Urineweginfecties: definitie en diagnostiek Isabel Leroux-Roels Klinisch bioloog, coördinator Team Infectiepreventie Informatieavond Urineweginfecties in het ziekenhuis Dinsdag 7 maart 2017
Overzicht Ziektelast Definities Epidemiologie Microbiële verwekkers Pathogenese Diagnostiek
Urineweginfecties: burden of disease Een van de meest voorkomende bacteriële infecties, treft > 150 miljoen mensen per jaar, vnl. vrouwen USA: 10,5 miljoen poliklinische visites (0,9%), 2-3 miljoen bezoeken aan de spoedopname, maatschappelijke kost: 3,5 miljard USD (incl. werkabsenteïsme) Complicaties, o.a. Frequente recidieven Pyelonefritis (+ sepsis) Nierschade Preterme arbeid bij zwangere vrouwen Door frequent antibioticagebruik: Clostridium difficile infectie, antibioticaresistentie
Definities Urineweginfectie (UWI): bacteriurie met klinische verschijnselen T.h.v. de urethra, blaas, prostaat, ureters en nieren Lage UWI (urethritis, cystitis, prostatitis) vs hoge UWI (pyelonefritis) Gecompliceerde vs niet gecompliceerde UWI Asymptomatische bacteriurie
Niet gecompliceerde vs gecompliceerde UWI Niet gecompliceerde UWI - Gezonde personen - Zonder urologische of neurologische afwijkingen - Risicofactoren: o.a. - Vrouw - Voorgaande UWI - Seksuele activiteit - Vaginale infectie - Diabetes - Obesitas Gecompliceerde UWI - Verstoorde beschermingsmechanismen (mechanisch, immunologisch, ), bv. - Zwangerschap - Urinaire obstructie, retentie - Immuunsuppressie - Niertransplantatie - Aanwezigheid van een vreemd lichaam zoals nierstenen, verblijfskatheter Aanwezigheid van een urinaire verblijfskatheter verantwoordelijk voor 70-80% van de gecompliceerde UWI (CA-UTI = catheter associated urinary tract infection)
Kathetergeassocieerde urineweginfectie (CA-UTI) Significante bacteriurie met symptomen, in aanwezigheid van een urethrale of suprapubische verblijfskatheter of i.g.v. intermittente katheterisatie; of indien de katheter < 48u geleden werd verwijderd Risicofactoren: langdurige katheterisatie, vrouwelijk geslacht, oudere leeftijd, diabetes Vaak (30-50%) onterechte indicatie voor de urinaire verblijfskatheter Belangrijke morbiditeit en mortaliteit; meest voorkomende oorzaak van secundaire bloedstroominfecties Katheter-geassocieerde asymptomatische bacteriurie (CA-ASB): significante bacteriurie in afwezigheid van symptomen
Relatief aandeel van zorggerelateerde UWI in België (2007) Kost: 80M Gemiddelde verlenging van de verblijfsduur: 4,1 dagen Vrijens & Gordts. Nosocomiale infecties in België. KCE reports 92A en 102A, 2007-2008
Relatief aandeel van zorggerelateerde UWI in Europa (2011-2012) Bij opname in het ziekenhuis Tijdens verblijf in het ziekenhuis http://ecdc.europa.eu/en/publications/publications/healthcare-associated-infections-antimicrobial-use-pps.pdf
Microbiële verwekkers van UWI (1/2) UPEC: uropathogene E. coli; GBS: groep B streptokokken Flores-Mireles et al. Nat Rev Microbiol 2015; 13: 269-84
Microbiële verwekkers van UWI (2/2) Pathogeniciteit in de urinaire tractus Frequent (>10%) Redelijk frequent (1-10%) Niet frequent (0,1-1%) Zeldzaam (<0,1%) Primaire pathogenen E. coli S. saprophyticus Salmonella spp., mycobacteria Secundaire pathogenen Twijfelachtige pathogenen Urethrale of genitale flora Enterobacter spp Enterococcus spp Klebsiella spp Proteus mirabilis P. aeruginosa GBS Gist CNS a-streptokokken Gardnerella vaginalis Lactobacillen, etc. Citrobacter spp Morganiella morganii Proteus vulgaris Serratia spp Staphylococcus aureus Acinetobacter spp Pseudomonas spp Stenotrophomas maltophilia Bifidobacterium spp. Difteroiden Corynebacterium urealyticum Haemophilus spp Pneumokokken Talrijke case reports met uitzonderlijke gevallen van UWI veroorzaakt door zeldzame species GBS: groep B streptokokken; CNS: coagulase negatieve stafylokken Aspevall et al. Clin Microbiol Infect 2001; 7:173-8.
Pathogenese van een UWI Elektronenmicroscopisch beeld van een UPEC met type 1 fimbriae Flores-Mireles et al. Nat Rev Microbiol 2015; 13: 269-84
Diagnostiek Symptomen van een UWI? Ja staalname Interpretatie: Micro-organismen in de urine: type én aantal Staaltype Patiëntkenmerken: geslacht, andere risicofactoren Diagnose van een UWI + behandeling
Aspevall et al. Clin Microbiol Infect 2001; 7:173-8.
Symptomen en tekenen van een UWI Algemeen - Koorts zonder andere infectielocatie - Dysurie - Urgente of frequente mictie - Suprapubische pijn - Flankpijn (pyelonefritis) I.g.v. urinaire verblijfssonde of frequente intermittente sondering - Koorts, rillingen (zonder andere focus) - Verwardheid - Malaise - Flankpijn - Acute hematurie - Na verwijdering van de sonde: dysurie, frequente mictie, suprabische pijn Een gewijzigd aspect van de urine (geur, troebel) zonder andere symptomen is geen indicatie voor staalname! IDSA, 2005
Micro-organismen: type en aantal Studie van Edward H. Kass (1956) Kass criterium : UWI = 10 5 CFU/ml Studiepopulatie: urologische patiënten (zwangeren, diabetes, cystocoele) zonder symptomen van een UWI Analyse: Kweek van een gekatheteriseerd urinemonster Conclusie: For survey purposes, a count of 10 5 bacteria or more per ml of urine has been designated arbitrarily as the dividing line between true bacilluria (significante bacteriurie) and contamination. Maar. in individuele klinische situaties kan een onderzoek bij een bacteriurie vanaf 10 3 CFU/ml al nuttig zijn. Kass EH. Trans Am Physiol. 1956; 69: 56-64; Claeys G. Tijdschrift Geneeskunde 2016
Micro-organismen: type en aantal Studie van Walter E. Stamm (1982) Studiepopulatie: Vrouwen met cystitisklachten Analyse: Midstreamurine katheterisatie of blaaspunctie Resultaten: Types: 53% E. coli (coliformen) 14% andere bacteriën (7% S. saprophyticus) 33% geen groei Aantallen: ± 50% < 10 5 CFU/ml ± 30% < 10 4 CFU/ml Conclusie: bij gebruik van het Kass criterium wordt de helft van de blaasinfecties gemist Stamm WE et al. N Engl J Med 1982; 307; 463-8; Claeys G. Tijdschrift Geneeskunde 2016
Studiepopulatie: vrouwen met niet gecompliceerde cystitis Analyse: kwantitatieve kweek op gepaarde stalen (midstream urine gekatheteriseerde urine) Resultaten: Uropathogenen in 70% (142/202) van de katheterurines en 78% (157/202) vd midstreamurines Aanwezigheid van E. coli in midstreamurine sterk predictief voor de aanwezigheid in de blaas (bv. PPV van 10 2 CFU/ml: 93%) aanwezigheid van GBS en enterokokken in midstream urine, zelfs in grote aantallen niet predictief voor aanwezigheid in de blaas S. saprophyticus en K. pneumoniae werden enkel in hoge aantallen in gepaarde stalen teruggevonden (PPV van lage aantallen?) Hooton TM et al. N Engl J Med 2013; 369: 1883-91
Diagnose CA-UTI Symptomen + aanwezigheid van 10 3 CFU/ml van 1 bacterieel species in een gekatheteriseerde urine of midstream urinestaal Pyurie (WBC in urine): geen argument voor infectie Hoge NPV: afwezigheid maakt CA-UTI onwaarschijnlijk Lagere PPV: aanwezigheid kan andere oorzaak hebben Stinkende of troebele urine: geen reden om een kweek te laten uitvoeren en om antibiotica op te starten
Asymptomatische bacteriurie (ASB) - Aanwezigheid van significante bacteriurie in afwezigheid van symptomen - Normaal voorkomend fenomeen, sterk leeftijdsgebonden (3-5% op jonge leeftijd 20% bij 80-jarigen) - Drempelwaarden: - Vrouwen: 10 5 CFU/ml in 2 consecutieve urinestalen met hetzelfde bacterieel species - Mannen: 10 5 CFU/ml in 1 urinestaal met 1 bacterieel species - CA-ASB: 10 5 CFU/ml van 1 bacterieel species - ASB is een belangrijke reden van overgebruik van antibiotica! - Geen indicatie voor antimicrobiële behandeling, behalve bij zwangere vrouwen, voor TURP en andere urologische procedures met mucosale bloeding
Take home messages 1. Urineweginfecties komen zeer vaak voor, zowel in de gemeenschap, als in zorginstellingen (CA-UTI) 2. Diagnostiek van UWI lijkt simpel, maar is het helemaal niet! 3. Goede klinische evaluatie is essentieel 4. Interpretatie van de kweek: - Voor klassieke pathogenen zoals uropathogene E. coli vanaf 10 2 CFU/ml. Pragmatische drempel: 10 3 CFU/ml - Andere uropathogenen (S. saprophyticus, K. pneumoniae): 10 5 CFU/ml - Meer en meer twijfel over het uropathogeen vermogen van andere MO, zoals GBS en enterokokken 5. Pyurie - Afwezigheid: geen UWI - Aanwezigheid: ASB of UWI?? 6. Geen screening naar asymptomatische bacteriurie (# uitzonderingen)
Referenties 1. Flores-Mireles AL et al. Urinary tract infections: epidemiology, mechanisms of infection and treatment options. Nat Rev Microbiol 2015; 13: 269-84 2. Geert Claeys. Urinekweken: indicaties en interpretatie. Tijdschrift voor Geneeskunde 2016. doi: 10.2143/TVG.72.00.2000000 3. Nicolle LE et al. Infectious Diseases Society of America Guidelines for the Diagnosis and Treatment of Asymptomatic Bacteriuria in Adults. Clin Infect Dis 2005; 40: 643-54 4. Hooton TM et al. Diagnosis Prevention, and Treatment of Catheter-Associated Urinary Tract Infection in Adults: 2009 International Clinical Practice Guiddelines from the Infectious Diseases Society of America. Clin Infect Dis 2010; 50: 625-63 5. Aspevall et al. European guidelines for urinalysis: a collaborative document produced by European clinical microbiologists and clinical chemists under ECLM in collaboration with ESCMID. Clin Microbiol Infect 2001; 7: 173-8 6. Hooton TM et al. Voided midstream urine culture and acute cystitis in premenopausal women. N Engl J Med 2013; 369: 1883-91