Algemene informatie voor scholen Startgroep najaar 2009 In LES 2.0 werken DigilessenVO, Beeld en Geluid, Naturalis, het Filmmuseum, Rijksmuseum van Oudheden, Museum Volkenkunde en het Nationaal Archief samen met Pantamedia en Edutude aan digitale lesplannen voor het onderwijs.
Het project LES 2.0 In samenwerking met zes erfgoedinstellingen werken arrangeurs (docenten) aan het ontwikkelen van digitale lesplannen. Met deze lesplannen (kant-en-klare lessen voor de leerling en de docent) worden erfgoedbronnen ontsloten en digitaal beschikbaar gesteld aan het voortgezet onderwijs via een webomgeving. Dat zal gebeuren via verschillende kanalen, waaronder www.lesbank.nl. Binnen het project LES 2.0 worden lesplannen in eerste instantie ontwikkeld voor de volgende vakgebieden: * Leergebied Mens en Maatschappij: onderbouw (vmbo, havo, vwo, incl. lwoo) * Programma Zorg en Welzijn: bovenbouw: vmbo-b, vmbo-k (incl. lwoo) * Biologie: tweede fase: havo, vwo Typisch LES 2.0 Het project LES 2.0 leidt tot collecties digitale lesplannen met de volgende kenmerken: Afgeronde leereenheden, gekoppeld aan kerndoelen resp. exameneisen Krachtige en betrouwbare bronnen van musea en archieven (collecties ED*IT). Kwaliteit: ontwikkeld door docenten uit de praktijk i.s.m. onderwijskundigen. Eenvoudig bereikbaar via het ELO of via het internet (dus ook thuis). Compacte leereenheden (in veel gevallen precies 1 lesuur). Direct inzetbaar als kant-en-klare bouwstenen voor uw onderwijsprogramma en (vanzelfsprekend) eenvoudig zelf aan te passen aan uw eigen wensen De erfgoedinstellingen die meewerken aan LES 2.0: Instituut voor Beeld & Geluid, Hilversum Museum Volkenkunde, Leiden Nationaal Archief, Den Haag Museum Naturalis, Leiden Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Filmmuseum, Amsterdam What s in the name LES 2.0? Het begrip twee punt nul leunt op de volgende trefwoorden: niet de aanbieder bepaalt, maar de gebruiker verrassing kritische blik delen en doorgeven combineren het is nooit klaar aanvullen ontdekken je eigen ei kwijt kunnen samenwerken aanpassen open En vanuit die geest wordt Les 2.0 ontwikkeld, aangeboden en geïmplementeerd. 1
Van prachtige bronnen en mooie instrumenten naar lesplannen In onderstaand schema ziet u de samenhang tussen LES 2.0, ED*IT en de bronnen van de erfgoedinstellingen. Bronnen geïntegreerd in lesplannen Zoek-, werk- en ontwerpomgeving van bronnen in ED*IT. Bevat tevens dossiers. Krachtige bronnen 2
Lesplannen en arrangementen Een lesplan Een lesplan is een leereenheid die compleet wordt aangeboden, afgerond en direct bruikbaar is voor docent en leerling. Het lesplan kan eenvoudig zelf worden aangepast en bewerkt. Kenmerken zijn:... heeft werkvormen die digitaal uitgevoerd of ondersteund worden... heeft een vaste opbouw van leeractiviteiten... kan zelfstandig (individueel/groepjes) worden doorlopen Lesplan... staat voor een leereenheid van minimaal 1 sbu... kan als onafhankelijk onderdeel ingezet worden of als onderdeel van arrangement... behandelt één of meerdere leerdoelen uit de leerdoelenmatrix Een arrangement Een arrangement is een serie lesplannen die samen een omvangrijk onderwerp behandelen. De lesplannen uit een arrangement hebben een voorkeursvolgorde. Ze kunnen eventueel apart gebruikt worden als de docent delen van het onderwerp via ander lesmateriaal of de methode aanbiedt. Als het gaat om arrangementen variëren de lesplannen in beheersingsniveau. We onderscheiden twee didactische niveaus: Verkennende lessen Dit zijn lessen waarin de leerlingen snuffelen aan het onderwerp. Beheersende lessen Deze lessen gaan dieper in op de inhoud en bestendigen de leerdoelen die ook al in de verkennende lessen aan bod zijn gekomen. Daarnaast is er extra aandacht voor reflectie. 3
De basis: de leerdoelenmatrix De lesplannen zijn gebaseerd op een eigen leerdoelenmatrix die werd samengesteld met adviezen van SLO en KPC Groep. De LES 2.0-leerdoelenmatrix geeft docenten die zelf lesplannen willen samenstellen snel inzicht in koppelingen naar kerndoelen en examenprogramma s. Ten behoeve van LES 2.0 werden inhouden, vakvaardigheden en algemene vaardigheden in een praktisch planningsinstrument samen gebracht (het kaartjes model ). Uitgangspunt bij deze benadering is een thema ordening met subthema s. Voorbeeld uit leerdoelenmatrix Mens & Maatschappij onderbouw VO Onderwijskundige uitgangspunten Aan het project zijn een aantal onderwijskundige uitgangspunten verbonden: Curriculumdekkend Het aanbod van lesplannen geeft een garantie voor een volledige dekking van het curriculum. Actief en interactief De werkvormen in de lesplannen zetten leerlingen aan tot een actief en interactief leerproces. Differentiatie Een aantal lesplannen wordt zo ontwikkeld dat extra oefening, herhaling, verdieping of verbreding voor de leerling mogelijk is. Transparant De lesplannen bevatten geen uitgebreide handleiding voor de docent. Per les is een aantal ondersteunende docenticonen zichtbaar. Deze geven de belangrijkste informatie weer, zoals o.a. tijdindicatie en mogelijke aanverwante lessen. 4
LES 2.0 in de scholen LES 2.0 wil aan de school/de vaksectie de keuze overlaten in welke mate zij het bestaande lesmateriaal vervangen voor lesplannen van LES 2.0. LES 2.0 gaat daarom uit van verschillende gebruiksmodellen. 5
De vaste opbouw van lesplannen Elk lesplan volgt een vaste structuur van leeractiviteiten. Voor deze opbouw is gekozen omdat er dan sprake is van een complete leercirkel. En dat is een voorwaarde voor effectief leren. De opbouw is als volgt: 6
Het ontwerpproces Het ontwikkelen van een lesplan wordt in LES 2.0 opgedeeld in drie fasen; macro, meso, micro. Voor iedere fase is een format beschikbaar. Elk format levert een deel van het ontwerp op met als doel: Macro-ontwerp Opbrengst van een brainstorm over de inhoud en de vaststelling van de lesdoelen voor een lesplan. Het macro-ontwerp is een digitaal formulier dat voor medearrangeurs, erfgoedinstellingen en de redactieteams is in te zien. Het macro-ontwerp levert een eerste wensenlijstje op voor bronmateriaal. Meso-ontwerp Onderwijskundig ontwerp voor het lesplan: welke mentale handelingen, welke werkvormen en aan welke bronnen wordt er gedacht. Dit dient als een onderbouwing voor de arrangeur zelf. Micro-ontwerp Compleet uitgewerkt lesplan dat gereed is om gebouwd te worden in de tool (LOG 3), geschreven in leerling-taal. 7
Het belang van een goede voorbereiding: de macro Binnen het project LES 2.0 werken arrangeurs op gestructureerde wijze aan lesplannen. Die manier van werken is tevens van belang voor docenten zie zelf lesplannen willen gaan maken of bewerken. Ter illustratie doel en werkwijze van de macro! 8
De kracht van een goede uitwerking De kracht van de lesplannen schuilt behalve in planning (de leerdoelenmatrix en de Macro s) in de gekozen didactiek (de combinatie van leeractiviteiten in relatie tot leerdoel, leerdersprofiel en gebruikte bronnen en media). In LES 2.0 wordt de uitwerking vastgelegd in een vaste structuur van leeractiviteiten: oriënteren, verwerven, bestendigen en reflecteren. In deze structuur vindt het leren plaats. Om dit te realiseren wordt per leeractiviteit de juiste mentale handelingen gekozen. Bij deze mentale handelingen worden vervolgens passende werkvormen gekozen. Mentale handelingen? Mentale handelingen zijn nodig om het doel van oriënteren, verwerven, bestendigen en reflecteren te bereiken. Een mentale handeling is een actie in het hoofd van de leerling, waardoor hij actief met de lesinhoud bezig is. Per leeractiviteit kunnen verschillende mentale handelingen aangesproken worden. Leerlingen komen tot mentale handelingen door de juiste vorm van oefeningen, opdrachten etc. De arrangeur selecteert voor iedere leeractiviteit één of meerdere mentale handeling(en) die voor die doelen functioneel zijn. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de mogelijke mentale handelingen per leeractiviteit (in willekeurige volgorde) met een omschrijving van de mentale handeling. 9
Koppeling mentale handelingen en werkvormen Binnen LES 2.0 wordt gewerkt met een breed scala van werkvormen waarmee arrangeurs hun lesplannen kunnen inrichten. Alle werkvormen zijn geplaatst in een handig overzicht en van elke werkvorm is een ontwerpinstructie voor handen. Voorbeeld uit de LES 2.0-werkvormenplanner 10
Hieronder ziet u drie voorbeelden van ontwerpinstructies voor het uitwerken van werkvormen. 11
Het bewaken van de kwaliteit van LES 2.0-lesplannen LES 2.0 staat ervoor alleen lesplannen te publiceren die voldoen aan de door het project opgestelde kwaliteitseisen. Hiervoor is een kwaliteitsinstrument ontwikkeld. De basis voor de kwaliteit vanlesplannen ligt in het didactisch model en de werkvormenplanner plus het kwaliteitsinstrument en deleerdoelenmatrix. Het kwaliteitsinstrument kan op twee manieren ingezet worden: Als controlemiddel voor de arrangeur. U controleert zelf of zijn les aan de gestelde eisen kanvoldoen. Als toetsinstrument om de ontwikkelde lesplannen te toetsen aan de gestelde kwaliteitseisen. Dit doet het redactieteam. Het instrument is tevens een hulpmiddel waarmee feedback aan arrangeurs gegeven kan worden. Voorbeeld van het kwaliteitsinstrument Er zijn drie redactieteams (MeMij, Biologie en Zorg&Welzijn). In ieder team zit een redacteur met een inhoudelijk adviseur (docent aan lerarenopleiding) en een senior arrangeur vanuit DigilessenVO (DVO). Deze redactie stuurt de ontwikkeling en oplevering van de lesplannen en tools aan. Het kwaliteitsinstrument bestaat uit een aantal vragen. De redactie beantwoordt iedere vraag per lesplan. Er dient een honderd procent ja -score te zijn. Bij een minder dan honderd procent is het aan de redactie om een lesplan af of goed te keuren. 12
Tot slot: meedoen met LES 2.0 LES 2.0 is een project dat leidt tot digitale lesplannen maar vooral ook tot een nieuwe manier van plannen, ontwerpen en arrangeren van lessen en lessencycli of programma s. Het project levert lesplannen, tools, toegang tot bronnen maar vooral ook inzichten en ervaring als het gaat om vrijere vormen van het inrichten van uw onderwijs. In LES 2.0 werken scholen samen met erfgoedinstellingen en met onderwijsexperts. Dat is een goed begin. Het project komt pas écht tot leven als er veel scholen mee gaan doen en hun eigen ervaringen gaan delen en van daaruit de materialen en deskundigheid aanvullen. Dan is het dus écht twee punt nul! Tijdpad 1. 29 oktober: infopakket voor groep I scholen (overzicht lesplannen) 2. 16 november: eerste collecties lesplannen live voor werken met leerlingen (versie 0.8) 3. december: informatie voor groep II scholen 4. januari: start groep II scholen (versie 0.9) 5. april/mei: start groep III scholen (versie 1.0) 6. juli: oplevering en overdracht LES 2.0 van investeringen. Er wordt geen winst gemaakt. Voor scholen die in 2009/2010 gaan starten met LES 2.0 betekent dat: geen licentiekosten in schooljaar 2009/2010 scholingsbijeenkomsten en intervisie (in Hilversum bij Beeld en Geluid) onderzoek op locatie (optie) advies over praktijk gebruik (live en op afstand) toegang tot alle tools en achterliggende onderwijsdocumenten u betaalt uw eigen kosten (uren en reiskosten) Samenwerken als peer reviewer? LES 2.0 werkt aan een model voor peer reviewing van lesplannen waarbij docenten gericht wordt gevraagd te rapporteren over ervaringen en kwaliteit van lesplannen. De organisatie wordt daar voor najaar 2009 ingericht. Voor deelnemers is een beperkte vergoeding en een aanvullend ondersteuningstraject beschikbaar. Contact over starten met LES 2.0 en over peer reviewing via info@les20.nl Facilitering en kosten Vooraf: LES 2.0 wordt ontwikkeld met een mix van subsidies en investeringen. Vanaf schooljaar 2010/2011 wordt een fair price berekend voor het financieren van de continuïteit en uitbouw van LES 2.0 en het terugverdienen *LES 2.0 is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage vanuit het Actieprogramma Maatschappelijke Sectoren & ICT, een initiatief van 6 departementen.