Thema paper Land Grabbing Delta Lloyd, oktober 2011 1. Wat is Land grabbing? Overal in de wereld liggen grote gebieden grond met landbouwpotentieel. De totale oppervlakte hiervan bedraagt naar schatting tientallen miljoenen hectaren, verspreid over (vooral) Afrika, Zuid-Amerika en Azië. Land grabbing is het fenomeen waarbij de bestuurders van de landen waarin deze landbouwgrond ligt, soms ongeacht de heersende eigendomsverhoudingen, zich deze grond toe-eigenen en verkopen of verhuren aan buitenlandse partijen. Miljoenen hectaren landbouwgrond komen zo in de handen van buitenlandse investeerders, zoals nationale overheden en private ondernemingen. Kenmerkend voor dit soort transacties is dat er sprake is van één of meer van de volgende omstandigheden: mensenrechten worden geschonden, er is geen sprake van vrijwillige, voorafgaande en geïnformeerde instemming van betrokken bewoners of gebruikers van de grond, er wordt voorbij gegaan aan de sociale, economische en milieutechnische impact van de transactie, de juridische en financiële afspecten zijn niet transparant en/of een basis van democratische planning, onafhankelijk toezicht en betekenisvolle participatie ontbreekt 1. De kopers van de grond zijn grofweg in drie categorieën in te delen: ten eerste is er een grote groep landen die hun voedselvoorziening wil veiligstellen, om verschillende redenen. Te denken valt aan misoogsten of periodes van politieke instabiliteit, landen met een van nature hoge import zoals de golfstaten of landen met een snelgroeiende bevolking, zoals India, China en Vietnam. Deze landen zijn naarstig op zoek naar aanvulling van hun eigen productie- en importcapaciteit om in de groeiende behoefte aan voedsel en gewassen te voorzien. Een tweede groep bestaat uit producenten, landbouwkundige exploitanten of handelaren die willen voorzien in de groeiende vraag naar agro- en biobrandstoffen voor ontwikkelde landen, veelal in de EU. De derde groep bestaat uit investeerders, die aantrekkelijke kansen zien in landgebonden investeringen en willen speculeren met grondaankopen. Het verkochte of verhuurde land wordt bewerkt, er vindt wijziging van soorten geteelde gewassen plaats en de oogsten worden geëxporteerd, meestal samengaand met verdrijving van de lokale bevolking en met uitputting van de grond als gevolg. Box 1 Rapport Africa up for grabs Grootste boosdoener is de zogenaamde agrofuel, vloeibare brandstof afkomstig van voedsel- en oliegewassen. Gewassen die met grootschalige, plantage-achtige productiesystemen gekweekt worden. Deze agrofuels worden vooral gebruikt voor transportbrandstof, nadat ze gemengd zijn met petroleum en diesel. Niet te verwarren met biobrandstof, het veel kleinschaliger gebruik van lokale biomassa voor brandstof ( Africa up for grabs, 2010, p.8). Onderzoek wijst uit dat ongeveer een derde van het verkochte Afrikaanse land bestemd is voor de kweek van gewassen bestemd voor agrofuel. Friends of the Earth Europe heeft een uitgebreid rapport geschreven, Africa up for grabs, dat gedetailleerd ingaat op de betrokkenen, de redenen en de problematiek rond land grabbing. 1 Ontleend aan de Tirana Declaration, International Land Coalition, May 2011 1
Betrokkenen bij land grabbing zijn landen, bedrijven en samenwerkingen tussen deze partijen uit onder andere Afrika, de Verenigde Staten, Saudi Arabië, Engeland, Duitsland, Bahrein, China en Zweden 2. Naast overheidsorganisaties zijn dit grofweg investeringsfondsen, handelshuizen, brokershuizen waar de investeringen langs lopen en specifieke agriculturele bedrijven. 2. Wat zijn de issues met betrekking tot Land grabbing? Land grabbing kent in zijn huidige vorm- enkele grote nadelige gevolgen op verschillende gebieden: Voedselzekerheid De voorspellingen van de groei van de wereldbevolking lopen op tot meer dan 9 miljard mensen in 2050. Dit betekent een enorme toename van de behoefte aan voedsel. Dit voedsel wordt geproduceerd in de armste en meest hongerige regionen van de wereld, om vervolgens te worden geëxporteerd naar welvarender landen. In zijn speech op de FAO Conferentie zegt Kofi Annan hierover: It is neither just nor sustainable for farmland to be taken away from communities in this way nor for food to be exported when there is hunger on the doorstep 3. Gewassen die geteelt worden ten behoeve van biobrandstof nemen de plaats in van gewassen die geteelt werden om de voedselvoorziening zeker te stellen. Natuur en biodiversiteit Vanuit het oogpunt van natuurbehoud zijn uitputting van de gronden, verlies van lokale kennis van landbouwtechnieken en verdrijving van wilde dieren en veestapels een probleem. Nieuwe, geimporteerde pesticiden en genetisch gemodifieerde zaden en gewassen vormen een bedreiging voor de lokale flora en fauna en biodiversiteit. En dit geldt ook voor water(toevoer): er is water nodig voor groei. Dit is een heel belangrijke component, gezien het grote watertekort in sommige Afrikaanse landen en de vaak enorme hoeveelheid water dat nodig is voor de groei en irrigatie van de gewassen. De combinatie van niet-duurzame landbewerkingsmethodes en de verandering van het klimaat maken van enorme stukken land langzaam grote droge woestenijen. Cultuur Inheemse volkeren zijn vaak cultureel en spiritueel sterk verbonden met hun leefgebied. Vervreemding van hun land en woonplaats en gedwongen verhuizingen leiden tot verlies van cultureel erfgoed en eeuwenoude geloven en tradities van deze volkeren. Als plek voor sociale, culturele en ceremoniële activiteiten is land essentieel voor het behoud van de identiteit van inheemse gemeenschappen. Box 2 Ondoorzichtig water Gebrek aan transparantie is een van de grootste blokkades om het proces van agricultural investments te verbeteren. Informatie over deals, de beschikbaarheid van land en toekomstige plannen van de landeigenaren zou vrij beschikbaar moeten zijn om tot betere overeenkomsten te komen (the World Bank, 2011 p.43). Gebrek aan transparantie beperkt de betrokkenheid van de lokale bevolking om mee te onderhandelen en mee te werken aan de uitvoering. De beloofde groei in werkgelegenheid, productiviteit en opbrengsten van het land blijft uit. Landeigenaren, oorspronkelijke bewoners en gebruikers van de grond moeten voorafgaand aan de totstandkoming geïnformeerd worden en betrokken bij de deal. Hun instemming is cruciaal. 2 Delta Lloyd kent de grotere namen en actoren op het gebied van land grabbing en houdt zich op de hoogte van de activiteiten van deze bedrijven en landen. 3 Delivering Global Food and Nutrition Security the Challenge of our Time, speech by Mr. Kofi Annan at FAO Conference, June 25 2011 2
In de meeste gevallen van de huidige investeringen worden de voedselzekerheid, natuur en cultuur van de lokale bevolking niet beschermd door wet- en regelgeving of juridische aspecten van de financiën: Wet Het begint met wederrechtelijke ontneming van de grond: de verkoop of verhuur van de grond gaat vaak gepaard met schending van de eigendomsrechten en zonder voorafgaand overleg met de bewoners, gebruikers of de mede-eigenaren van de grond. In de VN Declaration on the Rights of Indigenous People van 2007 is vastgelegd dat de inheemse bevolking hun vrijwillige, voorafgaande en goed geïnformeerde toestemming moeten geven aan overdracht van land of grondstoffen van traditionele gronden. Veel land-contractanten ontwijken deze bepaling, door met specifieke locale afgevaardigden te onderhandelen. Het ontbreekt bewoners aan macht en zeggenschap om een beroep te doen op hun rechten en hun belangen te verdedigen en te versterken 4. Voor zover klachtenprocedures zijn ingericht zijn deze vaak niet getest in de praktijk. Financiën De contractuele en financiële kant van deze transacties pakt in de meeste gevallen negatief uit voor de betreffende landen: de grond wordt voor weinig geld verkocht of verhuurd en in de contracten ontbreken bepalingen aangaande de rechten van de inheemse bevolking of het tegengaan van vervuiling. Investeerders kiezen daarbij ook vaak juist die landen met gebrekkige handhaving van de wetgeving, waardoor toezicht op de naleving ontbreekt. Het is ten zeerste de vraag of het geld dat verdiend wordt met deze transacties terecht komt bij de oorspronkelijke bewoners en gebruikers van het land. Maar het kan ook beter. Toegewijd politiek leiderschap, een stevige onderhandelingsdelegatie namens de regering en goede juridische ondersteuning kunnen leiden tot betere resultaten. Effectief gebruik van financiële analyse en gelijktijdige (her)onderhandeling van bestaande landbouw- en mijnbouw contracten maken deze resultaten mede mogelijk. De komst van investeerders brengt ook moderne technologie en infrastructuur naar ontwikkelingslanden. Het opent nieuwe exportmarkten met (kans op) nieuwe opbrengsten. Dit kan bijdragen aan versterking van de productiviteit van de lokale, kleinschalige landbouw en kan helpen de enorme aantallen ondervoede en arme mensen in hun levensbehoefte te voorzien. Er zijn inmiddels ook voorbeelden van landverkoop- of leasecontracten die betere voorwaarden kennen, bijvoorbeeld met de verzekering van hogere en beter gedistribueerde inkomsten, een goed doordachte samenwerking tussen de regering en lokale boeren en het toepassen van internationale standaarden op sociaal - en op milieugebied. Sommige contracten (bijvoorbeeld uit Liberia) vallen op door hun flexibele looptijd, specifieke toezeggingen van investeerders aangaande het creëren van banen, het bieden van training, inkoop en verwerking van de gewassen ter plekke en betere sociale en milieu voorzorgsmaatregelen. In Afrika is de Alliance for a Green Revolution in Africa (AGRA) opgericht, een samenwerkingsverband met als doel de productiviteit van lokale boeren en inkomens van de armen te verhogen, terwijl ondertussen het milieu wordt beschermd. AGRA wil de ontwikkeling van praktische oplossingen stimuleren voor de hele landbouwketen: van zaden, de vruchtbaarheid van de grond en water tot toegang tot exportmarkten en de ontwikkeling van nieuwe technieken. Eén van de speciale iniatieven van AGRA is het Africa Enterprise Challenge Fund (AECF), een fonds dat beurzen en rentevrije leningen verstrekt aan bedrijven die innovatieve, praktische en commercieel levensvatbare projecten in Afrika willen uitvoeren. Het doel is een positieve bijdrage te leveren aan de werkgelegenheid en het inkomen van de arme, landelijke gebieden, gepaard met duurzame ontwikkeling. Het fonds is een speciaal samenwerkingsverband met onder andere het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken 5. Steeds meer samenwerkingsverbanden van institutionele beleggers ontwikkelen normen en standaarden voor investeringen in landbouwgrond. Een voorbeeld zijn de vijf Principles for Responsible Investment in Farmland, ontwikkeld door een groep institutionele investeerders in lijn met de Principles for Responsible Investment (PRI) van de Verenigde Naties. Andere richtlijnen zijn die van speciaal rapporteur van de VN rond het recht op voedsel 4 Land and Power, Oxfam Briefing Paper, September 22 2011 5 Zie www.aecfafrica.org 3
Olivier de Schutter, die elf aanbevelingen doet over verantwoorde, grootschalige landlease- of aankooptransacties en van de Committee on World Food Security, een forum van de Verenigde Naties dat reeds sinds de jaren 70 onderzoek doet naar voedselzekerheid. Ook de International Land Coalition (ILC) heeft uitgangspunten geformuleerd die duurzaam beheer van land en andere natuurlijke bronnen moeten bewerkstelligen, met oog voor de (vaak arme) bewoners en gebruikers van dat land. Succesfactoren voor agriculturele investeringen zijn goed toezicht op de naleving van de afspraken en empowerment van lokale landeigenaren 6. De behoefte om de landbouwgronden in derde wereld landen te ontwikkelen is groot, en grootschalige aankoop van deze gronden kan een kans zijn op toename van investeringen in de landbouw en daarmee samenhangende verbetering van de algehele leefomstandigheden ter plekke. 3. Van land grabbing naar verantwoorde agricultural investments Schattingen voorspellen dat investeringen ter waarde van 80 á 90 miljard US dollar per jaar nodig zijn om agricultural en farmland opbrengsten op peil te krijgen, om ook in de toekomst de groeiende wereldbevolking te kunnen blijven voeden. Het vormt tegelijkertijd een kans en een enorme uitdaging voor institutionele beleggers om dit op een verantwoorde en duurzame manier te realiseren. Verschillende onderzoeken wijzen op het belang van verscherpte publieke controle op en publiek debat over bepaalde issues rond land grabbing 7. Deze issues zijn onder andere: het contractvormingsproces, met name de mate waarin lokale landeigenaren of gebruikers invloed kunnen uitoefenen op de belangrijkste beslissingen en de vraag of zij voorafgaand aan de transactie instemmen met de deal, op basis van vrije wil en goed geïnformeerd; de balans in de economische verhoudingen tussen de investeerder(s) en het betreffende land; de mate waarin de risico s, kosten en baten lokaal verdeeld worden; de mate waarin milieuaspecten worden meegenomen in het contract; en de flexibiliteit om in het contract aanpassingen te maken in de milieu-, sociale of economische afwegingen gedurende de (vaak lange) looptijd van het contract. Overheden moeten strikte, internationaal toepasbare standaarden aanvaarden aangaande landrechten en het beheersen en behouden van natuurlijke bronnen. Het respecteren en bevorderen van het recht op vrije, voorafgaande en goed geïnformeerde instemming van de lokale bevolking op een voorgenomen investering is van doorslaggevend belang. Samen met sterke transparantie vormen bovenstaande issues het begin van randvoorwaarden voor verantwoorde agricultural investments, een eerlijke vorm van investeringen in de landbouw in ontwikkelingslanden met duurzame en gelijkmatig verdeelde opbrengsten. 4. Uitgangspunten Delta Lloyd Vanuit haar rol als verantwoordelijk belegger levert Delta Lloyd graag een bijdrage aan het publieke debat over agricultural investments. DLAM stelt zich daarbij op de volgende uitgangspunten: I. Delta Lloyd steunt internationale initiatieven en richtlijnen om land grabbing tegen te gaan en om de praktijk van agricultural investments te verbeteren. Delta Lloyd onderschrijft het belang van breed gedragen principes, gericht op duurzame investeringen in landbouw en de voedselketen. II. Delta Lloyd hecht aan zorgvuldigheid op het gebied van agricultural investments. Zij acht het van groot belang dat hierbij verantwoord wordt omgegaan met de mens, cultuur en natuur en dat de investeringen bijdragen aan verbetering van de wereldwijde voedselzekerheid. Hiertoe dient voor deze investeringen 6 De Wereld Bank heeft zeven -niet onomstreden- principes geformuleerd voor Sustainable Agricultural Investments die hier ook op toezien [http://siteresources.worldbank.org/intard/214574-1111138388661/22453321/principles_extended.pdf]. Verdere aanscherping van deze principes en strikte controle op de lokale naleving ervan kunnen een positieve bijdrage leveren aan de praktijk van agricultural investments. 7 Zie bijvoorbeeld Land deals in Africa van L. Cotula. 4
gepaste wetgeving en goede juridische en financiële ondersteuning beschikbaar te zijn. Delta Lloyd laat deze aspecten zwaar meewegen in de besluitvorming over beleggingen in bedrijven betrokken bij agricultural investments. III. Als Delta Lloyd participeert in agricultural investments, voert zij een gedegen due diligence onderzoek uit: zijn de uitgangspunten van verantwoord investeren in landbouwgrond nageleefd en is er sprake van vrijwillige, voorafgaande en goed geïnformeerde instemming door de lokale bevolking? In afwachting van één set van internationaal geaccepteerde investeringsprincipes past Delta Lloyd in voorkomende gevallen de meest relevante criteria van de eerder omschreven 8 principes toe. Duurzaamheid draait om de zorgvuldige afweging van milieu, sociale en economische belangen. Het aantrekken van investeerders kan helpen bij het verbeteren van de leefomstandigheden in ontwikkelingslanden, terwijl tegelijkertijd het milieu beter beschermd wordt. Een sterke samenhang van agricultural investments met duurzame initiatieven moet daarbij aantoonbaar zijn. 8 Afhankelijk van onder andere type investering, type activiteit en geografisch gebied beoordeelt Delta Lloyd welke van de Farmland Principles, van de elf uitgangspunten van Olivier de Schutter en/of van de doelstellingen van de International Land Coalition de richtinggevende criteria vormen. 5