Travrso's bouwn, spln n ontwrpn - dl 2: knnismakn mt fluitn in n lag barokstmming - Jan Boutrs Vooraf: in dl 1 van dz sri ging ik in op ht bgin van mij travrso-avonturn, d aanschaf van n godkop fabriksfluit van ht mrk Alxandr Hinrich n d zoktocht naar informati ovr travrso's. In dl 2 ga ik vrdr op mijn ontdkkingsris, waarbij wr n aantal instrumntn n litratuur ovr ht instrumnt wordt bsprokn. Guido Klmisch, Schrr n Grnsr Mt d Alxandr Hinrich travrso als uitgangspunt ging ik op zok naar imand di mij ls wild gvn. Dat wrd Carla Kmm (ton nog Carla Mahlr) uit Arnhm, di mij chtr dirct vrzkrd dat ik toch n hl andr instrumnt nodig had: ntj in n lagr barokstmming (in a-415 Hz, n halv toon ondr d modrn stmming van a-440 Hz), n dan n cht kopi van n oud instrumnt. Zij vrws mij naar d fluitnbouwr Guido Klmisch di ton nog (1975/ 76) in Schvningn woond n kort rop naar Zwoll vrhuisd. Tgnwoordig woont n wrkt Guido in Brlijn n maakt voor zovr ik wt alln nog blokfluitn. Hij hft voor mij n kopi naar n fluit van Schrr gmaakt, n bouwr van wi ton nog nit bknd was dat hij in ht wat afglgn stadj Butzbach (Hssn) had gwoond. Van Johanns Schrr is n opmrklijk aantal (ca. 35) ivorn travrso's bwaard, n voor zovr ik wt maar nkl (2) in buxus, ondr andr in ht Grmanischs Nationalmusum in Nurnbrg (inv. nr MIR 284). Op d wbsit van dit musum kun j n lijst vindn mt instrumntn waarvan tkningn zijn gmaakt (http://forschung.gnm.d/rssourcn/ musikinstrumnt/srvic/gnm_tz_rontgn.pdf). D Schrr-travrso staat daar nit bij, wl d volgnd intrssant instrumntn: - MI 257 (BO) Qurflöt mit zwi auswchslbarn Mittlstückn, Jacob Dnnr, Nürnbrg um 1715. Diagramm ds Innndurchmssrs. 193 x 30 cm 8, - MI 566 Qurflöt mit d1- und c1-fuß, Jacob Dnnr, Nürnbrg um 1710. Zichnung allr Til und Diagramm dr Innndurchmssr in dr Achs dr Tonlöchr und qur dazu. 110 x 58 cm 8,50 - MIR 297 Qurflöt mit 7 auswchslbarn Mittlstückn, Karl August Grnsr, Drsdn um 1775. Zichnung allr Til und Diagramm dr Innndurch mssr in dr Achs dr Tonlöchr und qur dazu. 115 x 100 cm 15, Wat btrft d travrso MI 566 van Jacob Dnnr: dit is n van d winig instrumntn mt tw votjs: ntj mt n nkl dis/s-klp, n n andr waarop nit alln n dis/s-klp, maar ook n c-klp is t vindn. Ht gaat om n dridlig instrumnt in ivoor, naar mn zgt d vrogst travrso di dz bromd bouwr hft gmaakt. Quantz was ovrigns tgn n c-klp op d travrso: dz zou slcht zijn voor d klank. Op wbsit van d Duits fluitnbouwr Karl Pfrtzschnr las ik chtr ht volgnd: Ein absolut Rarität stllt di hrrlich Elfnbinflöt von Dnnr im Grmanischn Nationalmusum in Nürnbrg dar. Si ist sit 1945 di inzig noch rhaltn Flöt mit C-Fuß aus disr Zit und in jdr Hinsicht in außrgwöhnlichs Instrumnt: Obwohl nach barockm französischm Vorbild dritilig garbitt, vrzichtt Dnnr bi Kopfstück und Mittltil auf jglichs barock Drchslwrk und schuf inn dr schlichtstn und zuglich lgantstn Flötnkörpr übrhaupt. Im Ggnsatz dazu "xplodirt" das Fußtil förmlich vor barockm Drchsl-Zirrat und wist so auf di "brandnu" Errungnschaft diss C-Fußs hin. Klanglich rgibt das vil Elfnbin inn shr markantn, abr nicht schnidndn Ton, dr durch di zusätzlich C-Klapp vil Gstaltungsmöglichkitn rfährt (www.ton-in-holz.d/dnnr.htm) Trug naar Schrr: ik wt chtr nit of Klmisch d Schrr-travrso uit Nurnbrg als uitgangspunt hft gnomn voor mijn kopi. Wl wt ik dat hij d kopi hft gmaakt van buxus uit Thailand of Kora. Op d nglstalig sit http://n.wikipdia.org/wiki /Buxus vond ik n hl lijst mt buxussoortn, vrschillnd daarvan uit China n omgving. Ook in Zuid-Afrika groit n buxus-soort, trwijl opvallnd gnog op Cuba vrschillnd soortn uit ht gslacht voorkomn. Of ht daarbij gaat om struikn of boompjs di ook rdlijk dikts aan hout producrn: dat kon ik op intrnt nit achtrhaln. D Schrr-travrso van Klmisch hb ik dstijds opgmtn. Opvallnd is d grot sprong in d boring tussn bid middndln. J vrwacht n glidlijk vrsmalling, maar w zin n vrwijding: van 15.2 mm ondrin ht bovnst middndl naar 16.5 mm dirct na d tapholt van ht ondrst middndl (waarna d boring wr vrsmalt). En vrglijkbar sprong van smal naar wijdr in d boring tussn d middndln hb ik vakr gzin, juist bij instrumntn mt n rlatif kort ondrst middndl. Misschin hft ht t makn mt wat j ook bij blokfluitn zit: om bij n bpaald stmming n instrumnt kortr t makn, mot j d boring ondrin ht instrumnt strkr latn vrsmalln (stilr boring, wat in fit ook bij d Schrr-kopi ht gval is). Ik hb ook gmrkt dat bovnin ht ondrst middndl (globaal gzin rond ht 4 vingrgat) n blangrijk plk in d boring zit waar j d vrhouding tussn d d1, d2 n d3 kunt corrigrn. Vrwijdn van d boring op di plk vrlaagt d d2, maar vrhoogt tglijk d d3, trwijl d d1 r nauwlijks door wordt bïnvlod. Zi ht schma van knopn n buikn. D Schrr-kopi hb ik alwr jarn gldn vrkocht zodat ik d akostisch ignschappn nit kan vrglijkn mt latr door mijzlf gmaakt instrumntn. D travrsolssn tnslott zijn gn groot succs gwordn: ik had n zwaar jaar als bginnnd lraar in Vlp aan wat tgnwoordig Van Hall-Larnstin ht. Afb. 1: D ivorn travrso van Dnnr (tkning uit n foldr van Fridrich von Hun). Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 3
August Grnsr Wat btrft d fluit van August Grnsr (MIR 297): Klmisch vrtld mij dat Grnsr d nig zou zijn di na 1750 nog cht god éénklppig travrso's hft gmaakt. D laatst tkning hb ik ooit gkocht: ht is n grot lap papir waarop d fluit dln 1:1 zijn ingtknd, maar zondr of maar zr bprkt mt d vrmlding van lngtmatn n buitndiamtrs. D boringn van d dln grafisch zijn wrggvn, stds in tw richtingn: horizontaal n vrticaal (zi afb. 3 n 4). Ht kost nog d nodig moit dz grafikn ghl t doorgrondn, als uitgangspunt voor ht makn van n kopi van ht instrumnt zijn z mindr gschikt. Opvallnd ggvn: d vl tapcontractis (zi afb. 4) bovnin d zvn wisslstukkn. J zou vrwachtn dat tapcontractis ontstaan door d druk op ht dunn hout aldaar als d fluitdln zijn gmontrd. Maar dan is ht vrmd dat all zvn wisslstukkn ht vrschijnsl vrtonn. Is r its andrs aan d hand? Afb. 2 (bovn): tkning n boringsgrafikn van ht ondrst middndl van d travrso van August Grnsr, Grmanischs Nationalmusum Nurnbrg. Inv. nr. MIR 297 Afb. 3 (ondr): boringsgrafik van n van d zvn bovnst middndln, mt tapcontracti bovnin: j zou vrwachtn dat d boring volgns d stippllijn vrlip - wat ik bij ht makn van n kopi ook hb gdaan. Tolichting bij d tkningn hirnaast: alln door op ht papir na t mtn - wat n brucht onnauwkurig mthod is - was ht mij moglijk d lngt van ht ondrst middndl dl (ca. 152 mm) t bpaln. Wl zijn d positis van d vingrgatn vrmld, gmtn vanaf ht middn van d gatn tot d ondrst rand (nit d schoudrrand naar d tap!) van ht dl. D boringn in Nurnbrg zijn opgmtn mt n spcial machin mt n volr, di d rsultatn dirct via n computr in n grafik zt. Hlaas hb ik nit d bschikking ovr handmatig controlmtingn, di j bij gbruik van zo'n machin natuurlijk altijd mot uitvorn. W zin tw grafikn, voor d duidlijkhid tn opzicht van lkaar 1 mm vrschovn. D ondrst lijn stlt d vrtical mting voor: duidlijk zijn d ondrbrkingn t zin waar d volr in d ondrsnijding van d vingrgatn kwam. D linkr schaal is voor d bovnst grafik, di d horizontal boringsmtingn aangft. In ht kort samngvat: d boring van ht bovnst middndl vrsmalt van ongvr 18.0 tot nt ondr d 14 mm, di van ht ondrst middndl van 14.7 tot 12.0 mm ondrin. In bid dln is d grafik licht parabolisch van vorm is: ondrin its strkr vrsmallnd dan bovnin d boring. Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 4
Ht vrschil in stmming tussn d zvn wisslstukkn van d Grnsr-travrso bdraagt volgns d foldr van Von Hun ongvr n halv toon: van a-415 Hz voor ht langst tot a-440 Hz voor ht korst dl. D lngtvrschilln: van ca 186 mm tussn d schoudrs voor ht langst tot ca. 140 mm voor ht kortst dl. Tkningn als di van dz Grnsrtravrso zijn bij uitstk intrssant om t zin ho d bouwr d wisslstukkn hft ontworpn: j zit hir dat vingrgat 2 stds ongvr op d plk zit waar d boring tr plkk 16.0 tot 16.2 mm bdraagt. Ovrigns hb ik ooit ook n Grnsr-kopi van Guido Klmisch - van wi ik nit wt of hij nu nog travrso's bouwt - nagmtn, ook hl lrzaam. Vrdr hb ik n originl travrso van August Grnsr opgmtn in ht Haags Gmntmusum (inv. nr. Ea 14-1935), waarvan alln ht langst wisslstuk is bwaard. D stmming daarvan lag chtr duidlijk (gmiddld mr dan 20 cnts) ondr a-415 Hz. D komvormig ondrsndn vingrgatn zijn n typisch knmrk voor d travrso's van Grnsr n nkl andr laat-barokk bouwrs. Wijn En paar jaar na mijn wat aarzlnd bgin mt ht travrsospl, ik was inmiddls bgonnn mt ht bouwn van blokfluitn, vrtld mij n Wagnings vrind dat hij in ht Musum Oud- Ed (tgnwoordig Musum Historisch Ed) nt zo'n instrumnt had gzin als d fluit waar ik wl ns op spld. Ik bn daar dirct naar togfitst, n indrdaad, daar lag n travrso mt op d bovnst dri dln ht stmpl - dat mij ton nog winig zi - van R.Wyn n op ht votj van Nymgn. Ht instrumnt zag r nit zo okslfris mr uit, ook was r naast ht oud mondgat n niuw gboord, lagr op d kop. D bhrdr van ht musum had ooit n vaag grucht ghoord dat d fluit zou zijn bspld door d Eds schaaphrdr. Kort tijd latr was ik op bzok bij d firma Coolsma, ton nog aan d Oud Gracht in Utrcht. Ik had van dz bknd blokfluitbouwr ghoord dat hij nkl jarn rdr ook n sri travrso's had gmaakt. Ik mocht daarvan d mtggvns bkijkn n kopiërn. Maar trwijl ik daarm bzig was, kwam ik tovallig in gsprk mt Afb. 4: d kop van d travrso van Robbrt Wijn in ht Historisch Musum Ed. Ht instrumnt is gmaakt van Europs buxus mt ivorn (misschin nit van n olifant) ringn n n mssing klp. Ht oorspronklijk, hogr glgn mondgat is god t zin. Ht niuw bvindt zich op d 'vlam' van ht hout (ht tangntial vlak); ht oud mondgat is its vrgroot, zodat ht nit mr ondrsndn is n ht tgn lkkag mt n stukj kurk kon wordn dichtgstopt. n musicus uit ht Zuws Hinkszand. Hij vrtld m dat hij thuis n travrso had liggn, van R.Wijn! Ik bn nit lang daarna naar Zland grisd n hb daar ht zr fraai instrumnt, gmaakt van ongbitst buxus, opgmtn. In htzlfd jaar was ik op bzok bij mijn oud pianolraar Ton Stolk in Vlaardingn (zi ht intrviw mt hm in Bouwbrif 138). Trwijl ik hm ht vrhaal vrtld van d tovallig ontdkking van d tw travrso's van Wijn, kwam hij aanzttn mt n paar stukjs donkrgrijs hout, opggravn uit n brput in Dlft. Ik hrknd d stukkn dirct als dln van n travrso, n kon zowaar ht stmpl ontcijfrn: wr R.Wijn! Hlaas warn d dln vrij strk bschadigd n ontbrak d kop. Ht vrhaal houdt nog nit op: in ht jaar rna hft Rob van Acht voor ht Haags Gmntmusum op n viling in Londn n travrso van R.Wijn (inv. nr. Ea 22-1981) kunnn kopn, n ivorn instrumnt dat was ingkort (bovnst middndl) n voorzin van n niuw n grotr mondgat lagr op d kop. Van dz fluit hb ik latr n rconstructi gmaakt in kunstivoor, n van mijn fijnst splnd instrumntn. Inmiddls had ik ook d bbnhoutn Wijn-travrso opgmtn di al langr in bzit van ht musum was (inv. nr. Ea 11-1935): n bijzondr fraai instrumnt. Ht mag gn vrwondring wkkn dat ik gïntrssrd raakt in d prsoon n instrumntn van Robbrt Wijn. Dat hij uit Nijmgn kwam, was mij ook bknd dankzij n afstudrscripti (uit 1977) van d Duits muzikstudnt Hannlor Fldhaus. Di had zij gschrvn naar aanliding van d vondst door haar lraar van n sopraanblokfluit van R.Wijn. Daarop was zij in Nijmgn in ht archif gdokn n had ook d haar bknd instrumntn van dz bouwr bsprokn; d bwust sopraanblokfluit is latr aangkocht door Frans Brüggn, ik hb r ook nkl kopiën van gmaakt. Omdat ik niuwsgirig was graakt naar d rlati tussn Wijn in ht vrr Nijmgn n zijn collga's in Amstrdam, bn ik wr naar Rob van Acht in ht Haags Gmntmusum gstapt. Hij vrtld mij dat mn daar nt was bgonnn aan d producti van catalogi van Ndrlands fluytnmakrs. Dat ik bij dat projct btrokkn raakt, is n apart vrhaal. Ht lidd tot mijn uitgbrid ondrzok naar d Ndrlands fluitnbouw in d 17 n 18 uw. D vondst van d Wijn-travrso in Ed was daarvan d start! Wijn, d rst kopi D rst barok-travrso di ik hb probrn na t makn was d bbnhoutn fluit van Robbrt Wijn uit ht Haags Gmntmusum. Ik wt nit mr ho ik ton d boring hb uitgruimd (moglijk voor n dl mt vrstlbar Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 5
mtaalruimrs) n ho ik ht instrumnt hb gstmd. Ik had gn lktronisch stmapparatuur n wat fatalr was: ik wist d stmming van ht originl nit prcis. Tgnwoordig wt ik dat d stmming ongvr a-410 Hz bdraagt n dat j nit ongstraft n kopi kunt makn mt dzlfd afmtingn waarbij j d stmming tot a-415 Hz probrt op t vorn. D kopi hft dan ook nooit god gfunctionrd; ook ht draaiwrk van d tapholtwlvingn n ht klpj zin r slordig uit. Maar ik hb dz rst fluit nooit wgggooid, n nu ik hm wr ns zi: misschin dat ht m nog lukt n aantal zakn op t knappn. D kop n ht mondgat zin r god uit, ht draaiwrk kan wat bijgwrkt wordn, al of nit mt bhulp van n kunstivorn ring. Hans Coolsma, Frans Brüggn n Thomas Stansby-Junior Hirbovn vrmldd ik al dat d blokfluitbouwr Hans Coolsma in d jarn '70 n hl sri travrso's hft gmaakt: kopiën van n instrumnt uit d collcti van Frans Brüggn, van d Engls bouwr Thomas Stansby-Jr. Van dz bouwr zijn vooral ivorn travrso's bwaard, maar ook nkl van hout. Ht instrumnt van Brüggn is gmaakt van grnadillhout (African blackwood), mt grot ivorn ringn n n zilvrn klp. Coolsma hft voor d producti van dit instrumnt n ingniuz n dur boringskopirmachin latn ontwikkln: n volr gaat door ht originl instrumnt, n middls n gliding wordt d boring rchtstrks in d kopi gruimd. D nauwkurighid zou bijzondr groot zijn (0.01 mm) n d Coolsma-travrso zit r nit alln in- maar ook uitwndig fantastisch uit, ondr andr mt ringn n n dop van cht ivoor. D fluit hft chtr tw of dri nadln. Hij mag dan wl bijzondr nauwkurig zijn gkopird, maar op advis van Frans Brüggn is ht mondgat 0.5 mm wijdr gmaakt. D travrso zou dan (nog) gmakklijkr spln. Of zou d stmming dan n fracti hogr uitkomn, op n gwnst a1=415 Hz? D afwrking van d vingrgatn is zr fraai, op afb. 6 kun j zin ho d gatn 5 n 6 op ht ondrst middndl licht vrzonkn randn hbbn: hl lastig om dat ntjs zo t makn. Hlaas valln d spltchnisch kwalititn van d travrso nogal tgn. Ik hb zlf door inruil zo'n Stansbykopi van Coolsma in bzit gkrgn, hb nog wat aan ht mondgat zittn wrkn (zondr bvrdignd rsultaat) n hb zlfs n hl niuw kop gmaakt, mt n klinr mondgat. Daarm spld d travrso wl wat prttigr. Afb. 6: d licht vrzonkn vingrgatn op ht ondrst middndl. Maar r was nog n twd problm: ht vird vingrgat was om nit ghl duidlijk rdnn opvallnd klin (ook klinr dan gat 5). Op gat 4 stm j in d rst plaats d g1, dat gat stm j in d rst plaats d g1, g2 (grp 1 2 3) n ook d d3 mt d grp 2 3 plus ht klpgat opn. Mt dz tonn was nits aan d hand, z warn zuivr, dus was ht gat prcis zo groot als ht most zijn n zat op d juist plaats. Afb. 5: d Stansby-Junior kopi van Coolsma, mt bovn ht oorspronklijk kopstuk, daarondr ht door mij gmaakt mt n klinr mondgat. Opvallnd bij d Stansby-travrso: all tappn wijzn naar bndn (ook dat tussn kop n ht bovnst middndl). Ht votj is mt 106 mm opvallnd lang, maar dl 3 is mt n klinknd lngt van 132.5 mm juist kort. Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 6
Schtstkning van d Stansby-travrso (x Frans Brüggn). Ht mondgat was oorspronklijk 8.55 (lngt) x 8.25 (dwars). Hindrlijk was wl dat d ais2 (mt d grp 1. 3) nit prttig aansprak n nogal laag klonk. Ik hb ton n hl niuw kopi gmaakt, in buxus (n mt d tap n d tapholt van d kop naar ht bovnst middndl op d contitntal wijz), mt n wat wijdr boring in bid middndln. Ik hb daarvoor ondr andr gbruikgmaakt van d (ovrigns nit altijd zo btrouwbar - ik kom daar n andr kr nog op trug -) ggvns uit ht bok Flötn van Hrbrt Hyd, d catalogus van blokfluitn n travrso's van ht muzikmusum in Lipzig. En vrglijking van d gatgrootts n boringsdiamtrs tr plkk: Lipzig - Brüggn (+ gatondrsnijding): gat 1: 6.9-17.6 6.7-17.2 matig ondrsndn gat 2: 6.9-17.1 6.9-16.4 matig,, gat 3: 5.9-16.5 5.2-16.0 winig,, gat 4: 5.9-15.3 5.0-15.3 winig,, gat 5: 6.0-15.0 6.2-14.5 matig,, gat 6: 4.8-14.5 5.0-13.7 winig,, gat 7: 5.5-25.5 winig,, D blangrijkst boringsggvns van d Brüggn-Stansby (all matn in mm): kop Ø19.3 vanaf kurk tot L 130, ondrin 19.2. bovnst middndl (L - Ø): 30-19.7; 40-18.5; 50-18.2; 60-18.0: 70-17.8; 80-17.7; 90-17.7; 100-17.3; 110-17.0; 120-16.9; 130-16.7; 140-16.4; 150-16.4; 160-16.3; 170-16.1; 180-15.9; 190-15.6; 200-15.4; 212-15.5; ondrst middndl: 24-15.3; 34-15.35; 44-15.3; 54-15.2; 62-15.0; 84-14.5; 106-14.0; 114-13.8; 124-13.7; 142-13.7; ind boring: 13.67 votj: 18-13.67; 24-13.6; 38-13.4; 48-13.1; 70-13.2; 76-13.4; 81-13.5; 89-13.6; 100-13.55; 106-13.7 Ht rsultaat van mijn 'kopi' was vl bvrdigndr dan d Coolsma-Stansby. Zlfs zo dat ik ht instrumnt - lang gldn - hb vrkocht aan imand di r ook nthousiast ovr was. Ook Frans Brüggn hft zijn originl Stansby-travrso vrkocht, naar n splr/vrzamlaar in Japan. Maar ht was nit mr in d allrbst conditi. Naar vrluidt is ht instrumnt gschurd ton Brüggn r intnsif op hft gofnd bij ht instudrn van d bijzondr vlisnd travrsopartij van Bach-cantat nr. 8: Libstr Gott, wann wrd' ich strbn. Maar hft hij d Stansby-travrso ook wrklijk voor dz cantat (in d sri mt Harnoncourt n Lonhardt) gbruikt? In d rst plaats lijkn m d toonsoortn (mt rsp. 4 n 3 kruisn) mindr gschikt voor dit instrumnt. Vrdr is r in ht bok bij d platncasstt n foto t zin waarop ht nsmbl bzig is mt ht opningskoor van d cantat (d violn spln daar pizzicato). Brüggn blaast daar duidlijk op n hl andr instrumnt: n dridlig travrso in d stijl van Hotttrr (maar wl in a=415 Hz?). Ho ht ook zij: ik vind d uitvoring van gnomd cantat fantastisch: Brüggn splt - op wat voor fluit dan ook - misschin tchnisch gzin nit prfct, maar ht rsultaat is zo muzikaal zoals ik ht bij gn nkl andr opnam hb ghoord. Maar ik kn nimand di nog op n Coolsma-kopi van d Stansby-travrso splt: ht was toch nit ht instrumnt waar vl mnsn jarn lang op haddn gwacht... Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 7
Bijlag: d travrsoklp D mst baroktravrso's hbbn één klp, op ht votj. Ht gaat om n zognaamd gslotn klp: bij ht opnn rvan vrhoogt zich d laagst toon (d d1, grp 1 2 3 4 5 6) mt n klin scund, n horn w d s1/dis1. En octaaf hogr gburt htzlfd: d d2 wordt vrhoogd tot s2/dis2. Gat 1 blijft dan opn, ht functionrt als n ovrblaasgat, zoals ht duimgat dat voor n aantal tonn op n blokfluit dot. Maar d dis/s-klp hft nog mr functis. In d rst plaats maakt ht opnn van ht klpgat d fis1 n fis2 (grp 1 2 3 4 k) n fracti hogr. Zi wat ik daarovr schrf in ht artikl in d vorig Bouwbrif. Maar bovndin is d klp nodig voor n paar tonn in d hogr rgistrs. In d rst plaats is daar d bs2 (1 2. 4 5 6 k). Dit is n bovntoon van d dis1/s1: n octaaf n n kwint hogr. Voor dz bs2 mot dus gat 3 gopnd wordn, waardoor in d boring bij dat gat n xtra trillingsbuik ontstaat. D volgnd bovntoon is d dis3/s3 (1 2 3. 5 6 k), waarbij dus d gat 4 als ovrblaasgat ('lkgat') opn blijft. Van d bs2 n d dis3/s3 zijn r wr afglid tonn. Wannr w bij d grp 1 2. 4 5 6 k gat 1 opnn, klinkt d c3 (ovrigns zijn r voor dz toon nog nkl andr grpn moglijk, di all god klinkn). Wannr w voor d bovngnomd grp voor d dis3/s3 gat 3 opnn, klinkt d rgulir grp voor d 3 (1 2.. 5 6 k). Samngvat: uitgangstoon: s1/dis1: 1 2 3 4 5 6 k 1 bovntoon: s2/dis2:. 2 3 4 5 6 k 2 bovntoon: bs2: 1 2. 4 5 6 k daarvan afglid c3:. 2. 4 5 6 k 3 bovntoon: s3/dis3 1 2 3. 5 6 k daarvan afglid: 3 1 2.. 5 6 k Voor d mst tonn van ht rst n twd octaaf maakt ht nit uit of j ht klpgat opnt of sluit. Bij d 1 n 2 (grp 1 2 3 4 5) latn w ht gat chtr altijd dicht, nt als bij d f1 n f2 (1 2 3 4. 6). Zlf hb ik glrd - van mijn rst lrars - om d vingr voor d andr tonn op d klp t houdn; dit gft stun bij ht spln. Dus voor tonn als g1/g2, a1/a2, b1/b2 tc. mrk j ht vrschil in klank n toonhoogt nauwlijks wannr j d klp wl of nit gbruikt (nu ik dz uitspraak controlr, mrk ik chtr dat r wl dglijk nig - maar nit stornd - klankvrschil is voor d g1 mt n zondr klp, voor d a1 n b1 hoor ik dat nit). In oud tablln wordn d grpn mt stun op d klp nit gnomd. Tn slott is r nog n blangrijk toon waarvoor d klp onmisbaar is: d d3 mt d grp. 2 3... k. Zondr klp, dus mt ht klpgat dicht, klinkt dz toon vrrassndrwijs its t hoog (n nit lagr, wat j rdr zou vrwachtn). Bij dz toon gaat ht om d 2 bovntoon van d g1 (octaaf + kwint hogr). Bij ht stmmn van n travrso lt j r op dat d d3 mt dz grp prcis glijk wordt aan d d3 als drd bovntoon van d d1 (. 2 3 4. 6). Dz laatst stm j 'op d boring' n d kurkpositi, d van d g1 afglid d3 stm j samn mt d g1 n g2, n ook wr op d kurkpositi. In ht kort daarovr: d kurk in d boring van d kop dichtr naar ht mondgat schuivn maakt d bovntonn tn opzicht van d grondtonn hogr. Twklppig travrso's Op d rst pagina van ht artikl lazn w ovr d twklppig travrso van Dnnr. Ook andr bouwrs hbbn zich aan travrso's mt n c-klp bzondigd, bijv. F.G.A. Kirst, n bouwr di middn in d ontwikkling stond naar mrklppig travrso's. En hl andr voorbld van n twklppig travrso vindn w bij Quantz. Hij was n groot voorstandr van n stmming waarbij n duidlijk vrschil t horn was tussn d vrhoogd n vrlaagd tonn. Bij tonn als d gis/as kun j dat toonhoogtvrschil ralisrn door ondr in d vork n vingrtj mr of mindr bij t lggn, voor d ais2/bs2 kun j ghl vrschillnd grpn gbruikn: 1 2. 4 5 6 k voor d bs2 n d (its lagr) 1. 3 voor d ais2. Bij d dis/s hb j di kuzmoglijkhdn tussn mrdr grpn nit. Daarom plaatst Quantz tw klppn op ht votj, vlak naast lkaar, voor d dis n d s (d s klinkt its hogr dan d dis). Dit systm van Quantz is ovrigns door andrn nauwlijks nagvolgd. Hij was in zkr zin consrvatif: zijn fluitn warn zwaar gbouwd, mt n wijd boring voor n stvig, 'mannlijk' klank. Ook warn z nogal laag gstmd: allmaal zakn tgn d trnd van (na) ht middn van d 18 uw voor mr lgant klinknd fluitn, n n its hogr stmming. Ht makn van n klp (zi bovnstaand tkning): Ik ga (1-) uit van n plaatj mssing of zilvr van 1.5 mm dik (1 mm is wat aan d dunn kant). Daarop tkn ik d omtrk van d klp af, inclusif d zijlipjs. Dat aftknn do ik mstal door n tikt op ht mtaal t plakkn n daarop gwoon mt d pn t tknn. Vrvolgns ga ik mt n figuurzaag (mt n smal mtaalzaagj rin) d vorm uitzagn (2 n 3a). Voor ht fijn afwrkn gbruik ik ook slutlvijltjs. Dan wordn d zijlipjs omgbogn: ik do dat om n mtaln strip van d juist dikt (3b). D hokn zijn dan nog wat rond: mt n hamrtj sla j d hokn rcht, vntul bijvijln (4b). Mt d hamr kun j ook andr dln van d klp wat dunnr slaan waardoor d opprvlakt grotr wordt. Door ht slaan wordt ht matriaal dunnr, maar ook hardr; door uit t gloin bovn n vlam (gwoon bovn ht gasfornuis gft al rsultaat) kun j ht wr zachtr krijgn. Lt op dat d afgwrkt klp vrij stijf mot zijn, maar n klin btj buigbaarhid is wl prttig wannr j d klp prcis passnd mot montrn. Ht born van ht asgaatj do ik mstal pas wannr ik d klp god in d klpgluf van ht votj hb zittn (waar in ht hout al n asgaatj zit). Ik kan dan door dat laatst gat prcis d positi van ht asgaatj op d zijlipjs aanprikkn. Rst nog ht afwrkn: potsn n polijstn, n ht bvstign van ht klpvrtj. Mstal gbruik ik daarvoor d oud mthod: vrtj wordt klm gschovn in d klpgluf. Bouwbrif 145 - mi 2012 pag. 8