leven zonder ziekte Participatie van maatschappelijk kwetsbaren Autonomie van burger en patiënt Houdbaarheid van de zorgkosten Op en top Iedereen Heft in Gezonde doet gezond mee eigen handen welvaart Uw beoordeling van de toekomstscenario s op de uitdaging biedt ons inzicht in de mogelijkheden en beperkingen om verschillende beleidsdoelen met elkaar te combineren. Op grond van deze kansen en dilemma s trekken we de komende maanden conclusies en doen we aanbevelingen voor beleid en praktijk. Deze verschijnen in de zomer van 2014. 3

2. Indicatoren voor autonomie van burger en patiënt In dit hoofdstuk geven we voor de kernindicatoren voor autonomie van burger en patiënt de beschikbare informatie over heden, verleden, en de bepalende factoren voor de toekomst. Deze informatie dient als input voor de expertbijeenkomst om te kunnen beoordelen hoe deze indicator zich in de toekomst zal ontwikkelen. Bij gelijkblijvend beleid (zie voor een verdere toelichting bijlage 2: Trendscenario). Als uitkomst van de strategie zoals beschreven in de vier toekomstscenario s op basis van perspectieven (zie bijlage 1). Het betreft de indicatoren: 2.1. Zelfregie; 2.2. Well being; 2.3. Shared decision making. 2.1. Zelfregie Het percentage mensen dat het gevoel heeft te weinig regie te hebben over het eigen leven Toelichting Zelfregie is van betekenis voor mensen zelf: zelfbeschikkingsrecht, eigen kracht, drijfveren en contacten met anderen zijn fundamenteel voor iemands autonomie en identiteit, voor hoe sterk je in het leven staat (Brink et al., 2013). De vraag naar de regie over het eigen leven is de operationalisatie van het begrip stuurkracht uit de levenslooptheorie. Daarmee kunnen mensen hun leven analyseren en eventueel bijstellen (GGD IJsselland, 2013). Termen die te maken hebben met eigen regie zijn empowerment. Hiermee wordt aangeduid dat een achtergestelde bevolkingsgroep de middelen krijgt om haar doelen te bereiken. Anders uitgedrukt: het begrip empowerment geeft aan dat een bevolkingsgroep of individu zijn eigen regie kan voeren en autonoom keuzes maakt. Ook mastery en sense of control zijn gerelateerde termen waarmee de mate wordt aangeduid waarin een individu ervaart zich greep te hebben op gebeurtenissen en situaties (Deeg, 2010). Bronnen en meetinstrument De resultaten die we hier geven zijn afkomstig van onderzoek van de GGD IJsselland. Deze GGD heeft, net als een aantal andere GGD en zelf regie opgenomen in hun enquête onder ouderen en/of volwassenen. Gevoel van regie is bepaald met een verkorte 5 item versie van de Pearlin Mastery Scale. Deze items zijn geformuleerd als stellingen die gerelateerd zijn aan de mate van controle die respondenten ervaren in hun leven (bijvoorbeeld: Ik heb weinig invloed op de dingen die me gebeuren ). Ook in het Longitudinal Ageing Studie Amsterdam (LASA) onderzoek is deze indicator meegenomen. Deze informatie is bovendien door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) gebruikt in hun rapportage kwetsbare ouderen (van Campen, 2011). Heden en verleden Gemiddeld geeft 6% van de mannen en vrouwen een gebrek aan regiemogelijkheden aan. Dit percentage stijgt met de leeftijd, vooral na het 75 e levensjaar. In die leeftijdsgroep ervaart bijna een 4

op de drie ouderen een gebrek aan regiemogelijkheden. Bij een laag opleidingsniveau geeft 17% weinig regie aan terwijl de hogere opleidingsgroep dit slechts in 3% van de gevallen rapporteert; en alleenwonenden scoren lager dan samenwonenden (zie tabel 2.1). Eigen regie blijkt ook gerelateerd aan chronische ziekten, ervaren gezondheid en beperkingen (GGD IJsselland, 2013). Er zijn aanwijzingen dat nieuwe generaties een hogere mate van eigen regie hebben dan vorige generaties. Zo blijkt uit het LASA onderzoek dat de jongere ouderen (64 75 jarigen) in 2006 meer regie hebben dan diezelfde leeftijdsgroep in 1993. Tabel 2.1 Percentage volwassenen dat geen regie over eigen leven heeft, naar achtergrondkenmerken (Bron: GGD IJsselland, 2013). Mensen met het gevoel regie te hebben over hun leven gaan beter om met problemen, waaronder gezondheidsproblemen en dit bevordert het welbevinden en het gevoel van autonomie (GGD IJsselland, 2013). Een hoge mate van regie stelt mensen bovendien in staat om hun eigen (informele) zorg te regelen. Mensen met weinig regie komen relatief snel in de professionele zorg terecht. Bovendien zijn mensen met een hogere mate van eigen regie meer tevredenheid met de zorg. Mogelijk hebben zij een betere keuze gemaakt van zorgverleners of zorginstanties en kunnen zij passender en optimalere zorg krijgen dan mensen met weinig regie (Deeg, 2010). Ook is er onderzoek dat aangeeft dat de therapietrouw hoger is en mensen beter herstellen als ze meer betrokken zijn bij de keuzes rondom hun zorg. Bepalende factoren voor de toekomstige ontwikkeling Chronisch ziek zijn en het hebben van een laag opleidingsniveau zullen ook in de toekomst waarschijnlijk belangrijke factoren blijven, die samengaan met een verminderd gevoel van regie over het eigen leven. Ook vergrijzing speelt een belangrijke rol, waarbij de trend dat de eigen regie toeneemt in opeenvolgende generaties het vergrijzende effect dempt. Mogelijk komt dit door een toename van het opleidingsniveau en de gezondheidsvaardigheden (health literacy) in opeenvolgende generaties. Daarnaast spelen sociale factoren, zoals eenzaamheid een rol (Deeg, 2010). 5

Maatschappelijke trends, technologische ontwikkelingen en ontwikkelingen binnen de zorg versterken de mate waarin mensen zelfregie kunnen uitoefenen. Voorbeelden zijn: Veranderende gezagsverhoudingen, en daardoor veranderende afhankelijkheidsrelaties (bijvoorbeeld tussen zorgverlener en patiënt). Toename van het zelf organiserend vermogen van mensen in verschillende netwerken. Toename van burgerparticipatie en burgerinitiatieven. E health en andere technologie. Zelfmanagement. Literatuur Campen C van (redactie). Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2011. GGD IJsselland. Monitor volwassenen en ouderen 2013. De ouderen van de toekomst. GGD IJsselland, 2013. Deeg D. Empowerment. LASA rapport 2009. Wetenschap voor beleid. Amsterdam: VU, 2010. Brink C, Lucassen A, Middelaar M, Poll A. Methoden en instrumenten zelfregie. Voor ondersteuning van mensen in kwetsbare situaties. Utrecht: Movisie, 2013. 2.2. Subjective Well being Het percentage mensen dat het tevreden is met het leven als geheel Toelichting Subjective well being is een simpele maat, die internationaal veel wordt gebruikt om well being op individueel en bevolkingsniveau te meten. Het is geeft antwoord op de vraag: Hoe tevreden bent u alles in aanmerking nemend met uw leven? In het Verenigd Koninkrijk wordt deze maat voorgesteld als kernindicator bij het evalueren van de impact van verschillende soorten overheidsbeleid (Dolan et al, 2011). Ook de WHO Europa heeft subjective well being als één van de kernindicatoren aangewezen om haar Health 2020 strategie te evalueren (WHO, 2012). Well being wordt mede bepaald door de mate waarin iemand erin slaagt om, afhankelijk van de eigen wensen en mogelijkheden en persoonlijke levensvisie, volwaardig deel te nemen aan de samenleving. Gezondheid is daarbij slechts één, maar wel belangrijk, aspect. Bronnen Het CBS heeft enige tijd via de POLS data verzameld over subjective well being (tevredenheid met het leven). Trenddata zijn voor Nederland beschikbaar van 2003 tot en met 2010. Heden en verleden Op bevolkingsniveau waren de cijfers voor tevredenheid met het leven tussen 2003 en 2010 vrij stabiel, al zijn de fluctuaties in de economische groei enigszins terug te zien is in de trend (zie figuur 2.1). Figuur 2.2 illustreert de gevoeligheid van deze indicator voor ervaren gezondheid en roken. Er is verder een licht effect van leeftijd, waarbij jongeren (18 35 jaar) iets hoger scoren dan ouderen (65+) (CBS Statline). 6

Figuur 2.1: Percentage mannen en vrouwen, dat tevreden is over het leven als geheel 2003 2010. Bron: CBS Statline. 90 88 86 84 Mannen Vrouwen 82 80 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Figuur 2.2: Percentage, dat tevreden is over het leven als geheel 2010, naar ervaren gezondheid en rookstatus. Bron: CBS Statline. 100 100 80 60 40 20 Zeer goed Goed Minder dan goed 80 60 40 20 niet roken roken 0 mannen vrouwen 0 mannen vrouwen Bepalende factoren voor de toekomstige ontwikkeling Naast leeftijd en ervaren gezondheid wordt subjective well being of tevredenheid met het leven mede bepaald door de materiële levensstandaard en sociale factoren, zoals een goede opleiding, niet werkloos zijn en een prettig beroep hebben. Maar subjective well being wordt ook door ernstige sociale, politieke, of economische ontwrichting bepaald (OECD, 2001). Daarnaast zijn zaken als maatschappelijke participatie en vertrouwen van invloed, naast het voldoende ingebed zijn in sociale verbanden en relaties, het vrij zijn van fysieke risico s en het verkeren in een veilig milieu en leefomgeving. Tot slot wordt tevredenheid met het leven ook minder door overmatige belasting bij mantelzorg. Literatuur OECD: The Wellbeing of Nations. The role of human and social capital. OECD, Paris, 2001. Dolan, P, Layard R, Metcalfe R. Measuring subjective well being for public policy. Office for National Statistics, London, 2011. WHO. Measurement of and target setting for well being: an initiative by the WHO Regional Office for Europe. Second meeting of the expert group, Paris, France, 25 26 June 2012. CBS Statline): Data over tevredenheid naar gezondheid en risicofactoren op statline.cbs.nl/statweb/publication/default.aspx?dm=slnl&pa=81466ned&d1=2 3&D2=a&D3=0 2&D4=a&HDR=T%2cG2%2cG3&STB=G1&VW=T 7

2.3. Shared decision making Het percentage mensen dat zegt mee te mogen beslissen over behandeling en zorg Toelichting Shared decision making (meebeslissen) is een concept waarin de mogelijkheid van de patiënt om in de zorg mee te beslissen centraal staat. Het wordt als volgt omschreven: de mate van shared decision making is de mate waarin zorggebruikers ervaren dat ze mogen meebeslissen over de geboden zorg (nooit/soms/meestal/altijd). Binnen het zorgonderzoek wordt onder de titel zelfmanagement nauw aan dit concept verwant onderzoek verricht. Bronnen Deze indicator werd door het NIVEL ontwikkeld als onderdeel van de CQ index en verzameld door het Centrum Klantervaringen zorg (CKZ). Data zijn voor een aantal recente jaren beschikbaar voor verschillende sectoren (huisartsenzorg, fysiotherapie, ziekenhuiszorg, thuiszorg, verpleging en verzorgingstehuizen) en voor verschillende aandoeningen (o.a. reuma, staar, borstkanker, chronische huidaandoening). Inmiddels heeft het kwaliteitsinstituut (CVZ) de CQ Index en de CQImeetinstrumenten overgenomen van het CKZ. Heden en verleden Onderzoek aan deze indicator geeft aan dat, bijvoorbeeld, gebruikers van het ene type zorg (fysiotherapie) vaker zeggen duidelijk uitleg te krijgen dan gebruikers van het andere type zorg (ziekenhuiszorg) (Zorgbalans, RIVM). Er blijken verder flinke onderlinge verschillen tussen verschillende aanbieders van zorg. Zo is er in de voorbereidingsfase van de overgang naar een verpleeg of verzorgingshuis een enorme spreiding tussen instellingen in de door de patiënt ervaren mate waarin kon worden meebeslist. Bij staaroperaties is er weinig spreiding binnen de groep van zorgverleners. Hoe groter de spreiding, hoe groter de verschillen en hoe meer zorgaanbieders van elkaar kunnen leren. Het is wel nodig dat duidelijk wordt waarin de hoog scorende zorgaanbieders zich onderscheiden van de laag scorende zorgaanbieders (Zorgbalans, RIVM). Bepalende factoren voor de toekomstige ontwikkeling De mate waarin shared decision making in de zorg plaats vindt wordt bepaald door de assertiviteit van de patiënt en zijn of haar kennis over gezondheid en zorg in het algemeen ( health literacy ) en over de eigen ziekte in het bijzonder. Daarnaast bepalen ook kenmerken en randvoorwaarden (keuzemogelijkheden) van de zorg de kans en mate waarin meebeslissen een rol kan spelen. Ook de attitude van de zorgverlener (vraaggerichtheid) is belangrijk. Verder is meebeslissen niet voor iedere patiënt in iedere situatie haalbaar of zinvol. Aandacht voor zelfmanagement en meebeslissen van de patiënt in medisch onderwijs en onderzoek lijkt belangrijk naast de ontwikkeling van protocollen en richtlijnen, die expliciet rekening houden met de keuzemogelijkheid van de patiënt. Literatuur Zorgbalans, RIVM: http://www.gezondheidszorgbalans.nl/kwaliteit/vraaggerichtheid/mogelijkheidom mee te beslissen/ 8

3. Vier toekomstscenario s op basis van perspectieven Op grond van een groot aantal discussiebijeenkomsten met veel partijen formuleerden we als de belangrijkste maatschappelijke uitdagingen voor onze toekomstige volksgezondheid: lang leven zonder ziekte, participatie van maatschappelijk kwetsbaren, autonomie van burger en patiënt en de houdbaarheid van de zorguitgaven. Deze uitdagingen vormden de basis voor onze vier toekomstscenario s: Op en top gezond, Iedereen doet mee, Heft in eigen handen en Gezonde welvaart. In elk van de onderstaande toekomstscenario staat één van de vier uitdagingen centraal. Voor elk scenario is een wenselijk toekomstbeeld van Nederland in 2040 beschreven (een streefbeeld ) waarin een antwoord zou zijn gevonden op deze uitdaging, en een strategie om daar te komen. Zie bijlage 1 voor de uitgebreide beschrijving van het perspectief en de strategie. Bij elk toekomstscenario hoort een ander perspectief op gezondheid, gezondheidszorg en kwaliteit van zorg. Zo is gezondheid in het perspectief van Op en top gezond vooral de afwezigheid van ziekte, terwijl in Iedereen doet mee ziekte diagnoses er niet altijd toe doen: daar gaat het vooral om meedoen in de maatschappij. In het derde perspectief Heft in eigen handen bestaat geen algemeen geldende definitie van gezondheid; dat bepaalt elke patiënt voor zichzelf. In het vierde perspectief, Gezonde welvaart ben je gezond als je geen zorguitgaven declareert. Voor alle zekerheid: in de VTV 2014 kiezen we uiteindelijk niet voor één van deze vier toekomstscenario s. Het zijn slechts hulpmiddelen om de discussie te verhelderen en kansen en dilemma s bloot te leggen. 9

Toekomstscenario 1: Heft in eigen handen Drijfveren en uitdagingen We weten zelf het beste wat goed voor ons is Het gaat om de kwaliteit van ons leven De overheid biedt ruimte aan plannen van burgers Zorgverleners luisteren naar ons Streefbeeld In 2040 bepalen de Nederlanders zelf wat goed voor hen is. Het gaat immers om hoe wij zelf de kwaliteit van ons leven ervaren. We verbeteren zelf de kwaliteit van leven, samen met anderen in onze omgeving. Daarvoor hebben we onze eigen netwerken. Zorginstellingen en zorgverleners kunnen daarbij helpen, als wij daar om vragen. Ook in het contact met zorgverleners houden wij zelf het heft in handen. Zorgverleners houden rekening met onze wensen en voorkeuren. Het gaat immers om ons leven. In dit Nederland staan de burgers aan het roer. Gezondheid en zorg in dit perspectief In dit perspectief betekent gezondheid vooral kwaliteit van leven. Wat dat precies inhoudt, dat beoordeelt ieder voor zichzelf. Preventie en zorg zijn brede begrippen. Ook alternatieve geneeswijzen, en life coaches kunnen hieronder vallen. Zorg is goed als de patiënt tevreden is. Wat in deze beoordeling meeweegt bepaalt iedere patiënt voor zichzelf. Kenmerken van de strategie Burgers nemen het voortouw bij het organiseren van preventie en zorg die aansluiten bij de eigen behoeftes. De overheid is niet sturend en vertrouwt erop dat burgers de voor hen beste keuzes zullen maken. Dit betekent dat er een open oog is voor de eigen kracht en de eigen wensen van burgers, ook als gezondheid daar in strikte zin niet leidend in is. Dit kan desgewenst worden georganiseerd in netwerken, collectieven, coöperaties, maatschappelijke organisaties, die al dan niet samenwerken met bedrijven. Overheden zitten daarbij niet in de weg (minder regelgeving) en faciliteren alleen datgene wat niet door het individu geregeld kan worden, zoals infrastructuur en grensoverschrijdende zaken. Zorgverleners en gezondheidsbevorderaars zoeken zoveel mogelijk de aansluiting bij de wensen en waarden van de patiënt. Hierdoor ontstaat er een grote diversiteit aan preventie en zorgverleningsvormen. 10

Toekomstscenario 2: Op en top gezond Drijfveren en uitdagingen Lang en gezond leven Een gezonde leefstijl Bescherming tegen gezondheidsgevaren Effectieve preventie en effectieve zorg Streefbeeld In 2040 zijn de inwoners van Nederland op en top gezond. We leven lang, en hebben de beste gezondheid van heel Europa, zowel lichamelijk als geestelijk. Doordat iedereen gezond leeft, komen er niet veel chronisch zieken meer bij. De overheid beschermt ons tegen alle mogelijke aanvallen op onze gezondheid vanuit het milieu, het voedsel of de veeteelt. Wanneer je toch ziek wordt, ontvang je de best mogelijke gezondheidszorg, zodat je weer snel beter bent. Behandelingen worden steeds beter, dankzij de nieuwste technologie. Nederland was nog nooit zo gezond. Gezondheid en zorg in dit perspectief In dit perspectief ben je gezond als je geen ziekte hebt. Je leeft gezond als je niet rookt, gezond eet en voldoende beweegt. Dat beoordeelt de dokter. Bij zorg denk je in dit perspectief aan preventie en aan zorg gericht op genezing. Zorg is goed als zieken worden genezen, en vroegtijdig overlijden wordt voorkomen. Kenmerken van de strategie De rijksoverheid voert de regie op gezondheid en veiligheid en zorgt voor de afstemming van het beleid op lokaal en internationaal niveau. Hierbij is het beginsel all policy = health policy leidend. Op ieder niveau (rijk, provincie, gemeente) voert de overheid een integraal gezondheidsbeleid waarbij zoveel mogelijk gezocht wordt naar synergie met de beleidsdomeinen als ruimtelijke ordening, milieu, landbouw en werkgelegenheid. Zorgprofessionals nemen het initiatief bij het leveren van kwalitatief hoogstaande preventie en zorg. De krachtenbundeling van wetenschap, bedrijfsleven en zorgpraktijk stimuleert de innovatie in preventie en zorg. Het aanmoedigen van gezond gedrag en het bevorderen van de health literacy staan hoog op de maatschappelijke agenda en vinden hun weerslag in het onderwijsprogramma. 11

Toekomstscenario 3: Iedereen doet mee Drijfveren en uitdagingen We beschermen en steunen de zwakkeren We sluiten niemand uit Mensen met gezondheidsproblemen doen mee Preventie en zorg richten zich op kwetsbare groepen Streefbeeld In 2040 wordt in Nederland niemand uitgesloten: iedereen mag meedoen. Niemand staat er alleen voor: we helpen elkaar. Kwetsbare mensen krijgen ondersteuning en kunnen daardoor volwaardig bijdragen aan de samenleving. Die bijdrage bestaat uit werken, leren of zorgen. De gezondheidszorg en maatschappelijke ondersteuning helpen mensen met gezondheidsproblemen om naar vermogen mee te doen. Slimme nieuwe technologische hulpmiddelen helpen daarbij. In dit Nederland doet iedereen mee. Gezondheid en zorg in dit perspectief In dit perspectief gaat het goed met je als je meedoet. Dat beoordeelt een deskundige op het gebied van werken, leren of zorgen. Zorg is in dit perspectief veel breder dan medische zorg. Ook welzijnswerk en arbodiensten vallen hier onder. Gehandicaptenzorg en de geestelijke gezondheidszorg spelen in dit perspectief een belangrijke rol. Zorg is goed als mensen daardoor weer kunnen meedoen. Dat geldt vooral voor de maatschappelijk zwakkeren. Kenmerken van de strategie Gemeenten realiseren in samenwerking met lokale organisaties en bedrijven de omstandigheden waaronder iedereen kan en wil meedoen. De rijksoverheid biedt hiervoor via wetgeving de randvoorwaarden. In het beleid van gemeentes worden de domeinen van zorg, welzijn, arbeid, ruimtelijke ordening en onderwijs geclusterd, waarbij er expliciete aandacht is voor de groep maatschappelijk zwakkeren. Participatie professionals (arbeidsdeskundigen, buurtwerkers) treden op als liaison tussen gemeente en burgers. Werkgevers zorgen voor voldoende arbeidsplaatsen voor maatschappelijk zwakkeren en voeren een actief beleid op het gebied van ziekteverzuim en reintegratie. Bovendien geven ze werknemers ruimte voor andere vormen van participatie, zoals mantelzorg. Preventie staat vooral in het teken van maatschappelijke participatie en strekt zich uit tot alle levensdomeinen 12

Toekomstscenario 4: Gezonde welvaart Drijfveren en uitdagingen Welvaart, ook voor komende generaties De overheid houdt voldoende geld over voor onderwijs en andere overheidstaken Burgers en werkgevers kunnen de zorgpremies blijven betalen Doelmatige zorg voor wie het echt nodig heeft Streefbeeld In 2040 worden de zorgkosten in bedwang gehouden, om zo onze welvaart op peil te houden. Er wordt hard opgetreden tegen onnodige zorg, verkwisting of fraude. Slimme technologieën vervangen dure arbeidskrachten. Zo blijven de zorgpremies voor burgers en werkgevers betaalbaar. En de overheid houdt voldoende geld over voor andere overheidstaken, zoals onderwijs. Onze welvaart neemt toe, waardoor we de zorg kunnen blijven betalen voor wie dat echt nodig heeft. Nederland is in 2040 ook financieel gezond. Gezondheid en zorg in dit perspectief In dit perspectief ben je gezond als je geen zorgkosten vergoed krijgt van de zorgverzekeraar. Zorg wordt in dit perspectief versmald tot noodzakelijke zorg, betaald uit de collectieve middelen. Zorg is goed als ze zinnig en zuinig is. Dat beoordeelt de minister van VWS samen met zorgverzekeraars. Kenmerken van de strategie De overheid stelt door middel van pakketmaatregelen, strengere indicatiestellingen en convenanten met zorgverleners de kaders wat betreft de collectief gefinancierde gezondheidszorg. Ze ziet toe op de handhaving van deze kaders. Daarnaast bewaakt de overheid de transparantie van de zorgmarkt. Zorgverleners concurreren met elkaar op kwaliteit en kosten en zorgverzekeraars kopen voor wat betreft het basispakket zorg in op basis van doelmatigheid en prijs. Bovendien zorgen verzekeraars er samen met werkgevers voor dat de zorgkosten en ziekteverzuim omlaag worden gebracht. Het niet collectief gefinancierde deel van de gezondheidszorg wordt overgelaten aan de markt. 13

4. Werkwijze voor het scoren van de indicatoren bij de scenario s Het scoren van de indicatoren gebeurt bij het Trendscenario en bij de Toekomstscenario s op verschillende manieren. Hieronder worden deze manieren beschreven, waarna van elk een voorbeeld wordt gegeven. Beschrijving van de werkwijze A. Scoren bij het Trendscenario 1. Voor elke indicator wordt u gevraagd om vanuit uw expertise in te vullen wat er met deze indicator gebeurt wanneer ontwikkelingen verlopen volgens het Trendscenario (geen nieuw beleid); referentiepunt: het heden. 2. De mogelijke scores voor een indicator zijn: 0 = is in 2040 ongeveer gelijk +1 = is in 2040 verbeterd +2 = is in 2040 sterk verbeterd 1 = is in 2040 verslechterd 2 = is in 2040 sterk verslechterd 9 = ik weet het niet 3. Vervolgens typt u kort uw argumenten voor uw score in. 4. Het systeem geeft de scores en hun verdeling van alle deelnemers weer. 5. De gespreksleider geeft de ruimte om over uw score met de andere deelnemers in gesprek te gaan, waarbij in ieder geval de grootste verschillen besproken worden. 6. Daarna geeft u nogmaals uw score indien gewenst bijgesteld. B. Scoren bij de Toekomstscenario s De toekomstscenario s worden aangeboden in de volgorde zoals ze zijn beschreven in de bijlage. 1. Voor elke indicator wordt u gevraagd om vanuit uw expertise in te vullen wat er met deze indicator gebeurt wanneer ontwikkelingen verlopen volgens dit aangeboden Toekomstscenario. a. U wordt eerst gevraagd te scoren met als referentiepunt: het heden. 2. De mogelijke scores op een indicator zijn: 0 = is in 2040 ongeveer gelijk aan heden +1 = is in 2040 verbeterd +2 = is in 2040 sterk verbeterd 1 = is in 2040 verslechterd 2 = is in 2040 sterk verslechterd 9 = ik weet het niet 3. Vervolgens typt u kort uw argumenten voor uw scores in. 14

4. Het systeem geeft de scores en hun verdeling van alle deelnemers weer. 5. De gespreksleider geeft de ruimte om over uw scores met de andere deelnemers in gesprek te gaan, waarbij in ieder geval de grootste verschillen besproken worden. 6. Daarna geeft u nogmaals uw scores indien gewenst bijgesteld. 7. Tenslotte wordt u gevraagd om alle indicatoren te scoren met als referentiepunt: het Trendscenario (geen nieuw beleid). Voorbeelden van het scoren A. Een voorbeeld van het scoren van indicatoren bij het Trendscenario: Indicator (voorbeeld): Maatschappelijke participatie van mensen met beperkingen. Mogelijke scores voor een indicator zijn: 0 = is in 2040 ongeveer gelijk +1 = is in 2040 verbeterd +2 = is in 2040 sterk verbeterd 1 = is in 2040 verslechterd 2 = is in 2040 sterk verslechterd 9 = ik weet het niet VRAAG: Wat gebeurt er met deze indicator wanneer ontwikkelingen verlopen volgens het Trendscenario (geen nieuw beleid)? referentiepunt: het heden. 1. Mijn score voor deze indicator in 2040 is: 2. Mijn argumenten voor mijn score zijn (kort en krachtig): 3. Mijn definitieve score (na bespreking) voor deze indicator is: 4. Mijn argumenten voor mijn score zijn (indien anders dan bij 2): 15

B. Een voorbeeld van het scoren van indicatoren bij ieder van de 4 Toekomstscenario s: Toekomstscenario (voorbeeld): Iedereen doet mee Indicator (voorbeeld): Zelfregie Mogelijke scores voor een indicator zijn: 0 = is in 2040 ongeveer gelijk +1 = is in 2040 verbeterd +2 = is in 2040 sterk verbeterd 1 = is in 2040 verslechterd 2 = is in 2040 sterk verslechterd 9 = ik weet het niet VRAAG: de indicator ten opzichte van het heden: Wat gebeurt er met deze indicator wanneer ontwikkelingen verlopen volgens dit Toekomstscenario? referentiepunt: het heden. 1. Mijn score voor deze indicator in 2040 ten opzichte van het heden is: 2. Mijn argumenten voor mijn score zijn (kort en krachtig): 3. Mijn definitieve score (na bespreking) voor deze indicator is: 4. Mijn argumenten voor mijn score zijn (indien anders dan bij 2): VRAAG: de indicator ten opzichte van Trendscenario (geen nieuw beleid) Wat gebeurt er met deze indicator wanneer ontwikkelingen verlopen volgens dit Toekomstscenario? referentiepunt: het Trendscenario. 1. Mijn score voor deze indicator in 2040 ten opzichte van het Trendscenario is: 2. Mijn argumenten voor mijn score zijn (kort en krachtig): 16